PËRMBAJTJA:
- Hyrje
- Agjërimi sipas njerëzve të sheriatit
- Agjërimi sipas njerëzve tarikatit
- Agjërimi sipas njerëzve hakikatit
Hyrje
Teksti i mëposhtëm është një fragment nga vepra “Esrar el-sheria ve etvar el-tarika ve enver el-hakika” e Sejjid Hajdar Amuliut (lindur 1320/720 pas Hixhrit), njërit nga filozofët dhe gnostikët më të mëdhenj shiitë. Ai është njëherit edhe njëri nga komentuesit më të shquar të veprave të Muhjiddin ibn Arabiut dhe i pari që ia prezantoi këto ide botës shiite. Sejjid Hajdar Amuliu është autor i dhjetëra trajtesave dhe i shumë veprave, kryesisht në lëminë e gnosës.
Në këtë libër, autori i shpjegon principet e besimit (usul el-din) dhe elementet e praktikës fetare (furu el-din), parë nga këndvështrimi i sheriatit, i tarikatit dhe i hakikatit. Duke e ndjekur të njejtën metodë, në këtë kapitull, autori fillon me shpjegimin e formës së jashtme të agjërimit (sipas sheriatit) dhe vazhdon në rrugëtimin e tij ideor drejt ezoterikes, duke arritur më në fund tek agjërimi i njerëzve të të Vërtetës (Hakikatit).
Pjesën e parë të veprës (mbi aspektin ligjor të agjërimit) e kemi përcjellur vetëm për ta ruajtur integritetin e tekstit dhe për shkak të vlerës së saj historike. Ndonëse është tejet i përpiktë, ky përshkrim i përpiluar në shekullin e katërmbëdhjetë, ka vetëm vlerë historike për muslimanët e epokës sonë. Për hollësitë në lidhje me aspektin ligjor të agjërimit, lexuesi duhet t’u drejtohet përmbledhjeve të ligjeve islame nga juristët bashkëkohorë muslimanë (shih për shembull: “Rregullat e hollësishme të agjërimit” nga Sejjid Ali Sistani http://dielli.net/lexo.php?id=138)
Redaksia
Agjërimi sipas njerëzve të sheriatit
Ajo që nënkuptohet këtu është të qëndruarit larg gjërave të caktuara, në një afat të caktuar kohor. Në mesin e kushteve të agjërimit është vlefshmëria e nijetit: nëse agjërimi është për një kohë të caktuar, atëherë nijeti është i domosdoshëm. Kjo vlen, për shembull, në muajin e Ramazanit dhe në agjërimet që bëhen pas një betimi për të agjëruar. Megjithatë, mjafton që për muajin e Ramazanit, të bëhet një nijet absolut, i cili e përfshin të tërë muajin, në vend që të bëhet një përsëritje e përditshme e nijetit. Të gjithë agjërimet e tjera përveç Ramazanit, qofshin të detyrueshme (vaxhib) ose të pëlqyeshme (mustehab), duhet të shoqërohen nga nijeti për të kryer një agjërim të caktuar. Kur agjërimi bëhet me qëllimin e pastër të t’u afruarit me Zotin, lejohet që nijeti të bëhet pak kohë para agjërimit. Nijeti për ndonjë agjërim specifik, megjithatë, duhet të bëhet në çastin që fillon agjërimi. Nëse koha kalon për shkak të harresës, ndërkohë që hyn koha e sabahut, është e lejueshme që nijeti të shprehet sërish deri në kohën e drekës. Por nëse kalon mesdita, nijeti i bërë nuk ka më vlerë. Nëse kjo ndodh gjatë një dite të Ramazanit, personi duhet ta agjërojë atë ditë por edhe ta përsërisë si kaza.
Shumë kushte dhe ligje e përcaktojnë agjërimin, i cili kategorizohet në varësi prej asaj në është i detyrueshëm, si në rastin e ndonjë betimi për të agjëruar, ose, për shembull, në bëhet pa një arsye të caktuar. Megjithatë, këtu nuk do të merremi me këto pyetje dhe do të kufizohemi vetëm tek gjërat që e bëjnë të domosdoshëm zëvendësimin e një agjërimi (si kaza) dhe shpagimin (kefaretin), duke i shprehur edhe gjërat që e bëjnë të detyrueshme kazanë por jo edhe kefaretin. Ka nëntë gjëra që e bëjnë të detyrueshme edhe kazanë edhe kefaretin: ngrënia, pirja, marrëdhënia seksuale ku ka depërtim, zbrazja e qëllimshme e spermës, zhytja në ujë (sipas disave), gëlltitja e qëllimshme e ndonjë pluhuri në fyt, si dheu ose mielli për shembull, dhe të mbeturit në gjendje papastërtie seksuale deri në kohën e sabahut. Shpagimi (kefareti) për këto veprime është që të çlirosh një skllav ose të agjërosh dy muaj rresht ose të ushqesh deri në ngopje gjashtëdhjetë të varfër. Njeriu mund ta zgjedhë njërin nga këto veprime.
Ekzistojnë po kështu nëntë gjëra që e bëjnë të detyrueshme përsëritjen (kazanë) e agjërimit, por nuk e bëjnë një detyrim shpagimin (kefaretin):
- ngrënia, pirja ose marrëdhënia seksuale (në një kohë afër fillimit të agjërimit), në vend që të pritet koha e sabahut
- mospranimi i informatës nga dikush se ka adhur koha e sabahut (dhe të vepruarit sipas mendimit personal), ndonëse koha e sabahut ka ardhur vërtet
- imitimi i të tjerëve në të pranuarit se koha e akshamit ka hyrë, ndërkohë që personi mund vetë ta vërtetojë këtë gjë
- përfundimi i agjërimit pa u errësuar akoma, (duke menduar se koha e akshamit ka hyrë) për shkak të ndonjë ndodhie që e errëson qiellin (duke u kuptuar më pas se nata nuk ka ardhur akoma)
- vazhdimi me gjumin, nëse një njeri zgjohet teksa është në gjendje papastërtie seksuale dhe fle sërish deri pas hyrjes së kohës së sabahut
- rrjedhja e ujit në fyt, tek një person që merr ujë në gojë për ta shpëlarë e për ta freskuar gojën (ndonse kjo nuk vlen për rastet kur kjo bëhet si pjesë e abdestit)
- injektimi i lëngjeve në trup
Ky është agjërimi i njerëzve të sheriatit, sipas mënyrës së shiitëve.
Agjërimi sipas njerëzve të tarikatit
Agjërimi i njerëzve të këtij grupi, pas kryerjes së agjërimit të përmendur më sipër, nënkupton të qëndruarit larg çdo gjëje që mund të jetë në kundërshtim me kënaqësinë, urdhrat dhe ndalesat e Zotit, qoftë kjo në fjalë ose në vepra, në lëminë e diturisë ose në lëminë e praktimit të diturisë. Tani do t’i diskutojmë këto gjëra në hollësi.
Dije se i Dërguari i Zotit ka përcjellur nga vetë Zoti, i cili thotë: “Për çdo veprim të mirë të kryer, ekzistojnë dhjetë veprime të ngjashme me të (si shpërblim nga Zoti) ose madje shtatëqind, përveç për agjërimin. Agjërimi është për Mua dhe Unë jam shpërblimi i tij.” Përveç kësaj, Profeti ka thënë: “Gjithçka ka një derë dhe dera e adhurimit është agjërimi.”
Ka dy arsye për përshkrimin e tillë të agjërimit dhe për dhënien kaq shumë rëndësi këtij veprimi: arsyeja e parë është se agjërimi kërkon heqje dorë nga gjërat e ndaluara dhe nga të penguarit e unit (arab. nefs) nga përmbushja e dëshirave dhe pasioneve. Agjërimi, pra, është një veprim i fshehur që shihet vetëm nga Zoti, për dallim nga namazi, zeqati dhe aktet e tjerë të adhurimit, të cilët mund të shihen nga të tjerët dhe mund të jenë një shkak që vetëpëlqimi dhe mendjemadhësia të përfshihen në adhurimin e personit. Për më tepër, vetëpëlqimi dhe mendjemadhësia janë ndër dy faktorët kryesorë që e bëjnë të pavlefshëm namazin dhe i zhvleftësojnë, po kështu, të gjithë veprimet e bindjes ndaj Zotit. Andaj Zoti thotë:
Dhe ai që dëshiron ta takojë Zotin e tij, le të bëjë vepra të mira dhe le të mos i gjejë shok Zotit të tij në adhurime! (Kur’an 18:110)
Ajo që nënkuptohet këtu me shprehjen “të mos i gjejë shok Zotit të tij në adhurime” , siç pajtohen të gjithë komentuesit e Kur’anit, është kryerja e një veprimi vetëm për t’u parë nga të tjerët. Profeti i Shenjtë (paqja qoftë mbi të dhe mbi familjen e tij) ka thënë: “Shirku (idhujtaria) është është më i fshehur se milingona e zezë mbi një shkëmb të lëmuar gjatë një nate të errët.” Sipas gnostikëve, shirku i përmendur këtu dhe në vargun e mësipërm nënkupton të shohësh gjëra të tjera, përveç të Vërtetës. Imam Aliu ka thënë: “Forma më e fshehur e shirkut është kryerja e një veprimi për të tjerët”. Ky lloj vetëpëlqimi është i mundur kur njeriu qëllimisht lejon që të tjerët ta dëshmojnë adhurimin e tij.
Arsyeja e dytë për rëndësinë e madhe që i jepet agjërimit buron nga fakti se agjërimi është një mjet për ta nënshtruar armikun e Zotit, që nuk është tjetër veçse djalli. Fuqia e tij fshihet në dëshirat e njeriut. Uria, megjithatë, i shkatërron këto dëshira, të cilat djalli mund t’i shfrytëzojë për ta nxjerrë njeriun nga rruga e drejtë. Kur këta mjete të mos ekzistojnë, djalli nuk mund të veprojë. Kjo është arsyeja përse Profeti ka thënë: “Shejtani rrjedh brenda bijve të Ademit ashtu siç rrjedh gjaku. Ndëpriteni rrjedhjen e tij nëpërmjet urisë!” Kjo është e fshehta e fjalëve të Profetit, ku thuhet: Kur të fillojë Ramazani, parajsa hapet dhe mbyllet dera e zjarrit, Shejtani lidhet me zinxhirë dhe një thirrës thërret: “Ejani këtej, ju që dëshironi të mirën! Largohuni ju që dëshironi të ligën!” Ajo që nënkuptohet këtu është se djalli, shkaku dhe burimi i çdo të lige, dobësohet bashkë me përkrahësit e tij. I mbetet, pra, lexuesit që të përpiqet për vepra të mira dhe të largohet nga veprat, dëshirat dhe pasionet e liga.
Abstenimi gjatë agjërimit mund të shihet nga dy këndvështrime. I pari është abstenimi i jashtëm, ndërsa i dytë është abstenimi i brendshëm.
Në aspektin e jashtëm, lloji i parë i agjërimit ka të bëjë me agjërimin e gjuhës, gjegjësisht me heqjen dorë nga fjalët e kota dhe nga gjithçka që është në kundërshtim me kënaqësinë e Zotit ose me urdhrat dhe ndalesat e vendosura prej Tij. Zoti, në lidhje me agjërimin e Merjemes, i urdhëron asaj të heqë dorë nga të folurit:
Thuaj: vërtet i jam betuar Zotit Bamirës dhe s’do t’i flas askujt sot.” (Kur’an 19:26)
Një shpjegim i mëtejshëm i këtij agjërimi jepet disa vargje më parë: Dhe shkunde pemën e hurmave, e do të bien për ty hurma të freskëta” Ngase ky varg i dytë e urdhëron atë të hajë e të pijë, dhe vargu paraprak i urdhëron të qëndrojë larg fjalëve të kota, kuptojmë se më i miri i agjërimeve është të qëndruarit në heshtje dhe larg fjalëve të kota. Po të mos ishte kështu, Profeti nuk do të thoshte se “kushdo që hesht, do të jetë i suksesshëm”. Urtësia që fshihet pas kësaj është fakti se heshtja e jashtme e çon njeriun drejt pëshpërimës së brendshme, gjegjësisht drejt “kuvendimit” të brendshëm të shpirtit. Kështu, kur Merjemja e mban të heshtur gjuhën e saj, Isa flet fjalë të qarta që në djep dhe thotë se është mëkëmbësi i të Mëshirshmit.
Kjo çështje duhet të mendohet mirë sepse përmban një nuancë të hollë, nëpërmjet të cilës mund të kuptohet thënia vijuese e Profetit: “Burimet e urtësisë do të rrjedhin nga zemra drejt gjuhës së njeriut, nëse ai i përkushton dyzet mëngjese vetëm Zotit.” Përveç kësaj, Profeti ka thënë: “Nëse fjala arrin tek natyra e Zotit, atëherë përmbahuni!”. Ajo që nënkuptohet është se njeriu duhet të qëndrojë larg fjalëve, shprehjeve e nënkuptimeve të ndryshme për Zotin, sepse asnjëra prej këtyre nuk mund ta shprehë si duhet Zotin. Ngase fjalët nuk janë të mjaftueshme për realitetin e Tij, është e kotë të flitet për Zotin nëpërmjet gjuhës. Kjo gjë mund të jetë e dëmshme, madje, nëse flitet për shembull, për përjetimin e papërshkrueshëm shpirtëror. Andaj, në një rast tjetër, Profeti ka thënë: “Kush e njeh Zotin, e pengon gjuhën e tij nga të folurit në lidhje me Të e nga të shprehurit e Tij, sepse kjo dituri nuk mund të kufizohet në fjalë.”
Për shembull, një njeri mund të jetë i paaftë për ta përshkruar mjaltën, edhe sikur ta shijojë atë. Profeti ka thënë: “Kur të përmenden yjet, atëherë përmbahuni në të folur! Dhe kur të përmenden shokët (sahabet) e mi, përmbahuni!” Arritja e fshehtësive të urdhrit kozmik, pra, është një përjetim shpirtëror dhe dëshmim, njësoj siç ishte fshehtësia e shokëve të Profetit një çështje shijimi, dëshmimi dhe vetëdijeje të brendshme. Dhe Profeti ka thënë gjithashtu: “Mos ka vallë ndonjë gjë tjetër që e hedh njeriun për hunde në zjarr, më shumë se frytet e gjuhës së tij?” Ajo që zakonisht kuptohet nga “frytet e gjuhës së tij” janë fjalët e kota. Ai gjithashtu ka thënë: “Kushdo që e rrit të folurën, e rrit edhe zemërimin. Dhe kushdo që e rrit zemërimin, e ul modestinë e tij. Kushdo që e ul modestinë, e ul turpin dhe kushdo që e ul turpin e vet, do të hyjë në zjarr.”
E gjithë kjo është përmbledhur në fjalët e Zotit:
Dhe po të mos ishte bekimi i Zotit mbi ju dhe mëshira e Tij në këtë botë e në tjetrën, dënim i madh do t’ju gjente për shkak të fjalëve që i thoni. Kur e përcollët gojë më gojë dhe e thatë atë, për të cilën nuk dinit gjë, duke e para si gjë të lehtë, ndonëse tek Zoti ishte një gjë e madhe. Dhe kur e dëgjuat atë, përse nuk thatë: “Neve nuk na shkon për shtati të flasim për të. Kjo është një shpifje e madhe.” Në jeni besimtarë, Zoti ju këshillon që të mos e bënë kurrë më të njejtën. Dhe Ai po jua shpall hapur dëshmitë e Tija. Ai është i Ditur dhe i Urtë. (Kur’an 24:14-18)
Për Zotin, edhe sikur të mos kishte në Kur’an tjetër gjë përveç këtyre vargjeve, kjo do të mjaftonte si një dëshmi për nevojën e të qëndruarit heshtur, në vend që të fliten fjalë të kota ose të flitet kur njeriu nuk ka kurrfarë diturie për atë që thotë. Për më tepër, kushdo që vërtet beson se ka dy ëngjëj që e mbikqyrin, të caktuar nga Zoti për ta shënuar çdo veprim të tij, qoftë të mirë ose të ligë, nuk do të flasë përveç kur të jetë e nevojshme dhe nuk do të thotë tjetër, veçse fjalë të mira. Realiteti i kësaj është konfirmuar në fjalët e Zotit:
E kur takohen dy palë dhe ulen, njëri nga e djathta e tjetri nga e majta...(Kur’an 50:17)
Kur njeriu ta kuptojë këtë, ai do të dijë se duhet ta ruajë gjuhën dhe të qëndrojë larg fjalëve të kota, duke qenë tashmë i bindur se ka më shumë të liga sesa dobi nga kjo gjë.
Lloji i dytë i agjërimi të jashtëm është heqja dorë nga të vështruarit e asaj që është e ndaluar dhe madje, heqja dorë nga të vështruarit e të lejuarës, përveç në rast nevoje. Kjo është kështu, sepse turpi dhe virtyti nuk fshihen thjesht në abstenimin nga gjërat e ndaluara, por edhe heqjen dorë nga gjërat e lejuara, përveç kur njeriu është i detyruar të vështrojë diçka për shkak të rrethanave ose për shkak të nevojës. Zoti ka thënë në fjalën e tij:
Thuaju burrave besimtarë që ta ulin vështrimin dhe t’i ruajnë pjesët e turpshme! (Kur’an 24:30)
Ajo që nënkuptohet këtu është se, detyrimisht, personi duhet ta ulë vështrimin, në mënyrë që t’i ruajë pjesët e turpshme të tija. Kur njeriu nuk sheh një gjë, uni i tij nuk e dëshiron atë dhe nuk ndjen një prirje drejt saj. Për shembull, një njeri i verbër nuk ka kurrfarë interesi për ngjyrat, sepse nuk mund t’i dallojë ato. Andaj, ai merret më shumë me dëgjimin. Kjo çështje mund të kuptohet nga intelekti në mënyrë intuitive. Pra, ulja e vështrimit ka një rëndësi të madhe, sepse moskryerja e këtij veprimi i sjell të gjithë llojet e të ligës dhe shthurjes. Edhe Zoti e thotë këtë, duke shprehur në Kur’an se ata që i ruajnë pjesët e turpshme do të hyjnë në parajsë, në shoqëri të të virtytshmive dhe të atyre që i druhen Zotit në mesin e njerëzve:
Vërtet të shpëtuar janë besimtarët, që me modesti e falin namazin, që e paguajnë zeqatin dhe i ruajnë pjesët tyre të turpshme, përveç prej bashkëshorteve e prej robëreshave të tyre. Kushdo që kërkon të shkojë përtej kësaj, i ka kaluar kufijtë. (Kur’an 23:1-7)
Shprehja “përveç prej bashkëshorte” e shpjegon atë që e thamë më sipër në lidhje me gjërat e lejuara dhe në lidhje me faktin se duhet të jetë vetëm në rast nevoje.
Lloji i tretë i agjërimit të jashtëm është të hequrit dorë nga dëgjimi i gjërave të ndaluara, për shembull i thashethemeve në lidhje me ndonjë besimtar tjetër, i muzikës dhe i këngëve të ndaluara, i njerëzve që kanë devijuar nga rruga dhe i fjalëve të liga të njerëzve që sjellin risi në fe, të cilat mund ta largojnë njeriun nga rruga e drejtë. Kjo konfirmohet në fjalët e Zotit, i cili thotë:
Kur i shihni se thonë fjalë të pahijshme për shpalljet Tona, largohuni prej tyre, derisa të flasin për diç tjetër! (Kur’an 6:86)
Dhe po kështu, edhe fjalët në vijim:
Dhe kur dëgjojnë fjalë të kota, largohen prej tyre...(Kur’an 28:55)
Ky kuptim përfshihet në vargun vijues gjithashtu:
Vërtet, edhe dëgjimi, edhe vështrimi edhe zemra, të gjitha do të pyeten...(Kur’an 17:36)
Zemra, që përmendet në vargun e mësipërm, nuk është një organ i jashtëm shqisor. Zemra nënkupton një mjet, nëpërmjet të cilit njeriu e njeh realitetin. Prej këtij perceptimi varen të gjitha shqisat e tjera, të cilat nuk kanë kurrfarë aftësie për të shquar në vete. Ato janë vetëm instrumente të vetes (nefsit), e cila ndonjëherë njihet si zemra, ndonjëherë si intelekti dhe ndonjëherë si shpirti. Zemra, pra, është burimi i vetëm dhe i vërtetë i perceptimit. Aftësia e të parit, për shembull, nuk ka ndonjë aftësi në vete, për të kuptuar se diametri i diellit është shumë më i madh se ai i tokës dhe se edhe yjtë më të vegjël në qiej janë shumë herë më të mëdhenj se toka jonë. Aftësia e të parit mund të perceptojë aq sa i lejon kapaciteti i saj, i cili i sheh yjtë thjesht si trupa të vegjël sferikë. Kjo temë shpjegohet hollësisht në librat e specializuar në këtë lëmi dhe të interesuarit mund të hulumtojnë më tej brenda tyre.
Lloji i katërt i agjërimit është të heqësh dorë nga nuhatja e erërave, qofshin të këqija ose të ëmbla. Erërat e tilla kanë një ndikim negativ në mëlçi, në tru e në zemër, dhe mund ta shkaktojnë të ashtuquajturën “vdekje të papritur”. Njeriu duhet të heqë dorë edhe nga nuhatja e aromave të këndshme, të cilat e stimulojnë dëshirën, qoftë e lejuar ose e ndaluar, siç janë misku, parfumet etj. Përcillet se Profetit nuk i pëlqente era e qepës dhe e hudhrës, ndërsa i pëlqente shumë era e trëndafilit dhe e bathrës (narcisit).
Lloji i pestë i agjërimit është të qëndrosh larg shijimit, sepse gjithkush që shijon një gjë, është i tërhequr drejt dëshirës dhe e humb mprehtësinë e mendjes. Një shembull është shijimi ose shpenzimi i pasurisë së një jetimi ose shijimi i të ardhurave nga kamata. Kjo përmendet edhe në fjalën e Zotit:
Mos iu afroni pronës së një jetimi, veçse në mënyrën më të mirë...(Kur’an 6:152)
Dhe gjithashtu:
Ai që ha kamatë, do të ngritet si ai që është prekur nga djalli...(Kur’an 2:275)
Hani e pini dhe mos tepëroni sepse Ai nuk i do ata që tepërojnë...(Kur’ani 7:31)
Ky varg i fundit nënkupton se njeriu duhet të jetë mesatar në ngrënie dhe pirje, në mënyrë që të mos i tejkalojë kufijtë, por edhe të mos e lërë pas dore përkujdesjen për nevojat trupore. Tepërimi në secilin nga këta dy raste është i dëmshëm. Kjo përshkruhet në thënien vijuese të Profetit: “E majta dhe e djathta janë rrugët e gabimit. Rruga e drejtë është rruga e mesit.”
Lloji i gjashtë i agjërimi të jashtëm është të qëndruarit larg prekjeve që mund ta çojnë njeriun drejt veprimeve të ndaluara dhe të qortueshme. Këtu përfshihet edhe tepërimi në një veprim të lejuar, aq sa të kalojë përtej kornizave të të qenit mesatar. Kjo nënkuptohet në fjalën e Zotit, ku përmendet kjo shqisë dhe shqisat e tjera:
Ju nuk prisnit që veshët, sytë e lëkurat tuaja të dëshmojnë kundër juve dhe kështu, nuk fshehët asgjë prej tyre....(Kur’an 41:22)
Dhe do t’u thonë lëkurave të veta: “Përse dëshmoni kundër neve?” Ato do të përgjigjen: “Zoti që bën gjithçka të flasë, na bëri neve të flasim.” (Kur’an 41:21)
Dhe gjithashtu:
Atë ditë, Ne do t’ua vulosim gojën e duart e tyre do të flasin. Dhe këmbët do t’u dëshmojnë për atë që kanë fituar...(Kur’an 36:65)
Profeti ka shpjeguar se këto shqisa janë nën kujdesin e personit. Ato janë, si të thuash, ndihmësit, veprimet dhe fjalët e tija, që të mund ai ta arrijë përsosmërinë. Ai thotë: “Secili nga ju është një roje dhe secili do të pyetet për atë që duhet ta ruajë.” Ajo që nënkuptohet këtu është se çdo njeri është një roje, një sundues ose një sulltan mbi “robërit” e tij, të cilët s’janë veçse shqisat e tija dhe aftësitë e të kuptuarit. Do të vijë një ditë, kur gjithkush do të përgjigjet se si i ka përdorur këto shqisa. Nëse i përdor në mënyrën, për të cilën janë krijuar, njeriu do të rradhitet në mesin e njerëzve të drejtë, duke qenë nga ata që përfundimisht do të arrijnë në parajsë dhe në mëshirën e Zotit. Por nëse i përdor ato në mënyra, për të cilat nuk janë krijuar, ai do të konsiderohet një njeri i padrejtë, shtypës dhe tiran, duke qenë nga ata , fundi i të cilëve është zemërimi dhe dënimi i Zotit në zjarrin e ferrit. Padrejtësi dhe shtypje do të thotë që të vendosësh një gjë, atje ku nuk e ka vendin, ndërkohë që drejtësia është e kundërta e saj, gjegjësisht vendosja e një gjëje atje ku duhet të vendoset. Kështu, është i padrejtë secili që i përdor pjesët e trupit të tij, për gjëra për të cilat nuk janë krijuar. Njeriu i padrejtë është i mallkuar dhe e meriton dënimin e ferrit.
Zoti i Madhëruar e ka urdhëruar pastrimin (qoftë abdest, ghusl ose tejemmum) si një mënyrë për t’i pastruar shqisat dhe për të bërë që ato të përdoren ashtu siç duhet të përdoren.
O besimtarë! Kur të ngriheni për namaz, lajeni fytyrën dhe krahët deri në bërryla. Fërkojeni (bëni mes`h) një pjesë të kokës dhe këmbët deri në nyje...(Kur`an 5:6)
Zoti e urdhëron këtë pastrim, në mënyrë që robi i tij të mos e shpërfillë detyrimin e pastrimit, në përshtatshmëri me ligjin e jashtëm dhe me kuptimin e brendshëm, siç kemi shpjeguar më sipër. Zoti dëshiron që robi i tij ta shfrytëzojë çdo pjesë të trupit, për qëllimin, për të cilin është krijuar. Në këtë mënyrë, ai do të jetë nga ata që e vendosin një gjë në vendin e merituar, duke u rradhitur në mesin e njerëzve të drejtësisë, në fjalë, në vepra dhe në dituri. Kështu, personi do të hyjë në rrugën e njerëzve të Zotit, të ëngjëjve të Tij dhe të robërve të tij të ditur. Kjo dëshmohet edhe në fjalët vijuese të Zotit:
Zoti dëshmon se s’ka zot tjetër veç Tij. Këtë e dëshmojnë ëngjëjt e tij dhe të diturit. Nuk ka zot tjetër veç Zotit, të Lartësuarit, të Urtit. Vërtet, Islami është feja e pranuar tek Zoti...(Kur’an 3:18-19)
Deri në këtë pikë, e kemi shkoqitur çështjen e agjërimit, në relacion me pesë shqisat e jashtme. Parë nga një këndvështrim tjetër, mbase gjuha nuk duhet të përfshihet mes tyre, duke e patur parasysh se funksioni i saj është të folurit dhe jo drejtpërdrejt ndijimi. Megjithatë, në një këndvështrim më të përgjithësuar, duke e patur parasysh ndikimin e saj në shijim, gjuha është përfshirë në mesin e pesë shqisave. Nga një aspekt, pra, gjuha përfshihet në këtë temë, ndërsa nga një aspekt tjetër, jo. Sidoqoftë, suksesi vjen vetëm nga Zoti.
Lloji i parë i agjërimit, parë nga këndvështrimi i brendshëm dhe mendor, është të hequrit dorë nga përdorimi i aftësisë së të menduarit për gjëra të padobishme ose të dëmshme për rikthimin e shpirtit dhe për ringjalljen pas vdekjes. Aftësia e të menduarit është krijuar tek njeriu vetëm që ai të mund të lëvizë nga fillesa e gjërave drejt përfundimeve të përgjithshme. Kjo është praktika e “vlerësimit teorik” në gjuhën e teologëve. Andaj, është më mirë që njeriu ta përdorë këtë aftësi për atë, për të cilën është krijuar. Nëse dikush e përdor këtë aftësi për gjërat, për të cilat nuk është krijuar, ai do të vlerësohet detyrimisht si i padrejtë. Më sipër, ne e kemi shpjeguar natyrën e njeriut të padrejtë dhe kemi thënë se ai është i mallkuar dhe se i mohohet hyrja nëpër dyert e Zotit. Fuqia dhe kapaciteti i mendjes mund të shihet edhe në fjalët e Zotit:
Në këtë ka dëshmi për një popull që mendon...(Kur’an 30:21)
Të njejtin qëndrim e shpreh edhe hadithi vijues nga Profeti: “Përsiatja për një çast është më mirë se adhurimi për shtatëdhjetë vjet (pa u përsiatur).”
Lloji i dytë i agjërimit të brendshëm është që të mos përdoret aftësia e kujtesës, përveç për atë që është e krijuar. Ngase aftësia e të menduarit është krijuar për t’u përsiatur në lidhje me njohjen e Zotit, për të fituar dituri intelektuale dhe gjëra të ngjashme, edhe tek thesari i mendjes (gjegjësisht tek kujtesa) nuk duhet të gjenden gjëra të tjera. Është e ndaluar për kujtesën që të ruajë gjëra të tjera. Njerëzit që e respektojnë këtë ndalesë, Zoti i quan “ata që i respektojnë kufijtë e Zotit”. Mënyra më e mirë për t’i respektuar këta kufij është që çdo aftësi të përdoret në mënyrën e duhur. Dhe Zoti është më i Ditur e më i Urtë...
Lloji i tretë i agjërimit të brendshëm është heqja dorë nga përdorimi i imagjinatës për gjëra, për të cilat nuk është krijuar. Kjo aftësi mund të përdoret, për shembull, në vendosjen në imagjinatën tonë, të pamjes së një personi, gjegjësisht të trajtës së tij të jashtme dhe të ngjyrave të tija. Njësoj si pandehja, e cila mbështetet në armiqësinë ose në dashurinë e supozuar ndërmjet njerëzve të caktuar, edhe imagjinata pa pushim projekton brenda njeriut pamje të shumta të një personi dhe imazhe të ndryshme imagjinare. Në këtë mënyrë, ajo e pengon përdorimin e imagjinatës për qëllimin, për të cilin është krijuar. Kjo dëshmohet në fjalët e Zotit, ku thuhet:
...Dhe ç’të shohë! Litarët dhe shkopinjtë e tyre iu dukën sikur lëviznin, për shkak të magjisë që kishin bërë. Dhe Musa ndjeu një frikë përbrenda...(Kur’an 20:66-67)
Sikur aftësia e imagjinatës ta kishte kapacitetin për ta kuptuar këtë ndodhi, atij nuk do t’i dukej se ata ishin gjarpërinj dhe do të kuptonte se nuk ishin tjetër veçse magji dhe gënjeshtër. Po të hulumtojmë, do të shohim se kjo aftësi është krijuar brenda nesh, vetëm e vetëm për të na e shpalosur botën ideale, e njohur gjithashtu edhe si bota e imagjinatës absolute. E vërteta e kësaj çështjeje mund të kuptohet nëse e krahasojmë dimensionin kozmik me dimensionin e shpirtit individual, në dritë të fjalëve vijuese të Zotit.
Ne do t’ua tregojmë shenjat Tona në horizonte e në veten e tyre, derisa ta kenë të qartë se kjo është e vërteta. (Kur’an 41:53)
Shejhu i njohurive hyjnore, Shems el-Din Shahruziu (autor i veprës El-Sheraxhat el-Ilahijje) i ka përmendur në trajtesën e tij këto gjëra. Ai thotë:
Duhet të kuptohet se gjithçka në rrafshin sublim dhe shpirtëror ka një pasqyrim të vetin në rrafshin më të ulët. Kështu, drita e diellit është një pasqyrim i dritës së shenjtë të Zotësisë. Zoti ka thënë:
Atij i takojnë cilësitë më madhështore në qiejn e në tokë...(Kur’an 30:27)
Këtu nënkuptohet dielli. Drita e hënës, në anën tjetër, është e ngjashme me dritën e mendjes (intelektit), të përmendur në thënien e Profetit: “Gjëja e parë që krijoi Zoti ishte mendja.”Drita e yjeve, në anën tjetër, është e ngjashme me dritën e perceptuar nga shqisat, siç kuptohet edhe nga fjalët e Zotit:
Vërtet edhe dëgjimi, dhe vështrimi edhe zemra do të pyeten...(Kur’an 17:36)
Më pas, Shejhu vazhdon duke e dëshmuar vërtetësinë e asaj që e shprehëm që në fillim. Ai thotë:
Dije se perdeja më e trashë që e ndan veten (nefsin) nga esenca e saj, është imagjinata, duke pasqyruar pamje të ndryshme në brendi, duke i interpretuar ato ose duke pandehur një bashkim të të dyjave. Për më tepër, duke i prezantuar pa pushim këto gjëra, qoftë në gjumë e qoftë zgjuar, imagjinata bën që shpirti i njeriut të përqëndrohet në to, në vend që të përsiatet për esencën e vete. Kështu, ndërmjet shpirtit dhe esencës së tij krijohet një perde ndarëse. Megjithatë, esenca e shpirtit nuk ndahet nga esenca e vete, gjegjësisht nga manifestimi hyjnor, sepse mënyrat e manifestimit nuk mund ta pengojnë Manifestimin.
Shejh el-Azam Muhjiddin ibn Arabiu, mjeshtri i zbulesave shpirtërore dhe boshti i zbulesave të arritjes (tek e vërteta), e shpreh mendimin e tij në lidhje me mënyrën se si urdhri hyjnor ndikon në rrafshin njerëzor. Për dallim nga Shahruziu, ai thotë:
Dije se veshi, syri, gjuha, dora barku, pjesët intime dhe këmbët janë veprues besnikë të njeriut, të ngarkuar me kryerjen e detyrave të tyre. Secili prej tyre është ruajtës i një pjese të caktuar të pasurisë së njeriut. Kryesorja e këtyre shqisave, është ajo, prej të cilës varen të gjitha të tjerat. Por kjo shqisë kryesore i nënshtrohet imagjinatës, e cila, duke i ngërthyer në vete aspektet e mira dhe të liga të pasqyrimeve, i nënshtrohet autoritetit të kujtesës. Kujtesa, pastaj, i nënshtrohet përsiatjes, e cila është nën kontrollin e intelektit. Dhe intelekti është veziri i njeriut, ndërsa njeriu është udhëheqësi sipëror ose, siç njihet ndryshe, shpirti i shenjtë.
Këtë e përmendim veçanërisht për shkak të fjalëve të tija vijuese:
Imagjinata i bindet kujtesës, ndërsa kujtesa i bindet fuqisë së përsiatjes.
Kjo sepse, sikur imagjinata të kishte fuqi për të ndihmuar tek intepretimi dhe tek pasqyrimi i pamjeve, ajo nuk do t’i bindej kujtesës dhe përsiatjes.
Dhe këta janë shembuj që ua tregojmë njerëzve... Por askush s’i kupton përveç të diturve..(Kur’ani 23:43)
Lloji i katërt i agjërimit të brendshëm është heqja dorë nga pandehjet, të cilat e kanë fuqinë të pasqyrojnë brenda njeriut herë forma armiqësore, herë forma të dashura për të. Kjo vetëm sa e pengon shpirtin nga përparimi në rrugën e drejtë. Kjo rrugë e drejtë, që është njëshmëria (teuhid) e realitetit, e pengon perceptimin e armiqësisë ose të dashurisë, të armikut ose të të dashurit, sepse të gjitha këto gjëra janë punë të shpirtit që urdhëron to ligën (arab. nefs el-emmare), i cili përkrahet nga forcat binjake të zemërimit e të dëshirës. Personi, shpirti i të cilit është i kënaqur, merr leje për t’u kthyer tek Zoti i tij pas vdekjes, i çliruar nga gjëra të tilla, sepse ai është në shkallën e të dëshmuarit të të Dashurit dhe të veprimeve të Tija. Gjithë ç’bën i Dashuri është e dashur për të. Ai nuk ndjen armiqësi përballë askujt dhe nuk është i kufizuar nga dashuritë e rëndomta të njeriut, sepse është në rrafshin e absolutes dhe e dëshmon qenien e Atij që është Një dhe Absolut. Në këtë nivel nuk ekzistojnë gjërat e tilla. Vargu “Thuaj Allah dhe lëri ata të merren me fjalët e tyre të kota”(Kur’an 6:91) u referohet pikërisht situatave të tilla. Kështu, pra, personi që agjëron vërtet, duhet të ketë një shpirt të qetë dhe jo një shpirt që urdhëron të ligën, në mënyrë që ta fitojë kthimin tek Zoti i tij:
O shpirt që gjeti paqen! Kthehu tek Zoti yt, i kënaqur me Të dhe kënaqës. Hyr në mesin e robërve të Mi! Hyr në parajsën Time! (Kur’an 89:27)
Urdhri për të hyrë në mesin e robërve të Zotit është i mundur për një njeri në pozitën e paqes dhe të qetësisë së brendshme. Andaj Zoti ka thënë: “Agjërimi është për Mua dhe Unë jam shpërblimi i tij.” Një shpërblim i tillë është i mundur vetëm nëpërmjet përsiatjes në lidhje me manifestimet e Tija në kozmos dhe në shpirtin individual. Profeti e ka nënkuptuar pikërisht këtë, kur ka thënë: “Do ta shihni Zotin tuaj, njësoj siç e shihni hënën e plotë natën.” Disa nga gnostikët kanë folur për të fshehtat e agjërimit, të cilat i takojnë këtij niveli.
Ka tre nivele të të fshehtave të agjërimit, në mesin e të cilave, më e ulta është abstenimi nga gjërat që e prishin agjërimin, pa i penguar, megjithatë, pjesët e trupit, nga gjërat që janë të papëlqyeshme (mekruh). Ky është agjërimi i njerëzve të rëndomtë. Niveli i dytë është kur këtij agjërimi, t’i shtohet edhe abstenimi i pjesëve të tjera të trupit. Kështu, gjuha ruhet nga thashethemet, syri nga vështrimi me dyshim dhe kështu me rradhë. Ky është agjërimi i elitës në mesin e njerëzve të Zotit. Niveli i tretë është kur këtyre dy niveleve, u shtohet edhe ruajtja e zemrës nga mendimet e panevojshme dhe nga instinktet e liga, duke e bërë atë të nënshtruar në të kujtuarit e Zotit dhe në të dëshmuarit e Tij në manifestimet e Tija. Ky është agjërimi i të zgjedhurve në mesin e elitës. Pikërisht kjo është përsosmëria dhe ky është qëllimi i kërkuar. Ka shumë përshkrime të tjera të kësaj natyre, të cilat lexuesi këshillohet t’i studiojë nga burimet përkatëse. Dhe Zoti është më i Ditur dhe më i Urtë!
...
Njerëzit e Zotit dhe elita e tyre kanë shprehur pajtim se shpirti është si një pemë me dhjetë degë. Secila degë merr ujë nga trungu i pemës, i cili merr ujë nga toka. Ky është një fenomen natyror dhe i vetëkuptueshëm. Nëse supozojmë se nëntë nga këto degë priten, atëherë do të pranojmë domosdoshmërisht se fuqia dhe uji i përdorur prej tyre do t’i mbetet degës së mbetur, e cila do të rritet, do të bëhet më e madhe dhe do të prodhojë fruta më të mira e më të bukrua. I njejti princip vlen edhe për shpirtin e njeriut dhe dhjetë degët ose shqisat e tija: nëse njëra nga këto degë pritet, duke ia ndërprerë lidhjen me botën, degët e tjera detyrimisht do të rriten dhe, si pasojë, do të japin fruta më të bukura dhe më cilësore.
Dhe në këtë Kur’an kemi sjellë çdo lloj shembulli për njerëzit, që të mund të ruhen...(Kur’an 39:27)
Agjërimi sipas njerëzve të hakikatit
Pas dy niveleve të mësipërme të agjërimit, njerëzit e hakikatit e praktikojnë edhe një agjërim tjetër, që është agjërimi i gnostikëve, të cilët heqin dorë nga dëshmimi i ndonjë gjëje tjetër përveç të të Vërtetës, çfarëdo qofshin rrethanat. Sipas fjalëve të tyre, nuk ka ndonjë ekzistencë tjetër, përveç Zotit, Emrave të Tij, Cilësive të Tija dhe Veprave të Tija. Gjithçka është Ai, është nga ana e Tij, prej Tij dhe drejt Tij.” Kjo është kështu sepse një njeri që nuk e pengon shpirtin e tij nga të dëshmuarit e gjërave të tjera veç Zotit, është një njeri që i gjen Zotit të barabartë (mushrik, politeist). Dhe siç dihet, as namazi dhe as agjërimi nuk pranohen nga një politeist. Themeli i namazit është pastrimi nga papastërtitë e shirk-ut, nëpërmjet “ujit” të njëshmërisë hyjnore (teuhidit) dhe nëpërmjet dritës së besimit. Siç janë të vlefshëm namazi dhe agjërimi vetëm kur të ketë një pastrim të tillë shpirtëror, të bashkuar me pastrimin fizik (abdestin), mund të arrijmë në përfundimin se aktet e adhurimit, jo vetëm që janë të pavlefshëm pa pastrimin ritual fizik (abdestin), por janë të pavlefshëm edhe kur të kryhen nga një mohues (kafir) ose politeist (mushrik). E njejta vlen edhe për agjërimi. Andaj thuhet se agjërimi i një mushriku është i pavlefshëm, pavarësisht në është shirku i tij i hapur ose i fshehtë. Çdo politeist (mushrik) është një mohues (kafir) dhe çdo mohues është politeist. Kjo dëshmohet në fjalët e Zotit:
Dhe kushdo që i gjen të barabartë Zotit, ka devijuar keq...(Kur’an 4:116).
Ky është principi themelor i rrugës së njëshmërisë dhe i mësuesve të saj. Por për këtë nuk lejohet të flitet hapur, përveç me njerëzit e kësaj rruge, duke iu përshtatur vargut Vërtet Allahu ju urdhëron t’ia jepni amanetin të zotit...(Kur’an 4:58) dhe thënies vijuese të Profetit: “Mos ua jepni urtinë atyre që nuk e meritojnë, sepse do t’i bëni padrejtësi urtisë. Dhe mos ua mohoni urtinë njerëzve që e meritojnë, sepse do t’u bëni padrejtësi atyre.” Dhe një poet ka thënë:
Kush i dorëzon dije të paditurit, e ka çuar atë dëm
Dhe kush s’ia jep atij q’e meriton, i padrejtë është bërë...
Edhe fjalët e Profetit Isa e përcjellin të njejtën gjë. Ai thotë: “Mos varni margaritarë rreth qafës së një derri.”
Siç mund të jetë politeizmi (shirku) i hapur ose i fshehtë, edhe njëshmëria (teuhidi) mund të jetë i tillë. Të dyja këto gjëra janë të ndërlidhura. Kështu, as namazi i personit që kryen shirk të hapur (i cili është antiteza e njëshmërisë së Zotit) dhe as namazi i atij që kryen shirk të fshehtë (që është antiteza e njëshmërisë së qenies) nuk ka kurrfarë vlere. Në lidhje me personat që kryejnë shirk të fshehtë, Zoti ka thënë:
Dhe ai që dëshiron ta takojë Zotin e tij, le të bëjë vepra të mira dhe le të mos i gjejë shok Zotit të tij në adhurime! (Kur’an 18:110)
Po të nënkuptohej këtu shirku i hapur, do të mjaftonte sikur të thuhej “ të mos i gjejë shok Zotit”. Megjithatë, është shtuar edhe fjala “në adhurime”, prej të cilës mund të kuptojmë se bëhet fjalë për njerëzit që kryejnë shirk të fshehtë. Edhe vargu vijues nënkupton të njejtën gjë:
Dhe shumë prej tyre s’e besojnë Zotin pa bërë shirk...(Kur’an 12:106)
Është përcjellur se “njëshmëria (teuhidi) e një çasti e shkatëron mohimin (kufrin) e shtatëdhjetë vjetëve dhe mohimi i një çasti shkatërron shtatëdhjetë vjet Islam”. Kjo është e saktë, sepse bashkimi i dy gjërave të tilla është i pamundur dhe i pamendueshëm, qoftë sipas arsyes, qoftë sipas burimeve në Kur’an dhe në hadithe.
Pra, është detyrë e gnostikut që, në rradhë të parë, të mos dëshmojë kurrfarë veprimi që nuk është prej Tij, çfarëdo qofshin rrethanat. Kështu, ai ka për të arritur tek njëshmëria e veprimeve. Po kështu, është një detyrim për të që të mos dëshmojë kurrfarë cilësie tjetër përveç cilësive të Tija, me ç’rast do të arrijë tek njëshmëria e cilësive. Dhe atëherë, është një detyrim për të, që të mos dëshmojë kurrfarë qenieje tjetër veç Tij, çfarëdo qofshin rrethanat. Kështu, ai do të arrijë në pozitën e njëshmërisë së esencës, që është caku përfundimtar dhe qëllimi, jo vetëm i rrugëtimit shpirtëror, por i gjithë ekzistencës.
Vetëm kur të arrihet kjo pikë, do të mund të thuhet se personi agjëron vërtet dhe se plotësisht heq dorë nga gjërat që e prishin realitetin e agjërimit. Ky është agjërimi i përmendur në thënien: Për çdo veprim të mirë që kryhet, ekzistojnë dhjetë veprime të ngjashme me të (si shpërblim) ose madje shtatëqind, përveç për agjërimin. Agjërimi është për Mua dhe Unë jam shpërblimi i tij.” Asnjë agjërim tjetër nuk do ta meritonte vetë Zotin si shpërblim për të. Shpërblimi i dy agjërimeve të sipërpërmendura (sipas sheriatit dhe sipas tarikatit) është parajsa dhe bekimet e saja, hyritë e pallatet e bukura, afërsimi me Zotin, arritja tek Zoti dhe zbulesat e dëshmitë e ndryshme shpirtërore. Përkundër kësaj, shpërblimi i këtij agjërimi është vetëm Ai dhe asgjë tjetër. Si i tillë, ky shpërblim është më i madh dhe më i lartësuar se dy shpërblimet e tjera. Sa më e madhe që të jetë vepra dhe përpjekja, aq më i madh është shpërblimi. Nuk ka një agjërim më të madh se ky dhe nuk mund të ketë një shpërblim më të madh se Zoti. Ky realitet nënkuptohet në vargjet në vijim:
Vërtet ky është suksesi i madh. Për këtë le të veprojnë vepruesit...(Kur’an 37:60-61)
Kushdo që e bën këtë duke e kërkuar kënaqësinë e Zotit, Ne do t’i japim një shpërblim të madh...(Kur’an 4:114)
Dallimi ndërmjet agjërimit të njerëzve të tarikatit dhe agjërimit të njerëzve të hakikatit është se agjërimi i të parëve e ka për rezultat përsosmërinë e sjelljes dhe pajisjen me cilësitë e Zotit (siç konfirmohet nga thënia e Profetit: Mbathuni me moralin e Zotit!), ndërsa agjërimi i të dytëve (i njerëzve të hakikatit) sjell në asgjësimin e robit dhe në qëndrimin e tij me të Vërtetën, në nivelin e njëshmërisë së pastër. Kjo njihet edhe si shkalla e asgjësimit në njëshmëri, e cila përmendet në thëniet e gnostikëve dhe në hadithin kudsi: “Kushdo që më kërkon Mua, më gjen. Kushdo që më gjen, më njeh. Kushdo që më njeh, më dashuron. Dhe kur dikush më dashuron Mua, Unë e vras atë. Dhe nëse Unë e vras dikë, Unë e kam detyrë shpagimin e gjakut të tij. Dhe nëse dikujt ia kam borxh shpagimin e gjakut, Unë jam shpagimi i Tij.” Të gjitha këto fjalë janë një shprehje e asgjësimit të robit tek Zoti dhe e përjetësimit të tij në pozitën e njëshmërisë së pastër, që njihet edhe si “njësimi të ndarave pas bashkimit”. Kjo nënkuptohet edhe në vargun vijues kur’anor:
Dhe kur hodhe, nuk hodhe ti, por hodhi Zoti...(Kur’an 8:17)
E njejta gjë shprehet edhe në fjalët e Profetit: “Kushdo që më sheh mua në ëndërr, e ka parë të vërtetën.”
Si përgjigje për injorantët, të cilat i konsiderojnë të pavërteta fjalët e gnostikëve, këta njerëz të Zotit janë përgjigjur me një metaforë shumë interesante:
Paramendojeni zjarrin me aftësitë e tija për të ndriçuar e për të nxehur, dhe me kapacitetin që ofron për të djegur e për të gatuar ushqim! Dhe pastaj paramendojeni qymyrin, që është i errët e i zi dhe që nuk ka kurrfarë nxehtësie ose aftësi për ta gatuar ushqimin! Pastaj imagjinoni si ky qymyr sillet dalngadalë në afërsi të zjarrit, duke i fituar dalngadalë tiparet e tija dhe duke u bërë, më në fund, edhe vetë zjarr, me të gjitha aftësitë e një zjarri të vërtetë. Kështu, njëra gjë bëhet tjetra. Në këtë rast, a nuk ka të drejtë qymyri (i asgjësuar brenda zjarrit) të thotë “unë jam zjarri”, siç ka thënë gnostiku “unë jam e Vërteta”? Nëse është i sinqertë në atë që thotë, është e lejuar ta thotë këtë fjalë.
Dhe këta janë shembuj që ua tregojmë njerëzve... Por askush s’i kupton përveç të diturve..(Kur’ani 23:43)
Nuk është e lejuar të zbulohen më shumë nga këto të fshehta. Është Zoti që e thotë të vërtetën dhe që udhëzon në rrugë të drejtë.
FUND