PËRMBAJTJA:
Njeriu në civilizimin e sotëm
Ta njohësh njeriun
Njeriu: një bashkësi kontradiktash

Teksti i mëposhtëm është fragment nga ligjërata "Aliu: një realitet legjendar" e Dr.Ali Sheriatit, e mbajtur më 6-7 Nëntor 1968, në Teheran. Fragmenti i mëposhtëm, që është pjesa hyrëse e kësaj ligjërate, ka të bëjë kryesisht me definicionin e të qenit "njeri" dhe me qëllimin që Islami ia cakton njeriut në jetën e tij.

Edhe përkundër përpjekjes për ta përshtatur këtë fjalim me stilin e një teksti të shkruar, jemi detyuar që për hir të përkthimit sa më të përpiktë të tekstit origjinal, të lejojmë që në disa pjesë të tij të dominojë stili i të folurit, në të cilin fjalitë nuk janë domosdoshmërisht të lidhura me njëra-tjetrën në mënyrën më të përsosur, siç është rasti me veprat e shkruara. Kjo gjë mund të ketë patur edhe pasoja të pashmangshme në cilësinë e përkthimit, për çfarë kërkojmë falje nga lexuesit tanë...

Përkthyesi

 Njeriu në civilizimin e sotëm 

Njeriu është një temë mjaft e vjetër diskutimesh dhe në shikim të parë, mund të lihet përshtypja se unë po diskutoj një çështje tashmë të njohur mirë. Por përkundrazi, mendoj se njeriu është tema më e panjohur dhe misterioze, qoftë në antropologji, qoftë edhe në shkencat e tjera.

Kur t`i shohim definicionet e dhëna në lidhje me njeriun, që nga koha e Aristotelit e deri sot, do të vërejmë se edhe përkrah përparimit të madh në degë të ndryshme të saj, shkenca ka definuar gjithçka tjetër më mirë se vetë njeriun. Siç thotë edhe Alexis Carrel¹:

Deri sot, njeriu përherë i është drejtuar botës së jashtme dhe është përpjekur gjithmonë për ta njohur botën, materjen dhe fenomenet fizike pa e kuptuar dot se për ta njohur të jashtmen, fillimisht duhet njohur bota e brendshme ² e tij.

Në veçanti në tre shekujt e fundit, shkenca ka përparuar shumë dhe njeriu ka arritur të zbulojë njohuri më të sakta në lidhje me materjen dhe natyrën. Mirëpo siç shprehet edhe John Devey³:

"...njeriu i kohës sonë, e njeh shumë më pak "njeriun" sepse e gjithë përpjekja e tij është e kthyer drejt botës së jashtme."  

Qëllimi i shkencave të lashta, i fesë dhe i filozofisë, në anën tjetër, ka qenë gjithnjë të kuptuarit e tipareve të njeriut, të kuptuarit e misionit të tij në univers dhe zbulimi i qëllimit të jetesës së tij. Por para tre shekujsh, Perëndimi përcaktoi një ideal të ri të definuar nga Francis Bacon⁴, të cilit akoma po i përmbahet. Ky ideal thotë se shkencat dhe filozofitë e vjetra kishin për qëllim vetëm që t`i jepnin njeriut njohuri në lidhje me realitetin e botës dhe se shkenca e sotme duhet t`i lërë mënjanë principet e tilla dhe të përcaktojë qëllime të reja për veten. Një qëllim i tillë për shkencën, sipas tij, duhet të jetë fuqia. Francis Bacon thotë:

Filozofi dhe shkencë e vërtetë është vetëm ajo që i sjell njeriut fuqi në jetë..

Dhe siç mund të shihet sot, shkenca, e cila në ditët tona po rritet me vrull, s`ka bërë tjetër veçse ka dhënë kontribut në fuqizimin e njeriut. Me fuqizim, nënkuptojmë sundimin e natyrës nga njeriu, që me fjalë të tjera s`do të thotë gjë tjetër veçse shfrytëzim më efektiv i burimeve natyrore.

Mendimet e tilla kanë bërë që shkenca dhe filozofia e tre shekujve të fundit të përpiqen vetëm për ta bërë njeriun më të fuqishëm përballë natyrës dhe si rezultat, kanë dhënë një kontribut të rëndësishëm në zhvillimin e industrisë dhe të teknologjisë. Përkundër shkencave të lashta, të cilat përpiqeshin t`i falnin njeriut njohuri në lidhje me botën, sot kemi një shkencë e cila ka për qëllim vetëm shndërrimin e diturisë në teknologji, për shkakun e thjeshtë se teknologjia është mjeti i vetëm që mund ta kthejë shkencën në një fuqi sunduese.

Në kohët e kaluara, gjithsecili që kishte dituri ishte më i vetëdijshëm për gjërat. Bacon-i thotë se kjo nuk ka kurrfarë vlere sepse njeriu më i ditur, sipas tij, është ai që është më i fuqishëm, më i armatosur dhe më i pasur. Sipas kësaj, Athina e lashtë ishte e përparuar në dituri por Roma ishte shumë më e fuqishme. Rrjedhimisht, qëllimi i sotëm i diturisë është vetëm fuqizimi i njeriut.

Por një kufizim i tillë i shkencës, nuk ishte tjetër veçse një tradhëti ndaj vetë shkencës dhe njeriut. Dhe siç do të shihej, pasojat e një kufizimi të tillë do të shfaqeshin menjëherë. Sepse një mision më i shenjtë dhe më i rëndësishëm se krijimi i njeriut të fuqishëm, është misioni (i cili i takon sërish shkencës) i krijimit të një njeriu më të mirë. Por për Bacon-in, shkenca i shërbente vetëm fuqizimit të njeriut përballë natyrës dhe asnjëherë nuk duhej të merrej me pyetjen:

"Si mund të jetë më i mirë njeriu?"

Si pasojë e gjithë këtyre gjërave, njeriu i kësaj epoke është më i fuqishmi në histori përballë natyrës por më i dobët se kurrë në aspektin e sundimit dhe njohjes së vetvetes.

Njeriu modern është shumë më i përparuar se njerëzit e kaluar në njohjen e natyrës por ka ngecur shumë prapa tyre në njohjen e vetes së tij. Sikur një filozofi të lashtë t`i parashtroheshin pyetje të tipit:

"Ç`është jeta?" ose "Ç`është njeriu dhe a është vallë bota një gjë e zbrazur dhe e pakuptimtë?" ai do të jepte një përgjigje.

Në jo tjetër, së paku do të ndjente se është një përgjegjësi e tija si mendimtar, që të gjejë përgjigje për pyetje të tilla fundamentale, të cilat zënë vend në mendjen e çdo njeriu. Por sikur sot ta pyesni një shkencëtar, ai do të thoshte:

 "Ne nuk meremi me këto punë sepse s`ka nevojë të mendohen të tilla gjëra. Ne studiojmë vetëm fenomene të caktuara dhe i zbulojmë marrëdhëniet mes tyre, që të mund t`ua japim në shërbim njerëzve në formë të teknologjisë. Qëllimi ynë është të prodhojmë diçka dhe të mundësojmë që njeriu të përfitojë prej saj."

Sipas kësaj, i gjithë qëllimi i përpjekjeve intelektuale të njeriut është industrializimi, qëllimi i të cilit, në anën tjetër, s`është tjetër veçse të prodhuarit dhe konsumi. Thënë shkurt, i gjithë aktiviteti i thellë intelektual dhe shpirtëror i njeriut del që të jetë vetëm për konsumim më efektiv të burimeve natyrore. Kjo është arsyeja përse civilizimi i sotëm është civilizimi i konsumit. Në të, konsumi është principi themelor dhe karakteristika e tij primare.

Cilindo popull të civilizuar dhe cilëndo shoqëri që ta vëzhgoni, do të shihni se principi i konsumit është kthyer në një dogmë të shenjtë shkencore, për të cilën askush nuk dyshon. Kjo gjë, e ka dobësuar njeriun modern në aspektin shpirtëror por e ka fuqizuar në rrafshin material ndonse njeriu, para se të jetë i fuqishëm, duhet të jetë një njeri më i mirë.

Ka dy fjalë të cilat duhet t`i shpjegoj, që të mund të kuptohet më mirë kjo çështje. Ndonse të dyja nuk janë sinonime të njëra-tjetrës, ato shpesh kuptohen nga populli sikur të ishin të tilla. Njëra fjalë është "shërbimi" dhe tjetra "reformimi" dhe të dyja kanë kuptime të ndryshme. Ka raste kur njeriu i shërben dikujt duke asfaltuar rrugë, duke i falur njëqind tumenë (njësia monetare e Iranit) ose duke i blerë një shtëpi. Këto të gjitha janë shërbime të ndryshme që njeriu mund t`i bëje shoqërisë ose individit por nuk janë assesi reforma. Andaj ndodh shpesh që shërbimet e tilla të sjellin pasoja të pakëndshme pikërisht për faktin se nuk u kanë paraprirë reformat e duhura. Nëse i shërben njeriut përpara se ta reformosh atë, ky shërbim mund ta prishë atë akoma më tepër. Andaj duhet që fillimisht të reformohet njeriu dhe pastaj t`i shërbehet atij.

Sot shkenca vetëm shërben. A më thoni vallë ndonjë shkencë që e ka marrë përsipër reformimin e njeriut? Cila shkencë i mundëson njeriut që të zhvillohet në rrafshin njerëzor? Asnjëra!

Të gjitha shkencat, vetëm sa i falin njeriut njohuri në lidhje me natyrën dhe e bëjnë atë më të fuqishëm përballë saj. Por misioni më i shenjtë, më urgjent dhe më primar i shkencës duhet të jetë njohja e njeriut. Sepse përpara se t`i bëjmë një shtëpi dikujt, duhet ta dimë se çfarë njeriu është ai. Duhet të dimë përse dëshiron të jetojë atje, ç`person është, ç`dëshirash ka etj. S`ka kuptim t`i bësh shtëpi një njeriu pa i ditur këto. Për fat të keq, ne u përpoqëm të krijonim një civilizim, një jetë luksoze, një fuqi përpara se ta njihnim më parë vetë njeriun. Një civilizim i tillë, edhe përkundër madhështisë dhe luksit që ka, mund të shkaktojë degjenerim tek njeriu, për shkak të mosnjohës së njeriut, mosnjohjes së qëllimit të tij dhe të kuptimit të të jetuarit. Unë me një ton optimist them se "mund" të degjenerohet njeriu. Mirëpo një mendimtar realist, i cili jeton në këtë "shtëpi", nuk do të thoshte se "mund të degjenerohet" por se "është degjeneruar" tashmë.

Po t`i shihni shkrimtarët, artistët dhe skulptorët modernë, do të vëreni se karakteret e tyre janë kryesisht personazhe të degjeneruar. Kjo nuk mund të jetë një rastësi ndonse në lidhje me këtë, nuk mund të gjykojmë ne, që tani vonë dhe nga larg po e njohim Evropën. Në vend të kësaj, duhet të pyeten njerëzit që jetojnë atje se si u duket vetja ose t`u parashtrohet pyetja: "çfarë njeriu është ai që jeton në një mjedis të tillë?"

Nuk di në keni patur rastin ndonjëherë të shkoni në Rotterdam. Atje ka një skulpturë mjaft interesante që meriton vëmendje.⁵ Është një skulpturë prej guri në qendër të qytetit e cila bie në sy menjëherë. Është një skelet dora e të cilit nuk është tek krahu por tek këmba, me gjunjë të shpërbërë dhe pa një formë të caktuar. Njësoj i ka edhe këmbët dhe gishtërinjtë e këmbëve i ka të shpërndarë përreth. Kur të shihet nga larg, lihet përshtypja se njeriu do të derdhet e do bëhet copë që atë çast.

Skulptura e Rotterdamit është skulptura e njeriut modern. Është pikërisht imazhi i njeriut të fuqizuar të pasluftës, që është fuqizuar aq shumë sa është bërë gur por i mbetur gjithnjë në rrëzë të shkatërrimit.

Libri "Nausea" ("Të pështjellët") i Jean Paul Sartre⁶, njëra nga veprat më të rëndësishme të shekullit të njëzettë, gjithashtu jep një imazh të qartë të njeriut modern. Një tjetër simbol i njeriut të kohës moderne është edhe karakteri i krijuar nga Jean Isoulet: një princ që jeton një jetë luksoze por i cili ka një brengë të madhe brenda vetes. Duke e komentuar karakterin e tij, Jean Isoulet thotë:

"Ky karakter është Franca sepse Franca është vendi i arit, i fuqisë dhe i civilizimit. Thënë shkurt, i të gjitha të mirave materiale, ku mund të thuhet lirisht se parashikimet e F.Bacon-it për shkencën janë realizuar plotësisht. Mirëpo nga ana tjetër, ajo (Franca) ka një brengë që nuk e zgjidh dot."

Ndonse Jean Isoulet thotë se ky karakter është mishërim i Francës, sot mund të themi se ky karakter është simboli i një civilizimi të tërë dhe mishërimi i njeriut të sotëm.

Një tjetër autor që meret me këtë problematikë është T.S. Eliot ⁷, i cili njeriun e fuqizuar të epokës moderne e shfaq në një imazh paksa më të ëmbël. Karakteri që ai krijon është një perëndi e lashtë greke e quajtur "Tiresias", e cila ishte një qenie hermafrodite, edhe mashkull edhe femër.Kjo krijesë, që është një simbol i njeriut të fuqishëm të epokës sonë, është dyfish më i fuqishëm se njeriu i vjetër. Por ç`fuqizim është ky vallë? S`është tjetër veçse fuqizimi i një hermafroditi, i cili bëhet sa dyfishi i njeriut të vjetër por dyfish më i brishtë dhe krejtësisht shterpë. Si i tillë, ky"fuqizim" i tij është nën nivelin e gjendjes së mëparshme.

Atëherë përse e gjithë kjo? Përse u krijua civilizimi? Përse shkenca? Përse ky gjenialitet që posedon gjithë këtë art dhe fuqi, të bëjë një përshkrim të tillë të njeriut? Përse ta bëjë skulpturën e Rotterdamit? Përse kjo jetë, edhe përkundër gjithë shkëlqimit, fuqisë dhe të mirave të saj, të shndërrohet në "Të pështjella"? Përse ky civilizim i madh të vuajë nga "kolera", siç thotë Camus? Përse vallë të jetë kaq shterpë ky njeri i ri që është dyfishi i njeriut të vjetër?

Sepse shkenca duhej që më parë ta njihte njeriun dhe ta gjente kuptimin e të qenit njeri. Pastaj, në përshtatshmëri me këtë  mund të vihej në kërkim të shpikjeve të reja teknologjike për të krijuar një civilizim të mirëfilltë. Por shkenca kurrë nuk e ka njohur njeriun dhe s`ka arritur t`i japë kuptim atij. Në vend të kësaj, ajo ka ngritur godinë mbi godinë, pa i menduar fare nevojat e vërteta të njerëzve që do të jetojnë brenda mureve të tyre. Njeriu i sotëm përpiqet gjithnjë për të ndërtuar një ndërtesë më të zhvilluar dhe më të mirë se ndërtesa paraprake por kurrë nuk pyet për njeriun që do të jetojë brenda saj. Po të pyesësh në lidhje me të, thuhet:

"Neve nuk na intereson kjo gjë. Pyetja juaj ka të bëjë me dituritë e lashta, që kanë shprehur mendime në lidhje me këto tema.."

Po sikur dituritë e lashta të mos mjaftojnë në këtë drejtim? Ç`do të bëjmë atëherë? Për kë e krijojmë gjithë këtë civilizim?

Përpara se ta krijojmë atë, përpara se të gjejmë një metodë shkencore dhe përpara se të përcaktojmë një qëllim për shkencën dhe për filozofinë, do të duhej që me gjithë fuqinë tonë të përpiqemi për të kuptuar se ç`qenie është njeriu, ç`dimensionesh të ndryshme ngërthen brenda vetes dhe vetëm pastaj të fillojmë me ndërtimin e një civilizimi, i cili do të themelohet në këto njohuri. Vetëm duke u mbështetur në këtë njohuri mbi njeriun, mund të përcaktohet misioni i vërtetë i shkencës.

Ajo që dua të them është se përpara se ta njohim filozofinë, përpara se të gjykojmë mbi artin, përpara se të komentojmë mbi letërsinë, mbi jetën dhe madje mbi fenë, duhet ta njohim mirë njeriun. Feja është vërtet përsosmëria e njeriut, është shpëtimi dhe rruga e jetës së tij. Feja është përgjigje për nevojat më të thella dhe të shenjta të njeriut. Por para se ta njohim fenë, duhet ta njohim vetë njeriun, që të mund ta zgjedhim fenë e duhur për të. Vetëm nëpërmjet njohjes së njeriut mund të zgjedhim mes shumë rrymave fetare, një fe e cila do t`i përmbushë nevojat e kësaj krijese që quhet "njeri".

Në pjesën në vijim, do të përpiqem të shpjegoj se ç`kuptoj unë nga fjala "njeri", duke u mbështetur në hulumtimet dhe mendimet e mia, si dhe në ato mendime që i kam fituar nga të tjerët.

 

Ta njohësh njeriun

Për ta njohur njeriun dhe në veçanti për ta njohur atë në këndvështrimin e fesë islame, duhet të hedhim një vështrim mbi filozofinë e krijimit të tij sepse të gjitha fetë e mëdha kanë një përshkrim të kësaj çështjeje, nëpërmjet të cilit janë përpjekur të tregojnë se kush është njeriu. Unë jam i bindur se njëra nga anët më të bukura të Islamit është pikërisht filozofia e tij e krijimit të njeriut. Për fat të keq, kjo temë nuk është theksuar sa duhet, ndonse është një përshkrim madhështor, që e mahnit njeriun. Filozofia e krijimit të njeriut është e mbushur me një simbolikë të pasur, njohja e të cilës e zbulon, në të gjitha dimensionet, kuptimin e të qenit njeri.

Në këtë fjalim nuk do të bëj një analizë të detajuar të filozofisë islame të krijimit. Vitin e kaluar kam bërë një hulumtim të tillë duke u mbështetur në tregimin mbi Ademin në Kur`an dhe në Traditën e Profetit dhe kam gjetur më se pesëdhjetë pika, që do të ishin mjaft shpjeguese në lidhje me njohjen e njeriut. Andaj, kësaj rradhe do të përmend vetëm diçka që është e mirënjohur për të gjithë ne.

 

Njeriu: një bashkësi kontradiktash

Sipas Islamit, njeriu është një bashkësi kontradiktash. Në njërën anë, ai përbëhet nga një esencë e fëlliqur, e shprehur në fjalët Salsalun Ke`l-Fehhar dhe Hamma`un mesnun, të cilat përdoren për të shprehur një gjë krejtësisht të ulët dhe të pavlerë (si balta, prej të cilës është krijuar njeriu). Por nga ana tjetër, përkrah kësaj balte të krijuar nga Zoti, njeriu përbëhet edhe nga një element i dytë, që është gjëja më e shenjtë dhe më e lartësuar që mund të paramendohet. Ky element i dytë është përbërës i brendisë njerëzore dhe s`është tjetër veçse "Zoti" ose "Shpirti i Zotit". Këtu bëhet fjalë për një shprehje letrare, njësoj si kur flasim për "dorën e Zotit". Sipas këtij definicioni, njëri dimension i njeriut është balta e pavlerë dhe tjetri, një shpirt i shenjtë i fryrë në të.⁸

Kjo e bën njeriun një krijesë dydimensionale, me një anë shumë të pavlefshme dhe një tjetër shumë të shenjtë, që është shpirti i dhënë Ademit dhe njeriut në përgjithësi. Kjo tërësi është njeriu i vërtetë dhe është pikërisht njeriu me të cilin përballemi në botën e jashtme. Kjo do të thotë se të gjithë njerëzit janë në një lëvizje të vazhdueshme mes baltës, në njërën anë dhe Shpirtit të Zotit, në anën tjetër. Kjo është rruga e njeriut, në fillim të të cilës qëndron balta. Mbase kjo është arsyeja përse njeriu është i prirur për të mbetur aty ku është dhe për të qenë i tërhequr drejt të pavlefshmes dhe drejt gjithçkaje që është e ulët. Por kjo është edhe rruga, në anën tjetër të të cilës qëndron Shpirti i Zotit. Nga ky definim i njeriut mund të kuptohet jeta e tij, misioni i tij mbi tokë dhe kuptimi që ka. Sipas kësaj, njeriu është një krijesë që lëviz në shtegun mes "baltës" dhe Zotit. Ky shteg është pikërisht ajo që quhet "fe". Përshkrimi që Islami ia bën njeriut, i përfshin në vete kuptimet më të thella dhe më të larta të mundshme.

Duke filluar nga Athina e lashtë e deri sot, asnjë ideologji humaniste (e cila e vendos njeriun në qendër të saj) nuk ka mundur të arrijë një nivel të tillë. Njëra nga këto ideologji humaniste është edhe ekzistencializmi, përfaqësues të të cilës sot, janë Jean Paul Sartre dhe Martin Heidegger-i. Nëse gjej kohë, do të përpiqem të shpjegoj për idetë e Sartre, Heidegger dhe Marcel-it ⁹, në të cilat ata e pranojnë njeriun si të ndarë nga krijesat e tjera dhe krijimin e tij si një krijim të përpunuar mirë dhe të ndarë nga pjesa tjetër e natyrës. Këta e shfaqin njeriun si një krijesë aq të lartë dhe të vlefshme, sa nuk ka nevojë për një "Qenie të Domosdoshme" (siç është Zoti). Por edhe përkundër kësaj, ata nuk i japin njeriut një vlerë, që qëndron përtej vlerës që i jepet atij në tregimin e Ademit, në të cilin shprehet qartë misioni i njeriut, i parë nga këndvështrimi islam.

Qoftë historia, qoftë psikologjia njerëzore, kultura ose arti i krijuar përgjatë historisë, të gjithë flasin për këtë kuptim të jetës njerëzore. Si? Në të gjitha format e shoqërisë njerëzore, qoftë kjo në kohët kur njeriu nuk përdorte veshmbathje, qoftë në periudhën e jetesës nomade, qoftë në kohët kur kaloi në jetën bujqësore dhe qoftë në civilizimin e sotëm modern, mund të vërehet një fenomen i përbashkët. Sapo njeriu të përfundonte me punët e tija ditore si gjuetia, ushqimi e lufta dhe të mendonte në lidhje me veten e tij dhe me botën, gjithmonë kaplohej së brendshmi nga një tronditje dhe një brengë, e cila është shprehur qartë në të gjitha veprat artistike të krijuara nga njeriu përgjatë historisë.

Në krijimet e hershme të njerëzve, në vizatimet e tyre, në ndërtimet dhe në letërsinë që kanë lënë pas, shohim se ata e kishin brenda vetes ndjenjën se nuk ishin të ngjashëm me llojet e tjera që gjenden në natyrë dhe se ishin të ndryshëm nga malet, nga zogjtë e nga kafshët. Ata e ndjenin se kishin në vete diçka që është përtej tyre dhe e ndjenin nevojën e diçkaje që nuk e dinin ç`është dhe që qëndronte përtej gjërave që i posedonin. Kjo huajësi, që e ndjenin mes tyre dhe botës ishte arsyeja e brengës dhe e tronditjes së tyre të brendshme, e cila krijoi një lloj pesimizmi (ndaj jetës materiale dhe ndaj gjithë botës). Kjo ndjenjë ishte pjesë e esencës së njeriut dhe për këtë arsye, do të vazhdonte ta shoqëronte atë gjatë gjithë historisë dhe do të paraqitej në të gjitha racat.

Pesimizmi i njeriut përballë botës dhe ndjenja e të qenit më i vlefshëm dhe më i lartë se natyra, ka qenë gjithmonë pjesë e esencës njerëzore. Dhe ndonse njeriu as që është i vetëdijshëm për disa nevoja të tija, ai e ka ditur gjithmonë se kjo botë nuk mund t`ia plotësojë të gjitha. Kjo është gjëja që e ka krijuar pesimizmin e tij. E vërteta e të qenit i huaj në këtë botë dhe i ndryshëm nga natyra janë pjesë të karakterit njerëzor. Aq sa edhe disa filozofë "sekularë" kanë përfytyruar një "vend tjetër" në veprat e tyre. Shumë prej tyre janë shprehur se janë të huaj për këtë botë dhe kanë ndjerë se duhet të ketë një botë tjetër të cilës i takojnë dhe e cila mund t`ua përmbushë nevojat.

Andaj kur t`i hulumtojmë kulturat e lashta, do të vërejmë se koncepti i parë filozofik në kokën e njeriut primitiv, ka qenë besimi në ekzistencën e dy botëve. Pesë mijë vjet para erës sonë, domethënë shumë kohë para sumerëve, hasim në besimin në një botë tjetër, të shprehur me fjalën "hades" ose "hudis". Vetë sumerët e morën këtë kulturë nga një fis tjetër, për të cilin nuk ekzistojnë të dhëna. Kushdo që të ishte ky fis që jetoi rreth shtatëmijë vjet para erës sonë në Mesopotami, ai besonte në ekzistencën e një bote "që nuk është këtu" dhe që e quante "hades" ose "hudis". E gjithë kjo flet për faktin se koncepti i parë filozofik në kokën e njeriut primitiv ishte koncepti i "një bote tjetër". Ndonse nuk ishin të njohur me atë "botë tjetër", ndjenja e vetmisë në këtë botë dhe huajësia përballë saj, kanë bërë që ata të besonin në ekzistencën e një botë, e cila do të ishte e mjaftueshme për nevojat e tyre dhe nuk do të ishte e huaj për ta. Për këtë arsye, koncepti i parë filozofik tek njeriu është pikërisht "dualiteti i botëve", gjegjësisht ekzistenca e dy botëve të ndryshme nga njëra-tjetra. Ky koncept është po aq i vlefshëm edhe për njerëzit që rriten larg çdo lloj civilizimi.

Pika e dytë me rëndësi është koncepti i "të shenjtës", i cili ka ekzistuar që në epokat më primitive të njeriut. Ky koncept u qartësua edhe më shumë në hulumtimet e shekullit të gjashtëmbëdhjetë dhe të tetëmbëdhjetë nga Spencer-i¹⁰ dhe Louis Braille në lidhje me folklorin. Sipas këtyre hulumtimeve, gjithnjë kanë ekzistuar gjërat "profane", të përditshme dhe të zakonshme, ndaj të cilave njeriu nuk tregon ndonjë respekt të veçantë dhe në anën tjetër, ato të shenjtat. Për shembull filan tokë, një  formë e caktuar ose ndonjë ngjyrë është e shenjtë. Përse? Arsyeja e shenjtërisë nuk është përherë e qartë dhe zakonisht shenjtëria e diçkaje ndryshon nga njëri fis në tjetrin. Kjo është shumë shpesh një arsye primitive dhe banale, e cila harrohet me kalimin e kohës. Sido që të jetë, edhe në periudhat primitive edhe në periudhat e civilizuara të njeriut, gjithmonë ka ekzistuar besimi se ka një botë sipërore dhe një më të ulët. Në paralelizëm me këtë, ka ekzistuar gjithnjë edhe besimi se një pjesë e objekteve që na rrethojnë janë të shenjta kurse një pjesë tjetër, të zakonshme. Për këtë arsye, disa fenomene pranohen si të shenjta dhe meritojnë të lëvdohen e të respektohen. Për ta ndërtohen tempuj  dhe ata tempuj zbukurohen, që të mund brenda tyre të kryhen ceremoni për t`i madhëruar këto gjëra.

Të gjitha këto ndjenja janë prodhime të mendjes së njeriut primitiv dhe nuk janë gjëra materiale të kësaj bote. Kjo flet se duhet të ketë edhe një botë tjetër më sipërore. Ky besim i shpirtit dhe i esencës njerëzore, tendenca e tij drejt një "bote tjetër", interesimi i tij për të përtejmen, besimi në një botë të panjohur e absolute, që qëndron përtej kësaj ku është tani dhe ku të gjitha nevojat e tija do të plotësohen, e kanë krijuar brenda njeriut besimin se në botë ekzistojnë edhe krijesa të shenjta dhe abstrakte. Kjo pranohet si forma fillestare e fesë primitive.

Në anën tjetër, pesimizmi i njeriut ndaj "gjërave ekzistuese" nuk ka pësuar ndryshim asnjëherë. Ka ndryshuar vetëm mënyra e perceptimit, në varësi nga niveli intelektual dhe kulturor i njeriut. Njeriu është i prirur për t`u larguar nga gjërat "ekzistuese", të cilat i duken të pamjaftueshme. Kjo ndjenjë e të qenit i huaj është ajo që ka krijuar brenda njeriut një brengë të padefinuar. Dhe është pikërisht kjo brengë e padefinuar, e cila nuk është ndarë prej tij dhe është reflektur në të gjitha veprat letrare, në mësimet gnostike dhe jognostike dhe në artet e tjera. Kjo ndjenjë pikëllimi vërehet më qartë në rastet kur njeriu është më i vetëdijshëm, më i thelluar dhe në përgjithësi, më njerëzor. Këtë klithmë "mërgimtare" mund ta dëgjojmë edhe nga Gilgameshi, që jetoi para pesëmijë vjetësh, në mesin e sumerëve. Ai thotë:

"Unë s`e kam vendin këtu dhe jam i huaj në këtë tokë e i huaj nën këtë qiell. Kjo botë më vjen e ngushtë. Më tërhiqni andej o zotëra! Ma tregoni rrugën që ta di se cili është ai vend e të largohem që këtej!"

Ky shpëtim dhe çlirim,"muksha" sipas Budës, ka qenë përherë qëllimi final i çdo feje përgjatë historisë njerëzore. Ideja e këtij shpëtimi ka lindur nga besimi se njeriu është i burgosur në këtë botë jo të përsosur, duke qenë njëkohësisht i lidhur dhe i varur prej saj. Por qoftë edhe në mënyrë të pavetëdijshme, ai e ndjen se ajo që sheh në këtë botë nuk mund të jetë e tëra. Atje ku mbaron ekzistenca, fillojnë ndjenjat dhe pikërisht kur njeriu posedon gjithçka, shfaqet ky pikëllim i paqartë.

Pikërisht për këtë arsye, psikologjia klasore thotë se brengat e tipit filozofik dhe shpirtëror janë tipare të borgjezisë (që është shumë kuptimplote dhe e saktë). Por kush ka qenë borgjezia? Borgjezia janë njerëzit që kalojnë një jetë të rehatshme dhe që përfitojnë nga të mirat materiale. Por një borgjez është prapëseprapë i pikëlluar dhe të gjitha rrymat intelektuale që kanë dalë nga borgjezia, kanë qenë historikisht të mbyllura, izolacioniste dhe pesimiste. Përse? Sepse pikërisht këta janë njerëzit të cilët kanë patur çdo gjë që kanë dëshiruar dhe të cilët kanë parë se dëshirat kurrë nuk kanë të mbaruar. Kjo botë nuk u mjafton njerëzve të tillë sepse dështon në kënaqjen e të gjitha dëshirave të tyre. Arsyeja përse brenga e klasave ekonomikisht të zhvilluara është më e madhe, është pikërisht fakti se bota materiale nuk i plotëson nevojat e tyre.

Kjo është arsyeja përse idetë pesimiste dhe izolacioniste kanë qenë produkt i klasave të pasura.  Kjo çështje është mjaft e thellë për t`u hulumtuar por flet qartë se njeriu është shumë më tepër se bota materiale, që mund ta shohë e ta ndjejë përreth vetes. Për këtë arsye, njeriu është ndjerë gjithmonë i ndryshëm prej saj. Kjo ndjenjë ka lindur brenda tij pesimizmin dhe nga pesimizmi është shndërruar në brengë dhe pikëllim. Kjo pastaj ka krijuar brenda tij një ndjesi dhimbjeje, vuajtjeje e mungese dhe një dëshirë për të arritur në një vend të panjohur për të. Kjo ndjenjë ka krijuar brenda tij nevoja që nuk mund të përmbushen në këtë botë.

"Cili është ai vend që s`e di ku është?" "Ç`janë këto nevoja që s`i kuptoj e që s`i plotësoj dot në këtë botë?" Duke filluar nga njeriu më primitiv e deri tek njeriu modern i kohës sonë, kanë qenë pikërisht këto pyetje që kanë sjellë lindjen e feve të ndryshme, letërsisë, artit dhe kulturës. Janë pyetje të parashtruara në çdo epokë dhe nga njeriu i çdo race. Për t`i realizuar idealet e tij, për t`i plotësuar dëshirat që i qëndrojnë përtej "asaj që ekziston", për t`i përmbushur nevojat që s`i përmbush assesi në këtë botë, për të arritur në atë botë madhështore që nuk e di ku është, për t`i gjetur ato të shenjta edhe në këtë botë profane dhe për t`i njohur ato, njeriu ka kërkuar mënyra nga më të ndryshmet. Pikërisht nga ky kërkim i njeriut kanë lindur fetë primitive dhe pikërisht këtë e nënkuptojmë kur themi se feja është pjesë e esencës (ose natyrës) njerëzore.

Sa bukur që është përdorur fjala "esencë"(arabisht: fitra) në Kur`an. Unë nuk pajtohem fare me mendimin se feja është një fenomen instinktiv. Instikti dhe fitra (e përkthyer këtu si "esencë") janë gjëra shumë të afërta me njëra-tjetrën por jo e njejta gjë. Esenca (Fitra) shpreh krijimin dhe përbërjën e njeriut por instikti, në anën tjetër, është tërësia e gjendjeve, tipareve dhe fuqive të vendosura në këtë esencë. Instinktet e udhëheqin njeriun në një mënyrë të pavetëdijshme por feja nuk është e tillë sepse feja nuk është një instinkt i verbër dhe i pavetëdijshëm i njeriut por pjesë e natyrës së tij njerëzore, e vendosur në mënyrë të vetëdijshme në të. 

Duke e përdorur pikërisht atë, njeriu duhet të gjejë një rrugë shpëtimi dhe të hapërojë përgjatë saj, për të shkuar drejt atij vendi të përsosur, të cilin nuk e njeh. Kjo botë është e zbrazur dhe njeriu ndjen një mungesë në të sepse i takon botës tjetër. Ajo tokë është atdheu i tij kurse kjo botë është mërgim. Në këtë botë mërgimi të njeriut, klithma e asaj brenge të njejtë, dëgjohet nga njerëz që nuk kanë kurrfarë ngjashmërie me njëri-tjetrin. Unë mendoj se edhe klithma e pikëlluar e Gilgameshit që i dha udhë krijimit të atij epi të famshëm, është pikërisht klithma e këtij mërgimi dhe e një përpjekjeje për të shpëtuar nga kjo botë e për ta arritur botën e përtejme. Unë mendoj se edhe në shpirtin e bukur e të madhërishëm të Aliut, ishte pikërisht kjo klithmë që jehonte.

Është një varg biblik shumë i dashur për mua. Edhe sikur e gjithë Dhiata e Re të jetë ndryshuar, ky varg e mban akoma mbi vete aromën e një fjale prej profeti. Nuk besoj se një njeri që do të përpiqej për ta ndryshuar një libër hyjnor, do të ishte i aftë për të krijuar një fjali të tillë. Vargu thotë:

"O njerëz, mos shkoni nga rruga ku ec shumica! Shkoni nga rruga ku pak njerëz hapërojnë."

Historia dhe revolucionet janë vepra të njerëzve që hapërojnë në rrugë ku s`hapëron shumica. Andaj thuhet se duhet të shkohet në rrugën ku ecin pak njerëz. Priftërinjtë bizantinë, për t`iu përmbajtur këtij vargu, nuk kalonin rrugëve kryesore të qytetit por vetëm nëpër rrugicat dytësore. Kjo tregon se sa në mënyrë qesharake mund të reflektohet një ide aq e lartësuar dhe e bukur, në një rreth të paaftë për ta kuptuar bukurinë e saj.

Aliu është një njeri i madh, madje për mua, është më i madhi i njerëzve (kuptohet, duke e mbajtur si përjashtim të Dërguarin e Zotit, të cilit iu fal një shpallje e veçantë prej Zotit). Sot, më shumë se kurrë, Aliu është i panjohur dhe i huaj. Dhe jo vetëm i panjohur por akoma më keq: i njohur gabim. Do të ishte më mirë që shumë njerëz të mos e dinin fare se kush ka qenë Aliu dhe shumë hulumtues të mos ia kishin dëgjuar kurrë emrin.

Aliun e shohim ndonjëherë si një luftëtatar të fuqishëm në fushëbetejë, ndonjëherë në qytet si një politikan aktiv dhe të kujdesshëm, ndonjëherë si një baba të mëshirshëm, ndonjëherë si një bashkëshort dhe thënë shkurt: si një "njeri të jetës".

Por sipas asaj që përcjell historia, Aliu mbrëmjeve shkonte në rrethinat e Medines dhe vajtonte duke dënesur në krye të një pusi. Unë nuk mendoj se ishin problemet e Medines, shoqëria arabe, muslimanët ose vuajtjet e miqve të tij që e bënin një shpirt të tillë të dëneste aq shumë. Brenga e Aliut duhej të ishte një brengë shumë më e madhe se kaq. Kjo brengë, është pikërisht brenga e njeriut, që e sheh veten të burgosur në këtë botë. Kjo është klithma e një njeriu që e sheh veten më të lartë se kjo botë dhe që po mbytet brenda saj. Sa më tepër që "njerizohet" njeriu, aq më tepër i rritet kjo ndjenjë nevoje brenda vetes. Sepse njeriu s`është njeri në përpjesëtim me gjërat që i posedon por në përpjestim me ato që i nevojiten. Aliu vuante për shkak të gjërave, që nuk i gjente dot në këtë botë, sepse ndjenja e mungesës së tyre tek Aliu ishte shumë më e madhe se tek gjithë të tjerët. Si rrjedhojë, edhe vuajtja e tij ishte më e madhe. Ishin pikërisht këto vuajtje që e lodhnin shpirtin e tij. Por  këto klithma të njejta sot dëgjohen jo vetëm nga ata që i besojnë fenomenet metafizike por edhe nga të tillë që përpiqen gjithë kohës për ta shlyer Zotin dhe metafizikën nga mendja e njerëzve.

Sartre është pikërisht një person i tillë. Në gjithë veprimtarinë e tij intelektuale dhe filozofike, ai kërkon që njeriu ta perceptojë vetëm veten e tij dhe të mos besojë një një jetë të përtejme. Në të gjitha veprat e tija, bie në sy besimi në materializmin dhe mund të shihet qartë përpjekja e tij për të vërtetuar se nuk ekziston asgjë tjetër përveç njeriut dhe botës materiale. Duke u mbështetur në analizën e mësipërme, një njeri i tillë do të duhej të ishte optimist, domethënë ta pranonte njeriun si pjesë të natyrës dhe si një krijesë të përshtatshme për këtë botë. Si rrjedhojë, ky person do të duhej të ishte pozitivist ndaj botës dhe të mos e kishte përbrenda atë brengën prej të huaji në të. Ai nuk do të duhej të ishte në përpjekje për të arritur shpëtimin sepse sipas tij, nuk ka një "vend tjetër" ku mund të shkohet dhe nuk ka një vend për të cilin njeriu do të ndjejë "mall" e që do të vuajë po nuk shkoi.

Por përkundër veprave të tija filozofike, veprat letrare të Jean Paul Sartre janë të mbushura me "klithma" të tilla. Ky është një fenomen mjaft i bukur dhe estetik. Ai e quan jetën "të pështjellët", me çfarë i thotë se është e pamendtë, e pakuptimtë dhe e ulët. Përse? Nëse e gjithë e vërteta është kjo botë, atëherë përse të jetë e pakuptimtë? Kush ka të drejtë ta quajë të pakuptimtë këtë botë? Vetëm një njeri që beson në ekzistencën e një jete më të lartësuar, më të shenjtë dhe më të mençur se ajo. Nëse dikush nuk e beson këtë, përse atëherë qan për njeriun, i cili sipas tij, është pjesë e kësaj bote dhe asgjë më tepër?

E gjithë veprimtaria letrare e Jean Paul Sartre-it është e mbushur me klithma që thonë se kjo botë është e mangët, e pamendtë, e ndryshme nga njeriu dhe se njeriu është më i lartë se bota që e rrethon. Këtu e shohim ekzistencializmin. Për shembull, esenca e botës materiale i paraprin ekzistencës së saj. Kur duam të bëjmë një çekan, të themi, forma dhe esenca e tij tashmë ekzistojnë në mendjen tonë. Pastaj vetëm sa i japim trup asaj esence. Por njeriu nuk është i tillë. Ekzistenca e tij i paraprin esencës. Domethënë njeriu fillimisht fitoi ekzistencë. Në fillim ai nuk ishte një hiç por ishte një ekzistencë "e zbrazur" (pa brendi; pa esencë; pa kuptim). Pastaj, ai vetë, me duart e tija, e krijoi esencën dhe karakterin e tij duke u mbështetur në këtë ekzistencë.

Tani do ta lëmë mënjanë analizën e mësipërme mbi ekzistencializmin. Ajo që dua të them në rastin e Sartre-it është: Ti nuk beson në ekzistencën e një bote më sipërore dhe njeriun nuk e sheh si një të burgosur të kësaj bote. Atëherë përse në veprat e tua klith si një Ali dhe si njerëzit e tjerë, që besojnë se ka një botë më të lartë se kjo, se njeriu është i burgosur në këtë botë, se kjo botë është e pakuptimtë dhe se përtej saj qëndron një botë e shenjtë, ku fshihet vetëdija, ndjenja dhe jeta absolute? Sartre-i ndonse në veprat e tija filozofike e sheh njeriun të denjë për këtë botë dhe jo të ndarë nga natyra, "vajton" për njeriun në krijimet e tija letrare.

Pa dallim në është Sartre një ekzistencialist ose materialist si të tjerët, kur dëshiron të shkruajë poezi, domethënë kur do ta ndjejë veten si "unë", e kupton se diçka është e mangët dhe e ndjen se duhet të ketë një botë më të lartësuar dhe më të shenjtë se kjo e jona. Kjo ndjenjë dhe kjo "klithmë" ka ekzistuar tek të gjithë njerëzit përgjatë historisë. Këtë brengë mund ta shohim tek të gjitha kulturat njerëzore.

Që nga koha e Aristotelit ekziston mendimi se artet si piktura, muzika ose skulptura, janë dy llojesh. Një pjesë prej tyre pranohen si vepra kalimtare të nivelit të ulët kurse në grupin e dytë rradhiten veprat tragjike të cilat janë të përhershme. Përse tragjeditë janë të përhershme dhe jokalimtare? Sepse ndjenjat e vërteta njerëzore i kanë krijuar ato. Tragjeditë burojnë nga mangësia e kësaj bote dhe nga pikëllimi që lind për shkak të largësisë së njeriut nga ajo botë tjetër e panjohur.

Kjo vuajtje dhe kjo ndjenjë mangësie është pasqyruar në dy mënyra përgjatë historisë. Njëra mënyrë është arti kurse tjetra feja. Arti është dritarja që hapet nga kjo botë drejt botës së shenjtë, absolute dhe të përjetshme. Kurse feja është dera që hapet drejt saj. Njeriu gjithmonë e ka ndjerë se kjo "dhomë" në të cilën jeton nuk është e denjë për të. Ndonse kjo dhomë përmbush një pjesë të nevojave të tij, njeriu përherë e ka mbajtur në kokë imazhin e një bote më të madhe, të një qielli më të hapur dhe të një horizonti më të gjerë.

Njeriu gjithmonë ka jetuar ndërmjet dëshirës për të arritur në atë botë dhe vuajtjes nga mbetja në këtë ku gjendet tani dhe ka qenë gjithmonë në përpjekje për të shpëtuar nga ky burg. Në lidhje me këtë fakt, ka dëshmi nga të gjitha epokat, nga të gjithë fiset dhe të gjitha fetë, që nga parahistoria e deri sot. Ndonjëherë, njeriu është përpjekur t`i shprehë këto ndjenja në formë të artit dhe pikërisht këtu fle zanafilla e artit njerëzor. Arti ka lindur nga ndjenja e mungesës brenda njeriut.

Arti përbëhet nga krijimi dhe çdo krijim e ka zanafillën në nevojën për diçka që nuk është në këtë botë dhe në ndjenjën e mungesës që ajo ngjall tek njeriu. Sepse sikur ajo gjë të gjendej në botë, nuk do të lindte nevoja për ta krijuar. Sikur të dëgjonim në çdo anë nota të një simfonie, kurrë nuk do të krijonim një simfoni. Njeriu kurrë nuk përpiqet të krijojë ujë, për shembull. Sepse uji ekziston tashmë. Sikur bukuria të ekzistonte, ne nuk do të përpiqeshim për ta krijuar atë. Kjo do të thotë se njeriu ka nevojë për bukuri që nuk gjenden në këtë botë. Andaj, ngase nuk i mjafton e folura e përditshme për t`i shprehur të gjitha ndjenjat, ai krijon një gjuhë të veçantë, që e quan poezi. Ngase nuk i mjaftojnë format e kësaj bote për t`ia përmbushur nevojën për të bukurën, ai krijon një sërë bukurish të reja, që nuk gjenden në të.

Sipas kësaj, arti është dritarja e burgut njerëzor,që hapet drejt asaj bote që i fsheh në gjirin e saj dëshirat tona. Përse them kështu? Sepse arti nuk ka ndonjë themel të thellë filozofik. Përkundrazi, ai zhvillohet kryesisht mbi një themel emocional. "Unë jam i burgosur në këtë shtëpi", thotë njeriu. "Kjo shtëpi është e shëmtuar e më fal një ndjenjë mungese. Kjo shtëpi nuk i ka bukuritë, që do të duhej t`i kishte. Andaj unë e hap dritaren dhe vështroj jashtë, drejt një bote të përtejme, që është më e bukur se kjo dhomë." Në anën tjetër, feja, është ajo që hap një "derë", që mund ta nxjerrë njeriun nga kjo shtëpi drejt Zotit. Sipas kësaj, feja është shpëtimi i njeriut nga kjo "shtëpi" kurse arti, vetëm një "zbukurim" që vetëm sa për sy e faqe i përmbush nevojat e vërteta të njeriut.

Njeriu e ndjen veten të burgosur në këtë botë dhe njerëzit, aspekti njerëzor i të cilëve është më i theksuar, e ndjejnë më shumë këtë vuajtje. Që nga koha e Aristotelit e deri sot, tragjeditë dhe veprat artistike që kanë përcjellur një ndjenjë pikëllimi, janë konsideruar si vepra të mëdha. Kur në jetën tonë të përditshme t`i afrohemi ndonjë rasti të volitshëm, ne gëzohemi dhe e shprehim këtë me të qeshura dhe me veprime të ndryshme. Ky është një reagim shumë i zakonshëm përpara një ngjarjeje më se të zakonshme. Por kur njeriun e kaplojnë mendime dhe ndjenja të thella, është pikëllimi dhe brenga ajo që ia mbush brendinë. Kjo brengë është gjithmonë e shoqëruar nga një vuajtje e ëmbël dhe kjo është arsyeja përse veprat tragjike mbeten përgjithmonë në kujtesë. Sa më tepër që zhvillohet njeriu, aq më shumë i pëlqejnë veprat më pikëlluese. Përse? Nëse të gjitha veprat artistike do t`i ndanim në vepra kalimtare dhe të tilla që lënë gjurmë, do të shohim se veprat e grupit të dytë janë kryesisht vepra që përcjellin tek njerëzit një ndjenjë pikëllimi. Në anën tjetër, të gjitha veprat e grupit të parë janë vepra të hareshme dhe qesharake.

 Përse i kemi qejf poezite e pikëllueshme? Përse njerëzit i hulumtojnë kryesisht poezitë plot pikëllim dhe shumë rrallë meren me hulumtimin e veprave të hareshme dhe qesharake? Sipas statistikave në Evropë, komeditë ndiqen më shumë nga njerëzit me nivel më të ulët kurse filmat tragjikë, janë më interesantë për njerëzit e shtresave më të larta kulturore. Edhe kur duan t`i eksportojnë filmat e tyre nëpër botë, komeditë i dërgojnë nëpër vendet më pak të zhvilluara kurse filmat me motive tragjike kryesisht në vendet me një nivel më të lartë kulturor. Përse na pëlqen vjeshta? Sepse vjeshta na fal një ndjenjë "fundi". Brengën e shpëtimit e ndjejmë më fort, pikërisht kur më shumë i afrohemi "muzgut".

Njeriu me një gjendje të tillë shpirtërore, s`ka si të mos ndjehet i burgosur në këtë botë. Për ta lehtësuar brengën e burgosjes, njeriu e zbukuron "qelinë" e tij me ngjyrat e shtëpisë. Kështu ka lindur arti. Në raste të tjera, njeriu përpiqet ta hapë derën për t`u arratisur e për t`u kthyer në "atdhe". Kjo përpjekje e njeriut është feja. Sipas kësaj, mund të thuhet se arti dhe feja janë manifestime të një esence të njejtë. Kjo është arsyeja përse historikisht, arti është rritur në gjirin e fesë. Durkheim ka qenë i pari që ka vërtetuar në aspektin sociologjik se të gjitha artet, pa përjashtim, janë pjesë e fesë. Madje edhe dekoracioni, që është zbukurimi i objekteve, është pjesë e fesë. Lidhja mes dekoracionit dhe fesë ka ekzistuar që në kohët kur njeriu akoma nuk kishte një shtëpi të mirëfilltë. Që në atë kohë, njeriu primitiv i mblidhte gjërat e shenjta në një kënd të shpellës dhe e zbukuronte atë pjesë. Atje krijonte një altar, e ngjyroste atë dhe përpiqej për ta mbajtur të bukur.

Mund të thuhet pra, se arkitektura dhe dekoracioni i brendshëm janë veprimtari njerëzore, që u krijuan në kohët kur njeriu akoma nuk kishte shtëpi, me qëllimin e vetëm të përmbushjes së nevojave të tija fetare. Siç thamë edhe më parë, arti dhe feja janë të ndërlidhura. Njëra është një lehtësim i brengës së njeriut me disa mirazhe të gënjeshtërta (ta zbukurosh qelinë e burgut me ngjyrat e shtëpisë, duke e ditur përsëri se ajo nuk është "shtëpia" e vërtetë) kurse tjetra është përpjekja e njeriut për t`u arratisur nga burgu i tij. Gjatë rrjedhës së historisë, për ta përmbushur këtë nevojë të tijën, njeriu përherë i është drejtuar krijimit (siç përmendëm edhe më sipër, ka disa gjëra, të cilat përveç fesë që është "dera" drejt asaj bote, i kanë treguar njeriut një rrugë shpëtimi. Kjo rrugë shpëtimi, me ose pa vetëdije, gjithmonë e ka tronditur njeriun dhe i ka dhënë vetëm një shpresë të zbehtë shpëtimi).

Një mënyrë tjetër e manifestimit të dëshirës për t`u larguar që këtej dhe e ndjenjës së mungesës tek njeriu, ka qenë gjithmonë shfaqja e të dëshiruarës si diçka e përsosur. Çdo të thotë kjo? Njeriu nuk e njihte atë përsosmëri që e dëshironte dhe nuk posedonte një kulturë aq të zhvilluar intelektuale për ta përshkruar konkretisht. Mirëpo nevojat e tija absolute që nuk i takonin kësaj bote dhe që nuk gjenin dot zgjidhje brenda saj, e kanë detyruar atë të trillojë një përsosmëri të dëshiruar. Kjo ka dhënë kontribut në krijimin e përrallave, të cilat kanë ekzistuar që nga epokat e para të historisë. Përse njeriu krijon përralla? Përse në ato përralla rrëfehet për heronj që nuk mund të ekzistojnë në këtë botë dhe për ngjarje që nuk mund të ndodhin në të? Sepse gjëja që e kënaq njeriun më së shumti dhe për të cilën ai përpiqet gjithë kohës, është përherë ajo që është "absolute". Çdo të thotë "absolute"? Do të thotë më e bukura e të bukurave, më e madhërishmja e të madhërishmeve, më e larta e të lartave dhe pavdekshmëria, përjetësia vetë... Një dashuri e pastër dhe absolute pa kurrfarë mangësie, një sakrificë dhe besnikëri deri në kufijtë më të skajshëm, një trimëri që s`njeh humbje, një virtyt i panjollosur fare, një pafundësi, lumturi dhe më në fund, shkalla më e lartë e përsosmërisë: të qenit "njeriu absolut".

Këto kanë qenë gjithmonë kuptimet që e kanë lodhur njeriun dhe që e kanë bërë të kthehet drejt një qëllimi absolut. Megjithatë, gjithçka që sheh njeriu është larg përsosmërisë. Dashuria që shijon është e njollosur, ndonse ai ka nevojë për një dashuri të pastër deri në kufijtë më të largët. Kjo e bën njeriun të shkruajë përralla, ku do të flasë për dashurinë, që ai do të dëshironte ta kishte por që s`gjendet gjëkundi. Një mënyrë për ta realizuar këtë, është krijimi i një bote ideale. Sepse qyteti më i bukur dhe shoqëria më e mirë gjithnjë krijohen nëpër utopi. Fenomeni krijimit të një qyteti imagjinar ka ekzistuar që nga koha e Platonit e deri sot. Njeriu gjithmonë e ka krijuar në imagjinatën e tij një qytet, që nuk mund të ekzistojë në botë dhe në të gjitha kulturat, pa përjashtim, ka ekzistuar koncepti i parajsës, gjegjësisht i një jete absolute dhe të përsosur. Në të vërtetë, parajsa është një pjesë e esencës njerëzore (fitra në arabisht). Besimi në një "qytet të virtyteve" ka qenë përherë pjesë e natyrës së pastër të njeriut. Ka ndryshuar vetëm mënyra e të kuptuarit të këtij koncepti, në përpjestim me nivelin kulturor, intelektual dhe shpirtëror të një populli. Përkundër kësaj, të gjitha kulturat e kanë patur të përbashkët besimin se kjo botë e përsosur është më e lartë se bota jonë dhe se njeriu është, në të vërtetë, pjesë e saj.

Këto ndjenja, që në një mënyrë ose një tjetër, e kanë ngacmuar shpirtin njerëzor, janë reflektuar edhe në mitologji. Mitologjia flet për një sërë personalitetesh imagjinare, për jetën e për veprat e tyre dhe për lidhjet e tyre me njëri-tjetrin. Që në kohët më të hershme, njeriu i trillonte ato për t`i kënaqur nevojat e tija, për t`iu përgjigjur stimujve shpirtërorë dhe vuajtjeve që kishte. Më pas, ai u jepte kuptime të veçanta këtyre simboleve dhe me kalimin e kohës, i hyjnizonte.

Doja të nxirrja një përfundim nga e gjithë kjo që kam thënë deri tani. Por për fat të keq, do të duhet ta lë përgjysëm fjalimin dhe të vazhdoj mbrëmjen e ardhshme.

Sidoqoftë, do të doja të theksoja edhe diçka tjetër. Gjërat që i përmendëm në fjalimin tonë nuk janë unike për një fe, për një kulturë ose për një popull të caktuar. Këto gjëra janë në lidhje me njeriun në përgjithësi. Njeriu ka patur gjithmonë një ndjenjë mungese brenda vetes, e cila në vijim ka krijuar një ndjenjë të të qenit i huaj në botë. Kjo ndjenjë huajësia mes tij dhe botës, ka krijuar tek njeriu një brengë dhe vuajtje, e cila e ka lindur tek ai, atë ndjenjë mërgimi dhe përpjekjeje për të përtejmen ("Unë i takoj atij vendi, ndonse nuk e di se ku gjendet ai"). Kjo vuajtje e përhershme dhe dëshira për ta plotësuar disi mangësinë që e ndjen në këtë botë, ka bërë që njeriu ta krijojë artin. Kurse roli historik i fesë, në anën tjetër, ka qenë kompenzimi i vërtetë kësaj mungese, shpëtimi i njeriut nga ajo ndjenjë e përhershme huajësia në univers dhe udhëzimi i tij, për t`i mundësuar kthimin drejt "shtëpisë".

Një indikator i pikëllimit të përhershëm njerëzor në këtë botë është ndjenja e përhershme e mungesës dhe papërsosmërisë brenda tij. Këtë ndjenjë e kanë bartur edhe personat si Sartre-i, që fare nuk kanë besuar në Zot. Përveç kësaj, të gjithë e pranojnë se njeriu është më i "lartë" se kjo botë dhe i prirur për atë që është absolute. Njeriu ka jetuar gjithnjë me dëshirën për të arritur përsosmëri absolute dhe për ta arritur më të lartën në aspektin shpirtëror. Ky fenomen është shfaqur në të gjtha kulturat dhe në të gjitha fetë e racës njerëzore. Një manifestim i qartë i këtyre dëshirave janë edhe mitet. Si të tilla, mitet e kanë detyruar njeriun, që për hir të lehtësimit të vuajtjeve të kësaj bote të ngushtë e plot të meta, t`i adhurojë perënditë e rreme mitologjike dhe "gjysëm-perënditë" e asaj e bote të largët, të cilën e ka krijuar në imagjinatën e tij...

 

1. (shënim i përkthyesit): Alexis Carrel (1873-1944)- Kirurg, biolog dhe mendimtar francez, i famshëm me librin e tij "Njeriu, i panjohuri" (L`Homme, cet inconnu), në të cilin e mbron idenë se duhet krijuar ose "kultivuar" një racë e re njerëzore, nëpërmjet një regjimi të imponuar eugjenizmi.


2. Në këtë rast nuk mendohet për "brendësinë" në kuptimin mistik, por thjesht për vetë njeriun.


3. (shënim i përkthyesit): John Devey (1859-1952)- është filozof, reformat arsimor dhe psikolog amerikan, i njohur në veçanti si njëri nga themeluesit e filozofisë së pragmatizmit dhe i psikologjisë funksionale.


4. (shënim i përkthyesit): Francis Bacon (1561-1626)- është filozof, burrë shteti, jurist dhe shkrimtar anglez, i famshëm për definimin e metodologjisë induktive në hulumtimet shkencore, e cila edhe sot njihet si "Metoda bakoniane".


5. (shënim i përkthyesit): mendohet për skulpturën "Qyteti i shkatërruar", të skulptorit Ossip Zadkin, të krijuar në përkujtim të shkatërrimit të Rotterdamit nga forcat ajrore të Gjermanisë naciste.


6. (shënim i përkthyesit): Jean-Paul Sartre (1905-1980)-  filozof, romancier, dramaturg, aktivist politik dhe kritik letrar. Është nga figurat më të rëndësishme të filozofisë franceze në shekullin e 20-të si dhe njëri nga përfaqësuesit më të famshëm të filozofisë ekzistencialiste.


7. (shënim i përkthyesit): Thomas Sterns Eliot (1888-1965)- poet, dramaturg dhe kritik letrar amerikan, është njëri nga poetët më të rëndësishëm të gjuhës angleze në shekullin e njëzettë. Vepra e cituar në fjalimin e mësipërm është poema "Toka e shkretë" (The vaste land).


8. (shënim i përkthyesit): Në lidhje me krijimin dydimensional të njeriut (nga balta dhe shpirti i Zotit), mund të shihet kapitull i 15-të i Kur`anit (Hixhr), vargjet: 28-29


9. (shënim i përkthyesit): Martin Heidegger (1889-1976)- është njëri nga filozofët më me ndikim në shekullin e 20-të. Vepra e tij "Qenia dhe koha" (Sein und Zeit) është njëra nga veprat më të rëndësishme të filozofisë së shekullit të njëzettë. Gabriel Honore Marcel (1889-1973)- dramaturg dhe filozof francez, përfaqësues i filozofisë ekzistencialiste. Vepra e tij më e famshme është "Misteri i Qenies".


10. (shënim i përkthyesit): me shumë gjasa mendohet për poetin anglez Edmund Spencer (1552-1599), i famshëm për poemën e tij epike "The faerie Queene" (Mbretëresha e zanave) dhe si njëri nga themeluesit e anglishtes moderne.


11. (shënim i përkthyesit): David Emile Durkheim (1858-1917)- është sociolog francez, krijues i doktrinës së "pozitivizmit sociologjik" dhe themeluesi i shkencave shoqërore.