PËRMBAJTJA:
1.Islami, Kur′ani fisnik dhe hadithi - shpallja dhe kuptimi i fesë
 Islami- imani- ihsani
 Kur′ani Fisnik
 Sunneti dhe hadithi
 Përfundim 
2. Zoti, njeriu dhe universi - Çështje të eskatologjisë
 Allahu 
 Njeriu
 Mashkulli dhe femra
 Universi
 Eskatologjia 

1. ISLAMI, KUR’ANI FISNIK DHE HADiTHI – SHPALLJA DHE KUPTIMI I FESË

Islami është një fe e mbështetur mbi dorëzimin (teslim) ndaj Vullnetit të Zotit të Vetëm (Allahut) dhe dijen e Unitetit të Tij.

1 Ajo është feja e nënshtrimit ndaj Allahut, Realitetit Suprem, nga i Cili burojnë të gjitha rendet e realitetit dhe tek i Cili rikthehet gjithçka, sepse Allahu është Origjina, Krijuesi, Sunduesi dhe Fundi i gjithësisë.

Islami është edhe arritja e paqes (selam) pikërisht me anë të këtij akti të të nënshtruarit (teslim).

Ai s’është tjetër veçse të jetuarit sipas Vullnetit të Allahut, për të arritur paqe në këtë botë dhe lumturi në tjetrën.

Islami e përfytyron fenë jo thjesht si pjesë e jetës por si e tërë jeta. Në të vërtetë, el-islam apo ed-din siç e sheh Islami veten është vetë jeta dhe përfshin atë që bëjmë, krijojmë e ndiejmë si dhe shtron pyetjen se nga vijmë e ku shkojmë.

Ja përse feja islame përdor gjithmonë termin ed-din si përfshirës i të gjitha aspekteve të jetës njerëzore, pa lënë asgjë jashtë sundimit të tij.

Në perspektivën tradicionale islame nuk ka asgjë sekulare, asgjë që të ndodhet jashtë sferës që drejtohet nga feja e urdhëruar nga Allahu.

Njëherësh, Islami vë një theks të përskajshëm mbi të vërtetën e përhershme, e cila ka qenë e pranishme që në fillim, dhe kjo është e vërteta e teuhid-it (Unitetit).

Sipas Kur’anit, njeriu e dëshmoi njëshmërinë e Allahut dhe Hyjninë e Tij edhe përpara krijimit të botës. Prandaj, Islami nuk mbështetet mbi një mesazh kalimtar apo aspekt të veçantë të realitetit të Allahut, Zotit Absolut, por mbi vetë atë Realitet Absolut, që karakterizohet më shumë se çdo gjë nga uniciteti dhe njëshmëria e tij.

Islami thekson faktin se Allahu është el-Ehad (Një), se - siç pohon Kur’ani - Ai as nuk lind e as është lindur dhe se Ai i është gjithçkaje transhendent.

Ja përse e vërteta qendrore e Islamit përmbahet në shehade-tin (dëshmimin e Islamit): La ilahe il-la‘Llah, i cili midis të tjerash do të thotë se ka vetëm një Allah; nuk mund të ketë të ngjashëm apo shok me Atë.

Kjo doktrinë është aq qendrore në Islam, saqë thuhet se Allahu do t’i falë të gjitha mëkatet përveç mëkatit të shirk-ut (të bërit shok Atij).

Ky konceptim unitar i mesazhit fetar që paraqet Islami përfshin gjithashtu krejt historinë e njerëzimit. Në njëfarë kuptimi, Islami ka qenë i pranishëm që në fillim.

Ademi ishte musliman nga fakti se ai qe profeti i parë dhe se dëshmoi për njëshmërinë e Allahut. Kjo njëshmëri dalëngadalë u harrua, meqenëse është në natyrën e njeriut të harrojë.

Por Allahu nisi vazhdimisht të dërguar të tjerë për ta ripërtërirë mesazhin e unitetit dhe rindërgjegjësuar njeriun mbi të Vetmin. Prandaj kemi një sërë profetësh të cilët, ndonëse vendosën fe me emra të ndryshëm, ishin në kuptimin më të thellë muslimanë.

Ja përse Kur’ani i referohet Ibrahimit si muslimen hanifen, d.m.th. musliman që ndjek fenë e qëmotshme, edhe pse ai jetoi disa mijëvjeçarë para Profetit të Islamit dhe agimit të shpalljes kur’anore.

Ai quhet musliman nga vetë Kur’ani për të afirmuar idenë se një fe e mbështetur mbi unitetin nuk është e re, por sinonime me historinë fetare të njerëzimit. Nuk ka patur asnjëherë ndonjë kohë kur feja e Zotit, që e thërret njeriun drejt të Vetmit, të mos ketë ekzistuar në një vend apo një tjetër.

Mirëpo kemi një larmi feshë pikërisht për shkak të humbjes së dalëngadaltë të këtij mesazhi dhe domosdoshmërisë së rikonfirmimit të tij të herëpashershëm nga shpalljet vijuese.

Prandaj, në njëfarë kuptimi, Islami nuk është feja që erdhi për të sjellë diçka të re, por për të ripohuar të vërtetën e teuhidit, që ka qenë gjithmonë. Ajo është një fe universale, e qëmotshme. Ajo përbën një kthim në zotimin (mithak) themelor e të qëmotshëm të ndërmarrë mes njeriut dhe Allahut, nëpërmjet të cilit njeriut i është dhënë jo vetëm funksioni i qenies shërbëtor i Allahut (el-‘abd), por edhe mëkëmbës i Tij mbi tokë (khalifet Allah fi’l-ard), i pajisur me shumë dhunti e bekime, për të cilat ai duhet të mbetet përherë mirënjohës.

Kjo arrihet duke u ndërgjegjësuar për Njëshmërinë e Allahut, duke e dëshmuar këtë Njëshmëri dhe duke ia nxjerrë asaj të gjitha rrjedhimet. Nga një këndvështrim tjetër, Islami është feja përfundimtare.

Profeti i Islamit është khatem ul-enbija’ (vula e profetëve) dhe katërmbëdhjetë shekuj histori e kanë vërtetuar vlefshmërinë e pretendimit të Islamit për këtë finalitet.

Që nga kalimi i Profetit (s),2 nuk është shfaqur asnjë fe madhore mbi faqen e dheut, asgjë që mund të krahasohet me fetë paraprirëse të Islamit, si Krishtërimi, Judaizmi apo Zoroastrianizmi e të ngjashmet.

Herë pas here ka patur aty këtu lëvizje fetare ose degëzime dy feshë që takohen, si në Indi, por nuk është shfaqur profet si Pejgamberi i Islamit dhe asnjë mesazh universal nga qielli si Islami që nga shekulli I/VII, e as nuk do të shfaqet ndonjë deri në fundin e botës.

Prandaj, Islami është feja përmbyllëse e ciklit të tanishëm të historisë njerëzore, feja e fundit madhore në botë. Duke e shprehur doktrinën e unitetit në mënyrën më të plotë, më tërësore dhe më të përkryer dhe duke e zbatuar mbi të gjitha aspektet e jetës njerëzore, Islami është në njëfarë kuptimi vetë përsosja e mesazhit të unitetit. Ja përse në vargun e fundit kur’anor që do të shpallej, të cilin Profeti e shqiptoi gjatë ligjëratës së lamtumirës, thuhet:

Sot përsosa fenë tuaj për ju dhe plotësova mirësinë Time ndaj jush, dhe zgjodha fe për ju Islamin (V:3)

Prandaj, Islami është nga njëra anë feja e qëmotshme, feja që është gjithmonë, feja që ndodhet në natyrën e gjërave, feja e unitetit të pohuar nga të gjithë profetët përgjatë historisë, dhe nga ana tjetër është feja përfundimtare, vula dhe hallka përmbyllëse e këtij zinxhiri të gjatë profetik, që tradicionalisht thuhet se përfshiu 124000 profetë, çdonjëri nga të cilët erdhi për të dëshmuar njëshmërinë e Zotit.

Ky konceptim i fesë në Islam është tejet i rëndësishëm për të kuptuarit e fesë islame, si në vetvete ashtu edhe në shpalosjen e saj historike, sepse shumica e feve të tjera bazohen mbi themeluesin, të dërguarin, një ngjarje të caktuar historike (si në Krishtërim), apo një popull të caktuar historik (si në Judaizëm), ndërkohë që Islami nuk mbështetet as mbi ndonjë ngjarje të veçantë e madje as mbi ndonjë të dërguar ose popull të veçantë.

Ai bazohet në Njëshmërinë e Absolutit, Allahut, Realitetit Absolut dhe natyrën e qëmotshme të njeriut - tërë njerëzimit e jo të ndonjë populli të caktuar si arabët, persianët apo turqit e as mbi ndonjë ngjarje të caktuar.

Kjo bazë e tij është natyra e realitetit dhe Islami i drejtohet asaj që ndodhet në natyrën e gjërave. Ishte Vullneti i Allahut që afirmimi i fundit i së vërtetës mbi natyrën e realitetit të vinte me zbritjen e Kur’anit. Por ka patur edhe pohime të tjera të unitetit të Allahut më parë.

Realiteti i epërm i Islamit, i përmbajtur në shehadetin La ilahe il-la‘Llah nuk u shpik si rezultat i shpalljes kur’anore, që zbriti mbi Profetin në Arabi në shekullin I/VII; përkundrazi, ai është një afirmim i së vërtetës që ka qenë, është dhe do të jetë gjithmonë.

Ja përse muslimanët kanë një lloj perspektive johistorike ndaj realitetit të fesë. Feja nuk varet nga ndonjë ngjarje historike si, për shembull, jeta e Krishtit - siç vërehet në Krishtërim. Ajo nuk varet nga ndonjë fakt i veçantë, qoftë ai historik apo tjetër soj, por në realitetin që është ai që është dhe i cili është gdhendur në zemrën e njeriut si mëkëmbësi i Allahut, si një qenie e krijuar për të pasqyruar Emrat dhe Cilësitë e Tij.

Njeriu është sjellë në këtë botë për ta dëshmuar Allahun si Absolutin, të Vetmit që ai duhet t’i bindet në të vërtetë.

Muslimani duhet të jetojë sipas Vullnetit të Atij që e ka krijuar. Ja përse përgjatë tërë traditës islame, muslimanët kanë folur gjithnjë jo vetëm për Islamin si fe e tyre, por edhe për fenë si të tillë dhe e kanë afirmuar realitetin e din el-hanif, fesë së qëmotshme e të përhershme, që ka ekzistuar gjithmonë në zemrën e të gjitha mesazheve të sjella nga profetët e Allahut (enbija’), përgjatë tërë historisë së njerëzimit.

Kjo përbën edhe arsyen pse muslimanëve u është bërë thirrje nga Profeti dhe teksti kur’anor që t’i mbrojnë popujt e feve të tjera, për sa kohë të pohojnë unitetin e Zotit dhe të mos bien në një formë politeizmi a një tjetër.

Nga këndvështrimi islam atëherë, feja është në natyrën e njeriut dhe jo diçka që i shtohet atij rastësisht. Ajo nuk është luks, por vetë raison d’être i ekzistencës njerëzore.

Dhe është vetëm feja ajo që i dhuron jetës njerëzore dinjitetin e saj, e cila e lejon njeriun ta jetojë plotësisht realitetin e natyrës që i ka dhuruar Allahu dhe e vetmja që ia siguron kuptimin e përfundëm jetës njerëzore.

Feja shikohet nga Islami si domosdoshmëri për ekzistencën njerëzore. Pa atë, njeriu jeton nën veten e tij dhe është vetëm aksidentalisht njerëzor. Vetëm duke patur besim në një fe, duke pranuar zotimin burimor të ndërmarrë midis njeriut e Allahut, njeriu mund të jetë plotësisht vetvetja.

Është shumë e vështirë për mendësinë muslimane madje edhe ta kuptojë ateizmin, të përfytyrojë se si mund të jetonin njerëzit pa fe, të konceptojë se si mund ta kalonin tërë jetën të pandërgjegjshëm për praninë e Realitetit transhendent, që është Allahu.

Dhe ja përse është po aq e vështirë për muslimanët që t’i shohin madje edhe njerëzit modernë në Perëndim jo në kategoritë e të krishterëve dhe çifutëve ose të pasuesve jofetarë të feve të tjera, por si njerëz që nuk ndjekin asnjë fe.

Shumica dërrmuese e muslimanëve vazhdojnë ta shohin fenë si pjesë dhe parcelë e jetës njerëzore. Për më tepër, nuk ka veçanësi në perspektivën islame lidhur me fenë, në kuptimin e saj të përfundëm.

E vetmja veçanti që Islami vendos mbi të kuptuarit e vet të fesë është fakti se ai e konsideron Islamin të jetë shprehja e fundit e zinxhirit të gjatë të shqiptimeve profetike të mbështetura në pohimin e unitetit të Allahut dhe Mesazhit të Tij për popujt e ndryshëm në klima, vendosje gjeografike dhe epoka të ndryshme të historisë njerëzore.

Islami–imani–ihsani

Feja e shpallur në Kur’an nëpërmjet Profetit Muhammed (paqe e bekime pastë mbi të) zakonisht quhet Islam, por Kur’ani u referohet shpesh atyre që e pranojnë këtë mesazh si mu’minun, pra ata që kanë besim (iman).

Po ashtu fjala ihsan (virtyt) si dhe muhsin (ai që ka ihsan), përdoren si në Kur’an ashtu edhe në Hadith. Për ta rrokur tërësisht kuptimin e fesë në kontekstin e saj islam, duhet kuptuar përkufizimi tradicional i të tre termave në arabisht: el-islam, el-iman dhe el-ihsan.

Sa i përket fjalës el-islam, çdo musliman që ka marrë edhe njohuritë më rudimentare në fenë e vet e di krejt mirë se janë disa arkan (shtylla) që e përkufizojnë el-islamin: shehadetejn, pra dëshmimi i unitetit të Allahut (La ilahe il-la’Llah) dhe profetësisë së të Dërguarit të Tij (Muhammedun resul Allah); kryerja e lutjeve ditore; agjërimi gjatë muajit të Ramazanit; haxhxhi - nëse plotësohen kushtet e vendosura nga Sheri‘ati; dhe dhënia e zeka-tit (taksës fetare).

Disa kanë shtuar dhe xhihad-in ose përpjekjen për realizimin e Vullnetit të Allahut, të shprehur përmes fesë së Tij, si rukn-i ose shtylla e gjashtë e Islamit, megjithëse në njëfarë kuptimi xhihadi përmbahet tek të gjitha të tjerat, sepse për të kryer cilindo prej këtyre ritualeve njeriu duhet të përpiqet në rrugën e Allahut.

Për të qenë musliman i mirë njeriu duhet të ushtrojë përpjekjen (xhahd) e vet, të kryejë xhihad në kuptimin më të thellë të fjalës.

Sa i përket termit el-iman, përkufizimi i tij - ashtu si edhe ai i el-islam dhe el-ihsan përmbahet në hadithin e famshëm ku Xhibra’ili (paqe pastë mbi të) i shfaqet Profetit.3

Aty, imani përkufizohet si të besuarit në Allah, të dërguarit, librat, engjëjt e Tij dhe Ditën e Gjykimit.

Është e rëndësishme të vërehet se sipas këtij hadithi, jo vetëm që një njeri me iman (besim) - mu’min duhet të besojë në Allahun dhe Profetin e Islamit por gjithashtu në mbarë profetët; jo vetëm në Kur’anin, kitab-in apo librin e epërm që është shkrimi i shenjtë i Islamit, por në të gjithë librat e shpallur (kutub); jo vetëm në këtë botë por sigurisht edhe në atë që vjen, pra në eskatologji (ma‘ad); jo vetëm në forcat e dukshme për njeriun por edhe në engjëjt e Allahut, që luajnë rol aq të rëndësishëm në përshkrimin kur’anor të drejtimit të universit dhe të marrëdhënies së njeriut me Hyjnoren.

Sa i përket ihsanit, edhe ai përkufizohet në hadithin e famshëm, siç shihet më lart. Ihsan do të thotë ta adhurosh Allahun me prani dhe përqendrim të atillë thua se e sheh Atë apo edhe të mosqenurit në gjendje ta shohësh Atë, por prapëseprapë ta dish se Ai të sheh.

Prandaj, ai nënkupton atë intensitet dhe përsosje të të jetuarit sipas kuptimit më të brendshëm të parimeve të fesë, që mund të vijë vetëm kur njeriu e ka kuptuar plotësisht se ç’do të thotë të jesh njeri.

Në njëfarë kuptimi feja (ed-din) apo Islami, siç e përdorim zakonisht këtë term përfshin jo vetëm elementin e parë (el-islam), të përbërë nga pranimi i shehadeteve dhe praktikave themelore të Ligjit Hyjnor, por edhe besimin (iman).

Për më tepër, në nivelin më të lartë ai përfshin edhe ihsanin, pra virtytin ose bukurinë shpirtërore, që e aftëson njeriun të jetojë në përputhje të përkryer me Vullnetin e Allahut, ta adhurojë Atë përsosmërisht, ta kujtojë Vullnetin e Tij përherë dhe - në nivelin më të lartë - ta përkujtojë Atë në çdo çast, sepse siç thuhet në Kur’an:

Më kujtoni Mua, Unë do t’ju kujtoj juve (II:152)

Vërtet, me kujtimin e Allahut qetësohen zemrat (XIII:28)

KUR’ANI FISNIK

Kur’ani Fisnik (el-kur’an el-mexhid) është realiteti qendror, i shenjtë i Islamit. Kuptimi, fjalët, tingujt dhe gërmat me të cilat shkruhen fjalët e tij dhe libri fizik në të cilin këto gërma ndodhen - të gjitha konsiderohen të shenjta nga muslimanët.

Kur’ani nuk është thjesht transkriptimi njerëzor i Fjalës së Allahut. Ai është shprehimisht Fjala e Allahut, shpallur Profetit të Islamit në gjuhën arabe, të cilën Allahu e zgjodhi për zbulesën e Tij të fundit, sepse siç thotë Ai:

Ne e zbritëm si Kur’an në arabisht, që ju të mësoni urtinë (XII:2)

Në kontrast me shumë libra të tjerë të shenjtë, që janë mjaft të lashtë dhe historinë e përpilimit të të cilëve nuk e njohim, Kur’ani u shpall në dritën e plotë të historisë, kështu që e dimë saktësisht se kur filloi e kur mbaroi zbulesa.

Gjatë periudhës njëzet e tre vjeçare të misionit profetik të Muhammed ibn ‘Abdullahit (bekimet dhe paqja e Allahut qofshin mbi të) Kur’ani iu shpall nëpërmjet tij njerëzimit, ku zbulesa e parë përfshinte vargjet hapëse të sures së Pikës së Ngjizur (XCVI), që iu shpallën Profetit përmes kryeengjëllit Xhibra’il në Malin e Dritës (Xhebelu’n-Nur), kur ishte dyzet vjeç dhe pjesa e fundit kur ishte gjashtëdhjetë e tre vjeç, pak përpara se të vdiste.

Gjatë kësaj periudhe njëzet e tre vjeçare, Kur’ani iu shpall Profetit në raste të ndryshme: nganjëherë në bisedë me njerëzit, nganjëherë gjatë ecjes e madje edhe kur ishte kalëruar.

Në secilin rast Profeti e shqiptonte Fjalën e Zotit dhe shokët e tij e mbanin mend me fuqinë e mahnitshme të kujtesës, të cilën arabët e lashtë, duke qenë popull nomad me traditë poetike të stërpasur e zotëronin.

Pak e nga pak, ajetet u mblodhën, të shkruara herë në kocka deveshë, herë në papiruse por më së shumti në rrasat e zemrave dhe kraharorëve të sahabëve, që i dëgjuan shqiptimet nga goja e Profetit.

Dalëngadalë, gjithashtu një rreth më i gjerë muslimanësh përtej grupit të afërt të sahabëve e mbajtën Kur’anin përmendësh.

Pas vdekjes së Profetit të Bekuar, duke qenë se numri i memorizuesve të Kur’anit (huffadh) ra për shkak të luftrave e shkaqeve natyrore, bashkësia islame ishte e mendimit se Kur’ani Fisnik më në fund duhej regjistruar dhe përhapur.

Kështu, ajo që ishte shkruar nga kuttab (shkruesit e hershëm të Kur’anit) - sidomos ‘Aliu dhe Zejdi - që nga periudha e jetës së Profetit dhe kalifatit të Ebu Bekrit e më tej u mblodh.

Më në fund, gjatë kalifatit të ‘Uthmanit, teksti i plotë i Kur’anit u mblodh e u sistemua sipas udhëzimeve të vetë Profetit, çka rezultoi në renditjen e 114 sureve që kemi sot.

Pastaj u bënë kopje të versionit përfundimtar, të cilat iu dërguan katër cepave të botës së sapovendosur islame. Pikërisht mbi bazën e këtij Kur’ani janë shkruar të gjitha kopjet e tjera të tij.

Nuk ekzistojnë variante të tekstit të Kur’anit dhe as që ka patur kurrfarë redaktimesh. Ka vetëm një tekst i cili pranohet nga të gjithë muslimanët, sunni e shi‘i dhe degë të tjera të ngjashme të Islamit e ai është pikërisht ky libër përfundimtar, i cili qëndron si burimi qendror i së vërtetës, udhërrëfimit dhe frymëzimit për të gjithë muslimanët.

Duhet mbajtur mend gjithashtu që, ndonëse tani e shohim Kur’anin Fisnik si libër të shkruar, burimisht ai ishte një zbulesë tingëllore, fjalë e shpallur tingulli.

Profeti i dëgjoi fjalët e Tekstit të Shenjtë, të cilat e rrethuan dhe e përfshinë të tërin. Kjo fuqi e Kur’anit Fisnik si fjalë e thënë mbetet edhe sot e kësaj dite si realitet qendror i Tekstit të Shenjtë.

Ja përse shumë muslimanë që s’janë arabë e që nuk dinë aspak arabisht preken në thellësinë e qenies së tyre thjesht duke dëgjuar këndimin e Kur’anit.

Ka një Fuqi Hyjnore në vetë tingujt e Fjalës së Allahut, që e prek shpirtin e muslimanit në thellësinë e vet edhe nëse ai s’e kupton domethënien e fjalëve në arabisht.

Ekzistojnë, sigurisht shumë shkenca të lidhura me Kur’anin, si për shembull ajo e ihsa’-së (numërimit të vargjeve) si dhe shkencat e tartil-it, kira’e-tit dhe texhv’id-it, të cilat kanë të bëjnë të gjitha me leximin, këndimin dhe shqiptimin e tingujve të Kur’anit dhe natyrisht shkencat e komentimit dhe zbërthimit (tefsir e te’vil), të cilat u zhvilluan fuqishëm që në shekujt e parë të historisë islame.

Me të vërtetë, që në fillim ka patur një traditë gojore të komentimit të Kur’anit, e cila iu mësua shokëve nga Profeti i Bekuar dhe që ka vazhduar brez pas brezi.

Pikërisht mbi bazën e kësaj tradite gojore dhe, sigurisht, vetë Hadithit (që është shpjegimi i parë i Kur’anit), komentuesit filluan të shkruanin të gjitha llojet e zbërthimeve, që shtrihen nga ato mbi gramatikën dhe sintaksën e tij, ato që merren me idetë shoqërore e deri tek ato që lidhen me parimet shpirtërore dhe etike.

Këto komente shtrihen që nga më të hershmet, të cilat në të vërtetë përfundojnë tek sahabët e pastaj Hasan el-Basriu dhe Imam Xha‘fer es-Sadiku, deri te veprat e mirënjohura të mëvonshme si ato të Taberiut dhe Zemakhsheriut.

Shkrimi i zbërthimeve kur’anore ka vazhduar në shekuj. Secili brez ka shkruar komente mbi Kur’anin Fisnik në përpjekje për të nxjerrë prej urtisë së tij atë që i nevojitej për jetën në rrethanat përkatëse.

Ç’është e vërteta, të kuptuarit e thellë të Tekstit të Shenjtë është varur gjithmonë nga komentet, shpjegimet diturore të përpiluara ndër shekuj, të cilat përbëjnë një trashëgimi skajimisht të çmuar për të gjithë muslimanët që dëshirojnë ta kuptojnë domethënien e Fjalës së Allahut.

Kur’ani Fisnik është njëherësh recitim (el-kur’an), dallues (el-furkan), nënë e tërë librave (umm ul-kitab), udhëzim (el-huda) e urti (el-hikmeh). Ai është burimi dhe zanafilla e tërë dijes, tërë urtisë dhe tërë udhërrëfimit për muslimanët. Gjithçka në Kur’an është e lidhur me Allahun, prej të Cilit edhe buron. Parasëgjithash, Kur’ani përmban një elokuencë të jashtëzakonshme, e cila është mrekullia qendrore e Islamit, ku belagha (gojtaria) e Kur’anit s’është arritur kurrë, madje as nga qeniet njerëzore më elokuente, për shkak të pamundësisë së krahasimit të gjuhës njerëzore me atë hyjnore.

Ka një Prani Hyjnore në Kur’anin Fisnik, që e ka shndërruar arabishten nga një gjuhë njerëzore në gjuhë qiellore, e cila zotëron Fuqi Hyjnore që nuk mund të arrihet kurrë nga asnjë gjuhë njerëzore.

Falë kësaj Pranie Hyjnore, çdo varg i recituar e vendos njeriun - në njëfarë kuptimi - ballë për ballë me Allahun dhe e rikthen atë te Krijuesi i vet.

Ekziston një lloj Pranie misterioze, që del nga i tërë Teksti i Shenjtë, madje edhe vargjet që duket se kanë të bëjnë me çështjet e jetës së përditshme “mondane”.

Ka një Prani të Shenjtë në Kur’anin Fisnik, që e tërheq njeriun te Allahu, pavarësisht se cila pjesë e Kur’anit lexohet dhe se ç’mesazh i veçantë përcillet nga vargu në fjalë.

Kur’ani e thërret njeriun t’i kthehet Allahut. Ai jo vetëm që siguron udhërrëfim për jetën në këtë botë, por edhe i bën thirrje njeriut pareshtur drejt Origjinës, Fillimit.

Ja përse shpesh një ose disa vargje, që merren me ide të caktuara të rendit njerëzor apo shoqëror ndërpriten nga një thirrje për t’iu kthyer Allahut dhe një përmendje e Emrit të Tij, nëpërmjet të cilit në fakt tërë rendi i krijuar përfton bekimet, furnizimin dhe ligjet e Tij.

Kur’ani Fisnik përmban njëherësh një shkencë të realitetit apo metafizikë, ose atë që mund të quhet dije e natyrës së përfundme të gjërave; një kod etik, që përbën bazën e ligjit islam; dhe një histori të shenjtë.

Kur’ani përmban mësime metafizike në atë që ai parashtron mësime mbi natyrën e Realitetit; ç’është e vërteta, shumica e vargjeve në Kur’an merren jo me ligjet apo etikën por me natyrën e Realitetit, parasëgjithash me natyrën e Allahut, të Vërtetës transhendente, Realitetit të Vetëm që ndodhet përmbi dhe përtej gjithçkaje që mund të ndijojmë a përfytyrojmë dhe i Cili është megjithatë burimi i gjithçkaje që ekziston.

Kur’ani merret po ashtu me natyrën e botës, jo vetëm të asaj fizike por pikësëpari me botën engjëllore të krijuar nga Allahu, përmbi botën e shqueshme që na rrethon.

Dhe më në fund ai merret me botën e dukshme. Kur’ani Fisnik i referohet vazhdimisht botës së natyrës, krijimit të Allahut, të cilin ai në njëfarë kuptimi e përfshin si pjesë dhe parcelë të botës së cilës i drejtohet.

Shumë vargje të Kur’anit në të vërtetë fillojnë me Allahun, që sjell për të dëshmuar vetë krijimin e Tij si dielli dhe hëna apo realitete të tjera që Ai ka krijuar. Vetëm atëherë shpallet pjesa tjetër e vargut.

Ka një pjesëmarrje të rendit të krijuar, të botës së natyrës, në shpalljen kur’anore dhe shihet që, ndonëse i drejtohet njeriut, Kur’ani përfshin edhe sferat jonjerëzore të krijimit të Allahut.

Kur’ani fisnik përmban doktrinën më të thellë mbi natyrën e Realitetit të përfundëm, duke shpalosur në mënyrën më verbuese Njëshmërinë, Madhështinë dhe Transhendencën e në të njëjtën kohë Dashurinë, Dhembshurinë, Mëshirën dhe Afrinë e Allahut.

Nga njëra anë, Kur’ani pohon se askush nuk është si Ai, se Ai është Transhendenti, i Përtejmi, i Madhërishmi.

Nga ana tjetër, ai pohon se Allahu i është më pranë njeriut se damari i qafës. Ekziston njëherazi pra, doktrina e transhendencës së Allahut dhe doktrina e imanencës së Tij, doktrina se Ai është pranë njeriut dhe i drejton jetët tona në mënyrën më intime, duke qenë më pranë nesh se ne.

Pastaj ekziston një doktrinë e tërë e botës së ndërmjetme midis njeriut dhe Allahut, rendit të pamatë të engjëjve, të cilëve Kur’ani u referohet pareshtur në kontekste të ndryshme.

Engjëjt janë instrumentet përmes të cilëve Allahu sundon gjithësinë dhe përbëjnë nivelet e ndërmjetme midis njeriut e Allahut.

Në botët e ndërmjetme përfshihet edhe ajo e xhinn-ëve, e cila në të vërtetë u referohet forcave psikike, ndërkohë që engjëjt janë krijesa të kulluara shpirtërore.

Së fundi, bota e natyrës, që rrethon njeriun shqyrtohet seriozisht jo vetëm si sfond për jetën njerëzore por edhe si pjesëmarrës, i cili merr nga jeta që Allahu ka ndarë për tërë krijimin.

Në njëfarë kuptimi, shpallja kur’anore e ka islamizuar një pjesë të kozmosit, në të cilën muslimani jeton e vdes, dhe rendi natyror merr pjesë në shpalljen kur’anore për muslimanin ashtu sikurse bota njerëzore, së cilës Kur’ani i drejtohet mëse drejtpërsëdrejti.

Mesazhi tjetër i rëndësishëm i Kur’anit është etik. Ai ka të bëjë me parimet morale sipas të cilave duhet jetuar, së bashku me zbatimin e tyre.

Njeriut i tërhiqet vëmendja pareshtur mbi pasojat e përfundme të veprimeve të tij, se në të vërtetë veprat tona nuk ndikojnë mbi ne vetëm në këtë botë por edhe në atë që do vijë dhe se Allahu pret që të bëjmë mirë, të jemi të drejtë, të mëshirshëm e të përzotshëm.

Aty jo vetëm që përmenden mëkate specifike si vjedhja, vrasja, tradhëtia bashkëshortore e të ngjashmet, por edhe parimet e përgjithshme të së mirës e së keqes, nevojës për të jetuar sipas Vullnetit të Allahut dhe rrjedhojave të kundërvënies ndaj tyre, që pohohen përgjatë tërë Kur’anit.

Ndoshta fjala më e fuqishme në Kur’an në këtë sferë është takva, e cila mund të përkthehet përafërsisht si frikënderimi i Allahut i shpalosur në jetën dhe veprën e njeriut.

Allahu e urdhëron vazhdimisht njeriun të jetojë sipas takvasë, në frikënderim të Allahut, duke e ditur që nëse bën keq do të ketë përherë shpagim. Megjithatë, Kur’ani shton se Allahu është i mëshirshëm dhe se Drejtësia e Hakmarrja barazpeshohen nga Mëshira dhe Falja e Tij. Në të vërtetë, sipas një hadithi të famshëm, në Fronin e Allahut (el-‘arsh) shkruhet:

“Vërtet, Mëshira Ime e kalon Zemërimin Tim.”

Dhe sigurisht, të gjitha suret e Kur’anit Fisnik, përveç njërës fillojnë me fjalinë me të cilën nisin të gjitha veprimtaritë islame, pikërisht Bismi’Lahi’r-Rahmani’r-Rahim (në Emër të Allahut, Gjithëmëshiruesit, të Plotmëshirshmit).

Kjo shpjegon dhe theksimin e Mëshirës Hyjnore [në Islam]. Pikërisht nëpërmjet Emrit të Mëshirës Hyjnore është e krijuar bota dhe me të fillon Kur’ani Fisnik, e jo me Emrat që kanë të bëjnë me Zemërimin Hyjnor apo Madhështinë Hyjnore si el-Muntekim, hakmarrësi ndaj keqbërësve, ose me Emra të tjerë të këtij lloji. Pra, ndonëse Kur’ani Fisnik e përmend fuqimisht aspektin e Drejtësisë Hyjnore, rëndësinë e bërjes mirë dhe përgjegjësinë e njeriut për veprimet e tija, ai gjithashtu thekson se gjithmonë është e mundur të kërkohet falja e Allahut dhe se Mëshira Hyjnore është e pranishme në çdo çast të jetës njerëzore, siç tregon ajeti i famshëm:

Mos e humbisni shpresën në Mëshirën e Allahut (XXXIX: 53)

Normat etike të përmendura në Kur’anin Fisnik janë themelet e ligjeve të Islamit, d.m.th. Sheri‘atit.

Disa prej elementeve të Sheri‘atit përmenden haptazi në Tekstin e Shenjtë, si për shembull ligjet e trashëgimisë.

Mirëpo shumë urdhëresa i kanë rrënjët në Kur’an, ku jepen vetëm të nënkuptuara, por që qartësohen nëpërmjet Sunnetit të Profetit të Bekuar si dhe pikëpamjeve të bashkësisë Islame dhe ushtrimit të intelektit mbi bazën e burimeve të mësipërme.

Së fundi, Kur’ani Fisnik përmban në suret e tij një histori të shenjtë, pra përshkrim të jetëve të profetëve që nga Adami e më pas, bashkë me historinë e popujve dhe ngjarjet e ndryshme.

Shumë prej profetëve të mëdhenj të botës semitike që përmenden në Bibël përmenden edhe në Kur’an, ndonëse rrëfimi mbi ta nuk është medoemos i njëjtë.

Megjithatë, mjaft prej figurave kryesore si Ibrahimi, Musai dhe isai (paqe pastë mbi ta) të cilët janë qendrorë për Judazmin dhe Krishtërimin, theksohen mjaft edhe në Islam.

Për më tepër, ekzistojnë profetë si Lukmani dhe profetë të tjerë semitikë arabë të lashtësisë, të cilët nuk përmenden në Bibël por citohen në Kur’an.

Ka një histori të shenjtë të lidhur me këto dhe figura të tjera, të cilën Kur’ani e shpalos në shumë raste të ndryshme. Disa prej këtyre përshkrimeve si: flijimi i Ibrahimit, historia e Jusufit dhe jetërrëfimi i Krishtit e Merjemes përbëjnë elemente shumë të rëndësishme në ndërgjegjen fetare të popullit islam, pikërisht falë rëndësisë së tyre qendrore në Kur’an.

Musai gjithashtu luan rol tepër domethënës dhe shumë vargje të Kur’anit i kushtohen episodeve nga jeta e tij.

Megjithatë, historia e shenjtë e përmendur në Kur’an nuk niset ta informojë njeriun për historinë e zakonshme të njerëzimit aq sa për t’i mësuar parime morale e shpirtërore.

Ka gjithmonë mësime morale e shpirtërore për t’u nxjerrë nga historia e shenjtë e cila, në kuptimin më të thellë, përfshin betejën e luftuar brenda shpirtrave të qenieve njerëzore mes forcave të së mirës dhe së keqes, mes prirjeve të ndryshme të shpirtit, ndonëse natyrisht ajo është edhe historia e jashtme e popujve që i paraprinë Islamit, e parë nga këndvështrimi i providencës Hyjnore.

Kështu, pra ka mësime shpirtërore për t’u nxjerrë nga rrëfime të tilla kur’anore si dhe mësime lidhur me historinë e njerëzimit para zbritjes së vetë Kur’anit.

Atëherë, Kur’ani përbën alfën dhe omegën e fesë islame, në kuptimin që gjithçka islame, qofshin ligjet, mendimi, mësimet shpirtërore dhe etike e madje dhe shpalosjet e tij artistike i ka rrënjët në mësimet eksplicite dhe implicite të Tekstit të Shenjtë.

Muslimani lind me tingullin e Kur’anit në vesh, sepse zakonisht shehadeti që përmbahet në Kur’an këndohet në veshin e të sapolindurit.

Ai jeton i rrethuar tërë jetës me tingullin e Kur’anit, që përshkon qytetin tradicional islam dhe fshatin, madje në njëfarë mase edhe qytetin modern islam.

Në fund, ai vdes me tingullin e Kur’anit që kumbon përreth tij. Muslimani, qoftë mashkull a femër është në njëfarë kuptimi i mbështjellë në psalmodinë e Kur’anit, që nga djepi gjer në varr.

Dashuria për Kur’anin Fisnik dhe besnikëria ndaj mësimeve të tij kanë mbetur qendrore për çdo brez muslimanësh, janë të tilla sot dhe do të mbeten kështu për sa kohë që Islami të jetojë si fe mbi faqen e dheut.

SUNNETI DHE HADiTHI

Profeti i Islami konsiderohet nga muslimanët të ketë qenë më i përsosuri i njerëzve, në të vërtetë më fisniku dhe më i përkryeri i tërë krijimit (eshref ul-makhlukat).

Allahu e dhuntisi atë me të gjitha virtytet dhe përsosmërinë që gjendja njerëzore është e aftë të zotërojë.

Siç pohon Kur’ani Fisnik, ai nuk e arriti gjendjen e profetësisë vetë por u zgjodh nga Allahu; veç kësaj, të gjitha virtytet u realizuan tek ai në mënyrë të përkryer. Prandaj, ai shihet nga muslimanët si modeli i përsosur për t’u imituar në jetën njerëzore. Ai është njeriu i përsosur ose universal (el-insan el-kamil) dhe vetë Kur’ani i referohet si shembulli (usve) për t’u ndjekur:

Vërtet, te i Dërguari i Allahut keni shembull të shkëlqyer (XXXIII:21)

Si rrjedhojë, jeta e Profetit - sidomos gjatë njëzet e tre vjetëve të misionit të tij profetik - është parë gjithmonë nga muslimanët si modeli shembullor për jetën njerëzore.

Jeta e tij, që nga fillimi gjer në fund është studiuar pareshtur nga brezat e muslimanëve që nga koha e tij e deri sot, pikërisht sepse njerëzit e devotshëm u përpoqën të gjenin në atë jetë udhërrëfimin për jetët e tyre dhe çelësat për të kuptuarit e Vullnetit të Allahut dhe Fjalës së Tij, e cila iu shpall në tërësinë e saj Profetit gjatë misionit të tij profetik.

Shumica e muslimanëve kanë njëfarë dijeje mbi jetën e Profetit.

Ata e dinë se ai u lind në një familje fisnike arabe në Mekë, se mbeti jetim që herët, se u rrit nga gjyshi dhe xhaxhai i tij, se që herët ai kishte shfaqur virtyt të madh moral deri sa të quhej i besuari (el-Emin) madje edhe nga ata kurejshë që më vonë iu kundërvunë, se duhej nga të gjithë njerëzit përreth, se e shpalosi në gradë të mahnitshme virtytin e zemërgjerësisë, dashurisë dhe dhembshurisë.

Ata e dinë se, që në moshë të re, ai e fitonte jetesën duke drejtuar tregtinë e një gruaje të pasur nga Meka, Hatixhes, e cila do t’i bëhej bashkëshorte dhe do t’i lindte fëmijët e parë.

Që nga mosha njëzet e pesë vjeçare, kur ai u martua me të deri kur ishte pesëdhjetë vjeç, kur ajo vdiq, ajo qe gruaja e tij e vetme dhe gjatë kësaj periudhe i ofroi mbështetje e ndihmesë të madhe.

Dihet gjithashtu se Profeti e mori misionin e tij në moshën dyzet vjeçare, teksa po meditonte një ditë në shpellën Hira’, majë malit të dritës (Xhebelu’n-Nur), fare pranë Mekës.

Pikërisht atëherë kryeengjëlli Xhibra’il iu shfaq për herë të parë dhe për dymbëdhjetë vitet e ardhshme ai e kaloi jetën në Mekë, në përpjekje për t’ua përhapur Fjalën e Allahut atyre që nuk e besonin Fjalën, e cila, duke theksuar doktrinën e Unitetit të Allahut kërcënonte vetë ekzistencën e idhujtarisë në bashkësinë tregtare që rrethonte Profetin.

Gjatë atyre viteve të mundimit më të madh, Profetit iu desh të duronte të gjitha llojet e fyerjeve dhe presioneve, të kundërvënies jo vetëm nga anëtarët e fiseve të tjera apo ata që jetonin larg, por më së shumti prej disave nga fisi i vet, njerëz që i kishte të afërt por që prapëseprapë ishin më të paepurit në refuzimin e mesazhit profetik.

Së fundi, me rritjen e numrit të pasuesve të tij, që përbënin bashkësinë e parë të muslimanëve, zmadhohej edhe rreziku se kjo bashkësi dalëngadalë do të bëhej një forcë e madhe në Mekë.

Pasi që Profetit iu ofruan ryshfete dhe ai u miklua nga figurat e fuqishme kurejshe - të cilët madje i ofruan ta bënin sundimtarin e tyre dhe ai refuzoi - jeta e tij më në fund u vu në rrezik.

Atëherë Profeti, nën urdhrin e Allahut u shpërngul nga Meka në Medine.

Asaj nate të madhe, kur në shtratin e tij flinte ‘Aliu, Profeti u nis drejt Medines bashkë me Ebu Bekrin.

Tri netët vijuese në një shpellë, gryka e së cilës, me vullnetin e Allahut u mbulua shpejtazi nga një rrjetë merimange, një pemë akacie dhe foleja e një zogu.

Duke ndjekur gjurmët e deveve, kurejshët arritën në mëngjes te gryka e shpellës dhe nuk menduan të hynin brenda, ndaj s’e gjetën dot Profetin.

Së andejmi, ai iu drejtua Jethribit, që do të bëhej qyteti i Profetit të Bekuar, Medinetu’n-Nebi.

Në këtë “Qytet të Dritës” ai do të ndërtonte xhaminë e parë, në vendin ku edhe sot e kësaj dite ngrihet një xhami dhe do të krijonte shoqërinë e parë islame, pas shumë betejash e fatkeqësishë që ia kërcënuan vetë ekzistencën.

Gjatë dymbëdhjetë viteve të ardhshme, pikërisht nga Medina, Profeti jo vetëm që e konsolidoi qytetin në bashkësinë e parë islame, por edhe ia përhapi Islamin përtej kufijve të tij tërë Arabisë, gjersa përfundimisht, gati një vit para se të vdiste, më në fund hyri triumfalisht në Mekë.

Ai theu idhujt në Qa‘be, rivendosi paqen dhe e bashkoi Arabinë nën flamurin e Islamit, para vdekjes së tij, që ndodhi në Medine.

Kjo periudhë njëzet e tre vjeçare e jetës së Profetit në konturet e saja madhështore ka qenë përherë në ballë të mendimit dhe përfytyrimit të çdo brezi musliman.

Jetëshkrime të panumërta janë shkruar për të që nga Sire-t e hershme të Ibn Is’hakut dhe Ibn Hishamit te biografitë bashkëkohore, që rrumbullakosin mbarë botën islame, në arabisht, persisht, urdisht, malejzisht, turqisht dhe praktikisht në të gjitha gjuhët e tjera islame. Sigurisht, jeta e Profetit përfshin ngjarje veçanërisht të rëndësishme.

Ndër më domethënëset është udhëtimi i tij në Qiell (el-mi‘raxh), përmendur qartazi në Kur’anin Fisnik, që ndodhi kur Profeti i Bekuar u mor nga Meka në Jerusalem e së andejmi u ngjit mrekullisht, etapë pas etape, deri në Praninë e Allahut, në vendin e afrisë siç përmendet në Librin e Shenjtë.

Të tjera ngjarje përfshijnë shpërnguljen e tij nga Meka në Medine dhe betejat e rëndësishme vijuese, çdonjëra nga të cilat ishte absolutisht vendimtare për mbijetimin e bashkësisë së sapoformuar.

Jeta e tij familjare, martesat, sprovat, fatkeqësitë, ngadhënjimet, kthimi triumfal në Mekë dhe ligjërata e tij e fundit para vdekjes - të gjitha këto ngjarje njihen nga bashkësia e muslimanëve dhe sigurojnë modelin për një jetë të kaluar përsosmërisht nga krijesa më e përkryer e Allahut.

Mbi bazën e kësaj jete është krijuar një letërsi e tërë, një poezi e pafund për Profetin.

Nuk ka asnjë gjuhë islame qoftë ajo arabisht, persisht, turqisht, apo tjetërsoj, që të mos i ketë disa nga veprat e saja më të mrekullueshme të lidhen me episodet e jetës së Profetit, familjes së Tij, shokëve të tij, sprovave, fatkeqësive si dhe cilësive të jetës së brendshme e përsosjeve shpirtërore të Pejgamberit.

Profeti gjithashtu kishte një sërë emrash tradicionalë si Ahmed, Hamid, Mahmud, vahid, ‘akib, Ta Ha, Tahir, Ja Sin, Sejjid, Resul, ‘Abdullah, Habibullah, Nasir, Mensur, Mustafa dhe Ebu’l-Kasim.

Çdonjëri prej këtyre emrave aludon për një aspekt të veçantë të personalitetit të Profetit dhe të gjithë emrat së bashku i mundësojnë muslimanit të devotshëm ta kuptojë më mirë domethënien e tij.

Ndër shenjat e përzotshmërisë në Islam është dashuria për Profetin. Askush nuk mund ta dojë Allahun pa e dashur Profetin e Tij, i cili u quajt i Dashuri i Allahut (Habibullah).

Gjithashtu, muslimani i devotshëm e kujton përherë vargun kur’anor, sipas të cilit Allahu dhe engjëjt e bekojnë Profetin:

Allahu dhe engjëjt e Tij derdhin bekime mbi Profetin: O ju që besuat, lutni bekime mbi të dhe përshëndeteni me një përshëndetje të denjë (XXXIII: 56)

Duke lutur bekime mbi Profetin njeriu merr pjesë në këtë akt bashkë me Zotin dhe engjëjt.

Përgjatë historisë së tyre muslimanët janë përpjekur të imitojnë veprimet dhe t’i kuptojnë fjalët e thëniet e Profetit, me devotshmëri dhe dashuri për personin që u zgjodh nga Allahu të përhapte Mesazhin e Tij dhe për interpretuesin e parë të Fjalës së Tij, Kur’anit Fisnik.

Shprehitë apo veprimet e Profetit quhen Sunneh, ndërsa thëniet e tija quhen Hadith (tradita).

Pas Kur’anit, Sunneti dhe Hadithi formojnë themelin ose parimin e dytë thelbësor të Islamit.

Sunneti i Profetit shtrihet që nga mënyra e kryerjes së veprimeve të jashtme si hyrja në një shtëpi apo xhami, përshëndetja e fqinjit, shkurtimi i mjekrës apo larja e fytyrës deri tek veprimet dhe qëndrimet më të thella fetare, morale e shpirtërore si sjellja me miqtë ose armiqtë në kohë vështirësish, të luturit me përqendrim, dhembshuria ndaj muslimanëve apo qenieve njerëzore në përgjithësi dhe çështje të tjera të kësaj natyre.

Sunneti ka dy pjesë: njëra përbën njëfarë islamizimi të zakoneve dhe shprehive ekzistuese të shoqërisë arabe ku u shpall Islami - sigurisht, të atyre që përputheshin me frymën e Islamit, jo thjesht çfarëdo zakonesh e shprehishë ekzistuese. Këto u islamizuan dhe u bënë pjesë dhe parcelë e Sunnetit.

Pjesa e dytë e Sunnetit përbën aspektet e tij më thelbësore, që lidhen me qëndrimin islam karshi Allahut dhe krijimit të Tij. Kështu, ajo merret me elementet më thelbësore të vetë fesë Islame.

Sa i përket Hadithit, ai përbëhet nga një trup i stërgjerë thëniesh të Profetit të Bekuar, të mbledhura gjatë tre shekujve të parë të historisë islame nga breza dijetarësh të devotshëm, që quhen muhaddithun.

Është me rëndësi të theksohet se në këtë fushë edhe gratë luajtën rol shumë të rëndësishëm dhe bashkë me burrat mblodhën thëniet e Profetit, hetuan zinxhirët e transmetimeve dhe shqyrtuan hap pas hapi përcjelljen e një thënieje të caktuar të tij nga njerëz të ndryshëm, brez pas brezi, deri kur regjistrohej.

Besueshmëria e çdo transmetuesi hetohej hollësisht dhe hadithet e bazuara sitoheshin nga ato me zinxhirë të dobët transmetimi.

U zhvillua një shkencë e tërë, nëpërmjet të cilës hadithet krejtësisht të sakta, pjesërisht të sakta, të dobëta e të pasakta u klasifikuan dhe u përpiluan.

Pas dy deri tre shekuj kërkimi e pune të gjithanshme, trupi kryesor apo përmbledhjet e Hadithit u përfunduan dhe iu ofruan tërë botës islame.

Grupi i parë i këtyre shkrimeve janë ato që u mblodhën nga autorët e të ashtuquajturve “Libra të Saktë” (Sihah us-sitteh), apo gjashtë përmbledhjet kanunore të Hadithit, të cilat janë pranuar përgjatë historisë së Islamit nga sunnitë të përmbajnë hadithe të sakta, ndërsa një shekull më vonë u përpiluan katër përmbledhjet shi‘ite të Hadithit, të quajtura “Katër Librat” (el-Kutub el-arba’ah).

Në këtë fushë, pra përmbledhjet sunnite u paraprinë shi‘iteve. Mirëpo përmbajtja e shumicës së haditheve në të dyja përmbledhjet është në themel e njëjta.

Është zinxhiri i transmetuesve ai që ndryshon në shumë raste, por përmbajtja e haditheve është thuajse identike.

Literatura e Hadithit shtrihet që nga diskutimet e krijimit të botës, hierarkisë së engjëjve të dritës, çështjeve të Vullnetit të Allahut, asaj se si e sundon Ai gjithësinë dhe si ndërthuren edhe liria edhe përcaktimi hyjnor në jetën e njeriut, deri te çështjet njerëzore, politike, ekonomike e shoqërore, si dhe problemet praktike të jetës së përditshme që kanë të bëjnë më familjen, fqinjët e miqtë.

Gjithashtu Hadithi shqyrton drejtpërsëdrejti çështjet e lidhura me mjedisin në të cilin muslimani duhet të jetojë, pra pastërtinë, bukurinë dhe mirësjelljen.

Ekzistojnë hadithe, të cilat, bashkë me Kur’anin Fisnik kanë luajtur rol shumë të rëndësishëm në formimin e artit islam, arkitekturës, planifikimit të qytetit dhe në fakt të krejt mjedisit fizik që duhet të pasqyrojë kuptimin, shpirtin dhe gjenialitetin e zbulesës islame.

Sigurisht, Hadithi është gjithashtu, bashkë me Kur’anin Fisnik, burim i Sheri‘atit.

Ai përbën zbërthimin e parë të Kur’anit dhe si burim i Sheri‘atit, së bashku me Kur’anin është studiuar hollësisht nga pikëpamja e përmbajtjes juridike.

Kështu, përgjatë shekujve shkolla të ndryshme ligjore kanë zhvilluar metoda të plotësimit të Kur’anit me studimin e Hadithit.

Hadithi është gjithashtu burimi i mendimit islam dhe thuajse të gjitha aspektet e tij si teologjia, shkencat, filosofia e madje dhe disiplinat gjuhësore i kanë rrënjët në Hadith e Kur’an.

Nuk ka asnjë fushë të mendimit islam, ku Hadithi të mos ketë luajtur rol të rëndësishëm si plotësues ose shpjegues i Fjalës së Allahut të përmbajtur në Kur’an.

Kur po ndërronte jetë, Profetin e Bekuar e pyetën se si ta kujtonin pas vdekjes. Ai tha:

“Lexoni Kur’anin”

Sepse ka diçka nga shpirti i Profetit, që përmbahet në recitimin e Fjalës së shenjtë të Allahut.

Për më tepër, thëniet e tij plotësojnë kuptimin e Kur’anit Fisnik dhe pa to, shumë prej vargjeve s’do të ishin plotësisht të kuptueshme.

Madje, as ritet themelore muslimane si lutjet e përditshme (es-salah) nuk do ishin të mundura po të mos ishte për Sunnetin dhe Hadithin, që ua kanë shpjeguar muslimanëve kryerjen e tyre.

Kur’ani Fisnik na urdhëron të falemi por ajo se si falemi mbështetet mbi modelin e siguruar nga Profeti, çka vlen edhe për hollësirat e haxhxhit dhe riteve të tjera të Islamit si dhe veprime të ndryshme të përditshme.

Gjithashtu, shumë nga ajetet e Kur’anit, që nuk merren aq shumë me ligjin sa me shkencat apo natyrën e realitetit qartësohen nga hadithet, të cilat bëjnë komente shumë të rëndësishme rreth tyre.

Kur’ani Fisnik e Hadithi janë pra thesari i madh, që Allahu u ka siguruar muslimanëve.

Për më tepër, i pari nuk mund të çmohet e të kuptohet plotësisht pa ndihmën e të dytit, pra Hadithit dhe Sunnetit, i cili u siguron muslimanëve të të gjitha brezave vijues komentimin e njeriut që ishte më i afti për ta kuptuar Fjalën e Allahut dhe të cilin Allahu e zgjodhi si të dërguarin dhe mikun e Vet, që Ai i shpalli Fjalën e Tij të lartesuar.

PËRFUNDIM

Mund të thuhet se për ta përkufizuar Islamin, për t’u përpjekur që të përshkruhet se ç’do të thotë ai në thelb duhet pohuar doktrina qendrore e Unitetit.

Allahu është Një dhe Njëshmëria e Tij është e një natyre të tillë, që përfundimisht vetëm Ai e kupton dhe e dëshmon plotësisht atë. Sepse, siç thotë Kur’ani:

Allahu dëshmon se nuk ka hyjni përveç Tij (III:18)

Por ne si qenie njerëzore, si dëshmues të Tij dhe si khalife apo mëkëmbës i Tij mbi tokë duhet të përpiqemi gjithashtu ta kuptojmë këtë njëshmëri, këtë teuhid.

Njeriu jo vetëm që duhet ta kuptojë se Allahu është Një, por ai duhet të kuptojë gjithashtu se ka një ndërlidhje mes të gjitha gjërave.

Ekziston një unitet që përshkon tërë rendin e krijuar nga Allahu dhe shoqërinë njerëzore, nëse ajo shoqëri duhet të jetë islame.

Duhet të ketë patjetër unitet në jetën e njeriut, në marrëdhënien ndërmjet njeriut dhe botës së natyrës, në mendimin njerëzor; duhet të ketë patjetër unitet në atë që njeriu bën: artin, arkitekturën dhe qytetet që ai krijon.

Të gjitha këto forma uniteti pasqyrojnë Urtinë dhe Vullnetin e Allahut në botën tonë, Vullnetin që mishërohet mëse konkretisht në Ligjin Hyjnor (Sheri‘ah) dhe i cili duhet shprehur gjithashtu në çdo aspekt vërtetësor të jetës së muslimanit.

Sa për atë se si shpaloset ky unitet në jetën e njeriut, duhet t’u drejtohemi të vërtetave që na janë shpallur nga Kur’ani Fisnik, i cili përmban në zemrën e tij doktrinën e unitetit, së cilës ai i kthehet pareshtur si dhe Hadithit dhe Sunnetit të Profetit, që janë komentimet e para mbi Kur’anin dhe të cilat shpalosin e na sjellin dijen e jetës së të Dërguarit të Tij të Zgjedhur.

Profeti jetonte sipas Vullnetit të të Vetmit dhe në çdo aspekt të jetës së tij, në të gjitha veprimtaritë e ndryshme që kryente - që nga gjykatësi tek udhëheqësi ushtarak, te babai i një familjeje, te një qenie e përshpirtshme që e dëgjoi Fjalën e Allahut drejtpërsëdrejti dhe që ia përcolli atë njerëzimit, deri te të qenurit profeti i fundit i Allahut - e shpalosi atë unitet të cilin muslimanët e kërkojnë përgjatë tërë jetës.

Të jesh musliman i mirë do të thotë të jetosh sipas Vullnetit të Allahut, të jetosh në virtyt sipas parimeve etike të ravijëzuara në Kur’anin Fisnik e Hadith dhe të jetosh në vetëdije për Njëshmërinë e Allahut, e cila pasqyrohet në krijimin e Tij si dhe brenda njeriut e shoqërisë së vet, në atë shkallë që i pasqyron shoqëria mësimet e Tij të përmbajtura në Librin e Tij të Shenjtë dhe të jetuara e të zbatuara nga Profeti i Tij i fundit.

SHËNIME

1. Fjala Zot (God) në anglisht është krejtësisht e përshtatshme si përkthim i fjalës Allah në arabisht, nëse pranohet kuptimi i plotë i termit Zot, i përdorur pa asnjërin prej kufizimeve të vendosura mbi të nga formulime të caktuara teologjike ose filosofike. Megjithatë, në këtë libër, të shkruar kryesisht për të rinjtë muslimanë do të përdoret termi Allah për të shmangur çdo lloj keqkuptimi për një grup lexuesish, që mund të mos jenë plotësisht të vetëdijshëm rreth përmasave të ndryshme të mendimit perëndimor dhe amplitudës e thellësisë së plotë të kuptimit që lidhet me termin Zot. Megjithatë, në shkrimet tona të tjera në anglisht, që i drejtohen kryesisht lexuesit anglishtfolës kemi përdorur gjithnjë termin Zot për Allahun, për të shmangur keqkuptime fetare. 2. Në këtë libër, sa herë që fjala Profet shfaqet me shkronjë të madhe, ajo nënkupton Profetin e Islamit, Muhammed ibn ‘Abdullahin, paqe e bekime pastë mbi të. 3. Teksti i hadithit që gjendet tek Muslim, I, 1, është si vijon: ‘Umeri tha: “Një ditë, kur po rrinim me të Dërguarin e Allahut (s), na erdhi një njeri, rrobat e të cilit ishin tejet të bardha dhe flokët e të cilit ishin tejet të zeza dhe ai as që kishte ndonjë shenjë udhëtimi mbi vete, ndonëse askush prej nesh s’e njihte. Ai u ul përballë Profetit (s), gju më gju me të dhe ia vendosi pëllëmbët mbi kofshë, duke i thënë: ‘O Muhammed, më thuaj ç’është dorëzimi (islam)’. I Dërguari i Allahut (s) iu përgjigj: ‘Dorëzimi është të dëshmosh se nuk ka zot përveç Allahut dhe se Muhammedi është i Dërguari i Allahut, të kryesh lutjet, të japësh lëmoshën, të agjërosh në Ramazan dhe, nëse mundesh, të kryesh haxhxhin në Shtëpinë e Shenjtë.’ Ai tha: ‘Të vërtetën fole’ dhe ne u çuditëm se si e konfirmoi ai, duke e patur pyetur vetë më parë. Pastaj ai tha: ‘Më trego çfarë është besimi (iman).’ Ai u përgjigj: ‘Të besosh në Zotin, Engjëjt e Tij, Librat e Tij, të Dërguarit e Tij dhe Ditën e Fundit dhe të besosh se nuk të vjen e mirë a e keqe, veçse nëpërmjet Providencës së Tij.’ ‘Fole të vërtetën’, tha ai dhe vazhdoi: ‘Më thuaj çfarë është virtyti (ihsan).’ Ai u përgjigj: ‘Ta adhurosh Zotin thua se e shikon Atë, sepse nëse ti nuk e sheh, të sheh Ai ty.’ ‘Të vërtetën fole’, tha ai dhe pastaj pyeti: ‘Më trego për Vaktin.’ Ai u përgjigj: ‘I pyeturi nuk di më shumë se pyetësi.’ Ai tha: ‘Tregomi atëherë shenjat e tija.’ Ai u përgjigj: ‘Kur shërbëtorja do të lindë të zonjën; dhe kur ata që s’ishin veçse barinj nevojtarë, të zbathur lakuriq do të ngrejnë ndërtesa lart e më lart.’ Pastaj i huaji u largua e unë qëndrova edhe ca pasi kishte ikur; kur Profeti më tha: ‘O ‘Umer, a e di kush ishte ai që pyeti?’ I thashë: ‘Allahu dhe i Dërguari i Ti e dinë më së miri.’ Ai tha: ‘Ishte Xhibra’ili. Erdhi tek ju për t’ju mësuar fenë tuaj’.” (M. Lings, Muhammad: His Life Based on the Earlier Sources, Cambridge: Islamic Texts Society, 1992, ff. 330-1).

2. ZOTI, NJERIU DHE UNIVERSI – ÇËSHTJE TË ESKATOLOGJISË

ALLAHU

Vetë arsyeja e shpalljes së Islamit mund të thuhet se është shpalosja e doktrinës tërësore dhe të plotë të natyrës së Zotit, në arabisht, Allahut.

Çdo fe e vërtetësishme ka synuar të shpallë unitetin e Zotit dhe aspektet e ndryshme të Realitetit të Tij të pafundëm, njëra duke theksuar një element, tjetra një tjetër.

Islami kërkon të paraqesë dhe të përshkruajë, në shkallën që mund të mbartë gjuha njerëzore, doktrinën tërësore të Natyrës Hyjnore. Allahu, Realiteti Suprem është njëherësh Zot dhe Mbizotërues, transhendent e imanent, pafundësisht përtej dhe pafundësisht pranë njeriut, i madhërishëm e i mëshirshëm.

Ai është Absolut, i Pafundëm dhe Burimi i tërë mirësisë. Ai është Fillesa dhe Fundi i të gjitha gjërave. Ai është Krijuesi, Furnizuesi e gjithashtu Shkatërruesi i gjithësisë, në kuptimin që Ai jep si jetën, edhe vdekjen. Të gjitha gjërat kthehen tek Ai. Tërë cilësitë e mira që vërejmë në gjithësi si bukuria, mirësia dhe fuqia vijnë prej Tij dhe Ai është burimi jo vetëm i qenies së universit, por gjithashtu edhe i tërë cilësive të tija.

Doktrina Islame e Zotit thekson përtej gjithçkaje dhe përmbi çdo gjë Njëshmërinë e Tij:

Thuaj Allahu është Një (CXII:1)

Ai që as nuk lind e as është lindur (CXII:3)

I cili nuk mund të vendoset në çfarëdo marrëdhënieje, që në një mënyrë a një tjetër do të eklipsonte Absolutshmërinë e Tij, Ai që nuk ka të ngjashëm,

..dhe asnjë nuk është si Ai (CLII:4)

Dhe që është i pandashëm. Njëshmëria e Zotit, që theksohet në Kur’anin Fisnik i referohet Thelbit (dhat) të Zotit.

Mirëpo, Allahu gjithashtu ka Emra dhe Cilësi.

Vetë Kur’ani jo vetëm që i referohet Zotit si Allah apo si Ai (huve), por gjithashtu si Burimi i Mëshirës, Falësi, Furnizuesi, Njohësi, Dëgjuesi, Shikuesi e kështu me radhë.

Këta Emra, që Kur’ani Fisnik i quan Emrat e Bukur të Allahut, janë mënyrat me anë të cilave Allahu ia shpall Veten njerëzimit.

Ashtu si Emri i epërm i Zotit, Allah, të gjithë këta emra të përmbajtur në Kur’an e Hadith në gjuhën arabe janë Emra të shenjtë të Allahut e pikërisht me to muslimanët ftohen ta thërrasin Allahun, sipas vargut të famshëm kur’anor:

Allahut i përkasin Emrat e bukur; thirreni Atë me këta Emra (VII:7)

Ekziston një shkencë e tërë e Emrave Hyjnorë, e ndodhur praktikisht në bazën e të gjitha shkencave islame, qoftë teologjisë, jurisprudencës apo dhe filosofisë.

Përgjatë epokave, mendimtarët muslimanë kanë shkruar libra të panumërt mbi Emrat Hyjnorë, ku ndër më të famshmit është ai i Ghazzaliut, që njihet anekënd botës islame.

Secili Emër i Allahut nuk është tjetër veçse Thelbi i Tij dhe kësisoj përbën një rrugë drejt tij, duke zbuluar prapëseprapë një aspekt të veçantë të Natyrës Hyjnore.

Autoritete tradicionale muslimane i kanë ndarë këta Emra në dy grupe: Emrat e Bukurisë (esma’ ul-xhemal) dhe Emrat e Madhështisë (esma’ ul-xhelal).

Ato aspekte të Allahut që lidhen me Mëshirën apo me Faljen e Tij i përkasin kategorisë së parë, duke përfshirë Emrin er-Rahman, i cili është në të vërtetë Emri i Esencës Hyjnore, siç aludohet në vetë Kur’anin.

Mund të thuhet se pikërisht nga ky emër del i tërë krijimi dhe në fakt me të fillon vetë Kur’ani, sepse suret hapen me formulën

“Në Emër të Allahut, Rahmanit, Rahimit.”

Si Emri Rahman, ashtu edhe ai Rahim kanë të bëjnë me Mëshirën Hyjnore, sikurse Emrat el-Kerim (Bujari), el-Ghafur (Falësi) e të tjerë. Emra të tillë përfaqësojnë aspekte të Mëshirës Hyjnore dhe janë ndër Emrat e Bukurisë.

Në të kundërt, Emrat që kanë të bëjnë me drejtësinë, gjykimin dhe rreptësinë si el-‘Adil (i Drejti) dhe Sari’ ul-hisab (që do të thotë se Allahu është i shpejtë në llogaritjen e veprave të njeriut) kanë të bëjnë me aspektin e Madhështisë Hyjnore dhe futen në Emrat e Madhështisë.

Emrat e Madhështisë dhe ato të Bukurisë shpalosen në këtë botë. Ja përse jeta jonë ndërthuret nga rreptësia e mëshira dhe jeta fetare në Islam thekson njëherazi rëndësinë e Drejtësisë së Allahut dhe atë të Faljes së Tij, rëndësinë e Zemërimit të Allahut, që duhet mbajtur mend përherë dhe domethënien e Dashurisë së Tij për krijesat.

Allahu i shikon dhe i gjykon veprimet tona e megjithatë është i Mëshirshëm, kur pendohemi dhe i kthehemi Atij.

Sa i përket ndryshimit midis Emrave dhe Cilësive të Allahut, mund të thuhet se një Cilësi e caktuar si për shembull Bujaria (kirameh) kur “zbatohet” mbi Thelbin Hyjnor (el-Dhat) jep Emrin Bujar (el-Kerim).

Kështu, ekziston një marrëdhënie e pazgjidhshme mes Thelbit Hyjnor, Cilësive Hyjnore dhe Emrave Hyjnorë. Cilësitë i referohen “gjendjeve të qenies” si Bujaria ose Mëshira, ndërkohë që Emrat e Allahut që i pasqyrojnë këto Cilësi janë i Mëshirshmi ose Bujari.

Disa prej Emrave Hyjnorë theksohen posaçërisht dhe përmenden shpesh si “nënat” (ummahat) e Emrave të tjerë prej të cilëve rrjedhin të gjithë Emrat, ku ummahat përbëhen nga Emra si Fuqiploti (el-Kadir) dhe i Mëshirshmi (er-Rahman). Këta Emra nga ana e tyre përmbahen në Emrin Suprem të Allahut.

Ky Emër përmban të gjithë Emrat Hyjnorë dhe është njëherësh Emri i Thelbit Hyjnor dhe sinteza e të gjitha Cilësive dhe Emrave. Është e rëndësishme të mbahet mend se koncepti islam i Allahut e thekson mjaft gjithfuqinë e Tij. Allahu është fuqiplotë mbi Krijimin e Tij, siç pohon Kur’ani Fisnik:

Vërtet, Allahu është fuqiplotë mbi të gjitha gjërat (II:120)

Për më tepër, Ai është Njohësi (el-‘Alim)

I Cili ka dijeni mbi gjithçka (II:29)

Të madhe e të vogël. Allahu ka njëherazi pushtet të plotë mbi tërë Krijimin e Tij dhe e njeh atë. Prandaj, muslimani duhet të jetojë duke qenë vazhdimisht i ndërgjegjshëm për Fuqinë e Tij, e cila mbizotëron çdo çast të jetës së njeriut dhe Dijen e Tij mbi gjithçka që ai njeri bën.

Allahu vështron tërë veprimet tona dhe na gjykon sipas tyre. Ky nënvizim i Fuqisë së Allahut dhe Gjykimit të Tij barazpeshohet nga theksi që Kur’ani e Hadithi vendosin mbi Mëshirën. Në kontrast me atë që mendojnë shumë njerëz, Islami thekson shumë Mëshirën e Allahut.

Siç është përmendur tashmë, çdo sure e Kur’anit Fisnik, përveç njërës fillon me Emrat e Mëshirës, er-Rahman dhe er-Rahim, e jo me Emrat e Zemërimit Hyjnor.

Kësisoj, të gjitha veprimet në jetën e muslimanit nisin me bismilah (Në Emër të Allahut, Gjithmëshiruesit, të Plotmëshirshmit). Prandaj, hierarkia e Emrave Allah, er-Rahman dhe er-Rahim në njëfarë kuptimi përfaqëson zbritje nga Realiteti Hyjnor, Allahu, përmes Mëshirës gjithëpërfshirëse që është er-Rahman, tek Mëshira individuale që prek një njeri të caktuar, që është er-Rahim.

Er-Rahman është si qielli që na përqafon të gjithëve e është i shndritshëm kurse er-Rahim si rrezja e veçantë e diellit, që del nga qielli për të na prekur individualisht, për të na ndriçuar, për të na sjellë dritë e dhuruar ngrohtësi në ftohtësinë e jetës së kësaj bote.

Kur’ani Fisnik i referohet gjithashtu fjalës vaxhh, ose Fytyrë, në lidhje me Allahun. Për shembull, në vargun:

Ngado që të ktheheni, atje është Fytyra e Allahut (II:115)

Të gjitha gjërat shuhen, përveç Fytyrës së Ti (XXVIII:88)

“Fytyra” apo vaxhh, pra është një koncept i rëndësishëm islam, që duhet kuptuar patjetër. Vaxhh në të vërtetë nënkupton tërësinë e Emrave dhe Cilësive Hyjnore të lidhura me botën e krijimit, d.m.th. atë aspekt të Realitetit Hyjnor që i drejtohet krijimit.

Natyrisht, ka aspekte të Hyjnores, që janë përmbi dhe përtej krijimit dhe të cilat s’kanë të bëjnë aspak me rendin e krijuar. Fytyra e Allahut është pikërisht ai aspekt i Hyjnisë, që i është drejtuar krijimit dhe e ka sjellë atë [në ekzistencë], ndaj dhe përfshin ato Emra e Cilësi Hyjnore, që kanë të bëjnë me aktin krijues dhe ekzistencën e rendit të krijuar.

Të gjitha gjërat shuhen, përveç Fytyrës së Tij

Do të thotë se gjithçka në këtë botë, malet, qiejt e toka dhe sigurisht, ne njerëzit, do të shuhemi një ditë. Por Emrat dhe Cilësitë Hyjnore, që janë burimi e origjina e çdo gjëje do të mbeten. Ato qëndrojnë sepse janë Emrat dhe Cilësitë e Allahut, ndërsa gjërat e kësaj bote, të shqyrtuara në vetvete, i përkasin kohës dhe ikin pas.

Ato nuk janë hyjnore; vetëm Allahu është Allah dhe vetëm Ai është i qëndrueshëm e i përjetshëm në kuptimin e përfundëm.

Për ta kuptuar konceptin islam të Allahut është shumë e rëndësishme të mbahet mend se për muslimanin, siç theksohet aq shpesh në Kur’anin Fisnik, Allahu nuk është thjesht Krijuesi i gjithësisë, ndonëse sigurisht Ai është Krijuesi.

Kjo do të thotë se lidhja e Tij me gjithësinë nuk kufizohet vetëm te fillimi i gjërave. Përkundrazi, Allahu është edhe Mbështetësi e përfundimi i gjithësisë, në kuptimin që gjithësia i kthehet Atij.

Prandaj muslimani jeton me vetëdijen se ai jo vetëm që vjen nga Allahu por edhe se mbështetet në çdo çast të jetës prej Tij dhe në fund i kthehet Atij, sikurse i tërë krijimi. Vargu kur’anor:

Vërtet, prej Allahut vijmë dhe tek Ai është kthimi ynë (II:156)

E përmbledh këtë doktrinë, e cila është e një rëndësie të përskajshme jo vetëm metafizikisht por edhe për jetën e përditshme. Në mënyrë të ngjashme, domethënia e mësimit kur’anor mbi Urtinë e kombinuar me mbizotërimin e Vullnetit të Tij në çështjet e njeriut s’mund të nënvlerësohet.

Sigurisht, edhe fe të tjera mësojnë se Zoti është fuqiplotë e i gjithdijshëm dhe një mësim i tillë nuk është unik për Islamin. Ai përmendet gjithashtu në Teurat e në Ungjij. Mirëpo, në Islam ky parim theksohet dhe integrohet në mënyrë të posaçme në qëndrimet fetare të jetës së përditshme, me anë të përsëritjes së fjalive si insha’Llah (“nëse do Allahu”).

Formula të tilla pikësojnë veprimtaritë e përditshme të një muslimani dhe i kujtojnë atij se Vullneti i Allahut mbizotëron në çdo çast të jetës njerëzore. Ne jetojmë përherë sipas Vullnetit të Tij, na pëlqeftë kjo ose jo, në kuptimin që ai Vullnet mbizotëron tërë botën.

Por Ai na ka dhënë gjithashtu edhe lirinë, nga pikëpamja jonë njerëzore, për të jetuar me zgjedhjen tonë sipas Vullnetit të Tij. Kështu, ekziston një ndërsjellshmëri midis Vullnetit fuqiplotë të Allahut dhe vullnetit njerëzor.

Ai u ka dhënë njerëzve lirinë për t’i përdorur vullnetet e tyre për të ndjekur Vullnetin e Tij e për t’iu dorëzuar Atij. Krejt çështja e determinizmit dhe vullnetit të lirë, e cila ka preokupuar aq shumë mendimtarë muslimanë përgjatë epokave është thellësisht e lidhur me këtë çështje, së cilës do t’i kthehemi më vonë.

Mësimi i rëndësishëm, lidhur me natyrën e Allahut, është që të vetëdijësohemi për theksimin në Kur’an dhe Hadith të fuqisë së Vullnetit të Allahut dhe mbizotërimin e krejt realitetit nga Vullneti i Tij në lidhje me Gjithëdijen e Tij.

Njeriu duhet të jetë vazhdimisht i ndërgjegjshëm për faktin se Allahu i njeh të gjitha gjërat dhe se ato funksionojnë dhe ekzistojnë sipas Urtisë së Tij. Nuk është e vërtetë thënia se Islami është vetëm fe e një Hyjnije me vullnet të verbër, siç kanë pohuar disa; kjo është krejtësisht e gënjeshtër.

Nuk ekziston diçka e tillë si vullneti i verbër. Islami thekson shumë Urtinë e Allahut, Dijen e Tij të gjithësisë, rëndësinë që njeriu ta njohë Allahun dhe Urtinë e Tij të pasqyruar në krijim, në shkallën më të lartë të mundur.

Në të njëjtën kohë është e rëndësishme të kuptohet se theksimi i Vullnetit të Allahut, që mbizotëron jetën njerëzore, përbën një prej cilësive kryesore të doktrinës kur’anore mbi Allahun. Së fundi, duhet ritheksuar barazpesha midis Mëshirës së Allahut dhe Drejtësisë së Tij.

Faqet e Kur’anit Fisnik janë nga njëra anë përplot me pamje tmerruese të gjykimit dhe dënimit të keqbërësve e nga ana tjetër me përshkrime të parajsës dhe bekimeve të dhurura nga Allahu mbi vepërmirët.

Kur’ani gjithashtu nuk resht së theksuari Mëshirën e Allahut dhe Faljen e Tij. Libri i Shenjtë vazhdon t’i kujtojë njeriut se Ai fal e mëshiron. Kjo shpjegon rëndësinë e pendimit (et-teubeh) dhe lutjes për falje (istighfar).

Literatura e Hadithit thekson gjithashtu se njeriu duhet të kërkojë gjithmonë faljen e Allahut dhe se po t’ia kërkojë nga thellësia e zemrës, Allahu do ta fali robin e Vet.

Prandaj, këtu vërehet sërish një ndërthurje e llojit më të thellë mes aspekteve të Mëshirës dhe të Drejtësisë ose të Bukurisë dhe Madhështisë, në kuptimin e lartpërmendur.

Për të arritur një të kuptuar të plotë të Natyrës së Allahut, të shpallur në Kur’anin Fisnik e të përshkruar në literaturën e Hadithit, duhen mbajtur parasysh të dyja aspektet.

Si përmbledhje, mund të thuhet se doktrina islame mbështetet në shpalljen e Natyrës tërësore të Hyjnisë, që është Zoti Një dhe i Pashok. Ajo është zemra e mesazhit islam. Islami erdhi në botë që njeriu të njihte Unitetin e Allahut.

Profeti ka thënë:

“Thoni nuk ka hyjni përveç Allahut dhe shpëtoni!”

Sigurisht, ai nuk nënkuptonte të ‘thënit’ vetëm në kuptimin verbal e të jashtëm të termit, por përkundrazi, shqiptimin e besimit mbështetur në të kuptuarit intelektual.

Shehadeti e përmban vetë doktrinën e plotë të Allahut, sepse largon nga Hyjnia çdo relativitet, tjetërsi a dualitet dhe e paraqet njohjen e Allahut si të mbështetur te Uniteti i Tij. Allahu është Një, Absoluti, i Pafundmi dhe gjithashtu Mirësi e Mëshirë e pafundme dhe burimi i gjithçkaje pozitive në univers. Ai është burimi i krejt realitetit. Atij i përkasin në të vërtetë “thesaret e fshehta” siç pohon Kur’ani, “thesari” prej të cilit dalin të gjitha gjërat.

Nuk ka asgjë në gjithësi, asnjë fije bari, asnjë milingonë mbi tokë, që të jetë e panjohur për Allahun dhe jeta e së cilës të mos përcaktohet e mbrohet nga Vullneti i Tij.

Njeriu jeton në një botë krejtësisht të varur nga Allahu dhe të hapur në çdo çast të kohës e pikë të hapësirës drejt Transhendentit, Allahut. Islami thekson Transhendencën e tejskajshme të Allahut, i Cili është përtej gjithçkaje që mund të thuhet mbi Atë. Prapëseprapë Ai i është përskajshmërisht pranë njeriut, siç dëshmon ajeti i famshëm:

Ne i jemi (njeriut) më pranë se damari i qafës (L:16)

Allahu është më pranë nesh se edhe vetë ne. Nga njëra anë Ai është krejtësisht përtej dhe pafundësisht përmbi ne; nga ana tjetër, Ai është qendra e vetë qenies sonë. Ja përse Ai ka thënë: “Zemra e besimtarit është froni i Gjithmëshiruesit.”

NJERIU

Në po atë mënyrë që Islami merret me Natyrën e Allahut siç është Ai në Vetvete, në Absolutshmërinë, Pafundësinë dhe Mirësinë e Tij, po kështu i drejtohet ai njeriut në natyrën e tij të qëmotshme e përfundimisht të pandryshueshme.

Në perspektivën islame, njeriu është njëherësh mëkëmbësi (khalife) i Allahut mbi tokë dhe shërbëtori i Tij (‘abd). Këto të dyja përbëjnë natyrën themelore të njeriut.

Si shërbëtor i Allahut, njeriu duhet t’i nënshtrohet Vullnetit të Tij. Ai duhet të jetë tërësisht pasiv karshi Vullnetit të Allahut, të marrë prej Tij drejtim për jetën e vet dhe urdhrat se si ta zbatojë atë Vullnet në rendin e krijuar. Si mëkëmbësi i Tij, ai duhet të jetë aktiv, pikërisht pse është përfaqësuesi i Allahut në këtë botë.

Ai është ura mes qiellit e tokës, instrumenti nëpërmjet të cilit realizohet dhe kristalizohet Vullneti i Allahut në këtë botë. Islami e sheh njeriun si një qenie që zotëron njëherësh inteligjencë dhe vullnet, por i drejtohet njeriut kryesisht si një qenie inteligjente. Ai nuk e sheh njeriun si zotërues i një vullneti të deformuar nga mëkati parësor, siç është rasti me interpretimin augustinian të Krishtërimit.

Përkundrazi, ai e sheh njeriun në natyrën e tij të qëmotshme (el-fitreh) në të cilën Allahu i dha inteligjencën për të kuptuar se Allahu është Zoti, se Ai është Një dhe për të dëshmuar Unitetin e Tij.

Ja përse në Kur’an, Allahu i drejtohet njerëzimit madje edhe përpara krijimit të botës, me pyetjen:

A nuk jam Unë Zoti juaj?

Dhe njerëzimi përgjigjet:

Po, dëshmojmë (VII:172)

Në këtë ‘po’ gjendet zotimi i qëmotshëm (el-mithak) i ndërmarrë midis njeriut dhe Allahut, nëpërmjet të cilit njeriu pranon Hyjninë e Allahut dhe që do të thotë gjithashtu se ai e dëshmon për së brendmi Njëshmërinë e Tij.

Mund të thuhet se ky afirmim i teuhidit është në vetë natyrën e njeriut dhe Islami është feja që i drejtohet asaj natyre të thellë e cila, ndonëse e mbuluar nga shtresa harrese dhe egoizmi, është megjithatë e pranishme në zemrën e çdo njeriu.

Sa për vullnetin, Islami dëshiron që njeriu t’ia nënshtrojë vullnetin e tij Vullnetit të Allahut, sepse vetëm kështu mund të bëjë një jetë që do të rezultojë në lumturinë e tij në këtë botë dhe të përtejmen.

Është e rëndësishme në këtë kontekst të mbahet mend se Islami nuk mbështetet në mëkatin fillestar, por që megjithatë ai e pranon rënien e njeriut (el-hubut) nga gjendja e qëmotshme dhe parësore e përsosjes në të cilën u krijua.

Sipas Islamit, mëkati i madh i njeriut është në të vërtetë harresa (el-ghafleh) dhe qëllimi i mesazhit të shpalljes është t’i mundësojë njeriut të kujtohet. Ja përse ndër emrat e vetë Kur’anit është “përkujtimi i Allahut” (dhikril’Lah) dhe përse synimi dhe qëllimi përfundimtar i të gjitha riteve dhe urdhëresave islame është kujtimi i Allahut.

Natyra e qëmotshme e njeriut s’mundet veçse të konfirmojë Unitetin Hyjnor. Ajo nuk mundet ndryshe veçse të dëshmojë teuhidin. Por pikërisht për shkak të rënies së tij, vullneti i njeriut i është përulur pasioneve në vend të Allahut. Prandaj, Allahu ka shpallur rregullat dhe urdhëresat fetare, që përmbahen në Sheri‘at.

Ligji Hyjnor është shpallur që të lëmojë pasionet e njeriut dhe ta aftësojë atë për t’ia nënshtruar vullnetin funksionimit të inteligjencës së çliruar prej turbullimit të pasioneve, në mënyrë që ashtu siç e konfirmon inteligjenca e shëndoshë (el-‘aklu’s-selim) Unitetin e Allahut, edhe vullneti të ndjekë rrjedhojat e këtij Uniteti. Kjo sjell një jetë të jetuar sipas Vullnetit të të Vetmit, përmes ndjekjes së urdhëresave të Tij.

Sipas mësimeve të Kur’anit dhe shumë haditheve që konfirmojnë këto mësime, Allahu e krijoi njeriun nga balta dhe pastaj fryu në të Shpirtin e Tij:

Unë fryva në të nga Shpirti Im (XXXVIII: 72)

Njeriu nuk vjen nga majmunët, jo njeriu si njeri. Ai zbret nga bota e shpirtit. Shpirti ynë i përket Allahut, tek i Cili do të kthehet. Mëkati më i madh te Allahu është shirk-u apo të bërit shok Atij. Vetë ky mëkat është rezultati i harresës së prejardhjes sonë.

Duke harruar prejardhjen tonë ne harrojmë edhe Njëshmërinë e Allahut dhe mohojmë Unicitetin e Tij.

Islami nuk e thekson rëndësinë e mëkatit më pak se Krishtërimi, apo cilado fe tjetër. Mirëpo ai nuk e konsideron ndjenjën e fajit në po atë mënyrë si Krishtërimi dhe nuk beson se njeriu është mëkatar nga natyra.

Në Islam mëkati vjen parasëgjithash nga harrimi i Njëshmërisë së Allahut dhe së dyti nga harrimi i rrjedhojave të Njëshmërisë së Atij, që është Fuqiploti dhe i Gjithëdijshmi, gjë që nga ana e vet rezulton në mosbindjen ndaj urdhëresave të Tija dhe rebelimin ndaj Allahut.

Islami i kundërvihet tërësisht idesë së rebelimit dhe revoltës ndaj autoritetit hyjnor. Përkundrazi, ajo është feja e të nënshtruarit ndaj atij autoriteti.

Ndaj, dyshimi e individualizmi që mund të shihet në aq shumë qarqe të Greqisë së lashtë dhe Evropës pasmesjetare, i pasqyruar edhe në letërsinë e këtyre periudhave, mungon në Islam.

Në Islam, njeriu nuk konceptohet në natyrën e tij titanike a prometease, që rebelon ndaj Vullnetit të Qiellit në mënyrë heroike. Përkundrazi, ai rrafshohet - në kuptimin e të qenit shërbëtori (‘abd) i Allahut, ku madhështia e tij nuk i vjen prej vetes por prej pozitës së tij si mëkëmbësi i Allahut dhe nga të qenit i aftë të zbatojë Vullnetin e Mbikëqyrësit Suprem të gjithësisë.

Ajo vjen nga të jetuarit në dëshmim e kujtim të Allahut dhe të vepruarit si krijesë që pasqyron Urtinë dhe Fuqinë e Tij në këtë botë.

Ja përse, në tekstet islame njeriu quhet më fisniku i krijesave. Të gjitha krijesat zotërojnë fisnikëri, në kuptimin që ato janë krijuar nga Allahu dhe pasqyrojnë një aspekt të Urtisë Hyjnore.

Mirëpo njeriu është më fisniku, në atë që ai e pasqyron më drejtpërsëdrejti Urtinë Hyjnore e më plotësisht Emrat dhe Cilësitë Hyjnore. Njeriu është e vetmja qenie qendrore në këtë botë dhe ja përse vetëm ai është mëkëmbësi (khalife) i Allahut, në kuptimin e plotë të fjalës.

Njeriu ka fuqinë t’i mbizotërojë të gjitha krijesat, por mbart gjithashtu përgjegjësinë e kujdesjes për ato. Përgjegjësia e tij është më e madhe se e të gjitha krijesave të tjera, sepse atij i është dhënë vetëdija e ndërgjegjja për ta kuptuar Natyrën e Allahut dhe për t’iu bindur urdhrave të Tij, bashkë me lirinë dhe mundësinë për t’iu mosbindur atyre.

Kjo sjell çështjen shumë të rëndësishme të lirisë e determinizmit, lidhur me natyrën e njeriut dhe rrjedhojat morale të veprimeve të tij.

Nga njëra anë, Kur’ani thekson që Allahu ka fuqi mbi të gjitha gjërat; nga ana tjetër, Teksti i Shenjtë i drejtohet njeriut si veprues moral i lirë. Po të mos ishim përgjegjës për veprimet tona, nuk do të na duhej të gjykoheshim për to në Ditën e Gjykimit. Ne s’mund të jemi përgjegjës për veprimet tona përderisa të mos e kemi lirinë të zgjedhim. Të gjitha shkollat kryesore të mendimit islam e kanë debatuar marrëdhënien ndërmjet lirisë së njeriut dhe natyrës së përcaktuar të ekzistencës njerëzore.

Disa kanë theksuar determinizmin (el-xhebr) e disa vullnetin e lirë (el-ikhtijar). Ato kanë synuar t’i japin zgjidhje kësaj enigme të madhe, të cilën vetëm urtia e vërtetë është e aftë ta zgjidhë.

Pa u futur në çështje shumë të ndërlikuara teologjike dhe filosofike, që i përfshin problemi i vullnetit të lirë dhe determinizmit, është e domosdoshme të theksohet se vetë Kur’ani Fisnik, që përbën autoritetin qendror si burimi i shpalljes islame e thekson pareshtur realitetin e lirisë së njeriut, në kuptimin që ai nënvizon përgjegjësinë e njeriut para Allahut e madje edhe para krijesave të Tij.

Në Islam nuk ekziston mundësia e ikjes nga kjo liri. Allahu na ka krijuar si qenie njerëzore. Ne kemi bërë zotimin e përjetshëm me Atë, ndaj dhe kemi përgjegjësinë e përmbushjes së pjesës sonë të zotimit.

Allahu na ka dhënë ekzistencë, na ka dhënë të gjitha fuqitë, bekimet dhe dhuntitë e ndryshme që përfshijnë jo vetëm ekzistencë dhe jetë, jo thjesht jetën si kafshë por jetën si njerëz të ndërgjegjshëm për Allahun si i Pafundmi dhe Absoluti, me lirinë ose për ta pohuar ose për ta mohuar atë Realitet të Epërm, që Ai është.

Kjo pjesë e zotimit është përmbushur prej Allahut. Po ne, qeniet njerëzore? Pjesa e zotimit që lidhet me njeriun përmbahet në atë pohim të vetëm në arabisht: bela ose “Po”, në ajetin përkatës të cituar. Nëpërmjet “po”-së, njeriu pranoi ta ndiqte Allahun duke e pranuar dhe pohuar të qenit e Tij Zoti.

Rrjedhoja e këtij pranimi është se ai duhet të mbartë përgjegjësi të plotë si mëkëmbësi i Allahut mbi tokë me gjithë çka kjo nënkupton. Në Islam nuk ka liri pa përgjegjësi dhe, në të vërtetë, as të drejta njerëzore pa përgjegjësi. Ne nuk kemi të drejta të lindura përderisa të mos pranojmë detyrimet tona karshi Allahut, sepse nuk jemi ne që ia kemi dhënë ekzistencën vetes. Ne jemi njerëz për shkak se kjo formë e të ekzistuarit na është dhënë prej Tij.

Prandaj, ne duhet në fillim të përmbushim detyrimet e të qenit njerëz. Vetëm atëherë kemi të drejta si qenie njerëzore.

Idea e njeriut me të drejta të lindura të pavarura nga të pranuarit e Allahut prej tij, të pavarura nga përmbushja e funksionit të mëkëmbësit të Tij mbi tokë është krejt e huaj për perspektivën islame. Sigurisht, ka të drejta njerëzore në Islam; ato ravijëzohen qartë në Sheri‘at por mbështeten te përgjegjësia, duke u bazuar në të pranuarit e detyrimeve tona karshi Allahut që na ka krijuar, na furnizon dhe të Cilit në fund do t’i kthehemi.

MASHKULLI DHE FEMRA

Kur i referohet njeriut, Kur’ani përdor zakonisht fjalën arabe insan ose besher. Të dy termat nënkuptojnë qenien njerëzore e jo mashkullin.

Prandaj të gjitha urdhëresat në Kur’an që i drejtohen njeriut, në të vërtetë u drejtohen njëlloj burrave dhe grave. Për më tepër, ka vargje në Kur’an të cilat u drejtohen haptazi të dyja gjinive, mashkullit e femrës, si p.sh:

Vërtet! Të dorëzuarve e të dorëzuarave ndaj Allahut, besimtarëve e besimtareve, të devotshmëve e të devotshmeve... (XXXIII:35)

Është e rëndësishme të kuptohet se, në kontrast me lëvizjet moderne në botën perëndimore e sidomos në Amerikë, të cilat përpiqen ta barazojnë burrin dhe gruan në mënyrë sasiore sikur të mos kishte ndryshime midis tyre, Islami i sheh burrat dhe gratë si qenie ndërplotësuese.

Në të njëjtën kohë, Islami i sheh ata të barabartë, në kuptimin themelor ose përfundimtar e të paturit të një shpirti të pavdekshëm dhe kësisoj mundësisë së arritjes së lumturisë parajsore pas vdekjes ose dënimit në shkallët e ferrit nga mosbindja ndaj Vullnetit të Allahut.

Ritet islame janë të njëjta për burrat e gratë, përveç çështjes së ciklit menstrual të grave, kur ato nuk lejohen të kryejnë faljet e tyre (salah), të agjërojnë apo të kryejnë haxhxhin.

Për më tepër, pavdekshmëria e shpirtit, premtimet dhe kërcënimet e jetës së përtejme dhe mundësia e përfundme e gjendjes njerëzore janë të njëjta për burrat e gratë.

Ajo ku gjinitë ndryshojnë është funksioni i jashtëm shoqëror, në të cilin Islami sheh një barazi plotësuese e jo sasiore.

Kritika që i drejtohet shpesh rolit të gruas në Islam nga perëndimorët mbështetet parasëgjithash në të projektuarit e modave perëndimore të çastit mbi botën Islame.

Vetë Perëndimi i ka ndryshuar mjaft pikëpamjet e tija mbi këtë çështje në pesëdhjetë vitet e fundit, për të mos folur për dyqind vitet e fundit dhe nuk ka kurrfarë arsyeje që struktura e Islamit duhet t’i ngjajë, të themi, Amerikës së 1990-ës, e cila mund të jetë shumë e ndryshme nga 2090-a ashtu siç ishte 1990-a e ndryshme nga 1890-a.

Së dyti, është shumë e rëndësishme të kujtohet se Islamit, si çdo feje tjetër, i është dashur të marrë parasysh strukturat sociale të shoqërive në të cilat është destinuar të përhapet.

Shoqëria e hershme nomade semitike ose arabe, në të cilën u përhap Islami kishte në të vërtetë një dinamizëm më të madh sa u përket marrëdhënieve mashkull-femër sesa, le të themi, shoqëritë më sedentare në veri, qoftë nëse konsiderojmë Bizantin ose Persinë, fakt ky që pasqyrohet në ndryshimet e dalëngadalta në marrëdhëniet shoqërore të krijuara më vonë, kur këto shoqëri në veri u islamizuan.

Çështja e pjesëmarrjes politike dhe ekonomike të grave dhe çështje të ngjashme në historinë e Islamit duhen studiuar jo vetëm në dritën e mësimeve kur’anore, por edhe duke patur parasysh institucionet shoqërore ekzistuese.

Ky fakt vlen madje edhe për mbulesën. Në shoqërinë e hershme islame ajo lidhej me mbulimin e flokëve dhe trupit, por jo të fytyrës. Më vonë, për shkak të praktikave lokale, që u integruan në praktikën islame, ajo filloi të përfshinte në shumë pjesë të botës islame edhe fytyrën, përveç syve.

Sot në disa vende islame në tërësi dhe në disa zona rurale anembanë botës islame, lloji i mbulesës që vihet mbi fytyrën dhe trupin e femrës ndryshon nga ai që shihet në qendrat e mirënjohura sedentare të pjesës kryesore të botës Islame.

Në këtë çështje shumë të ndërlikuar është jashtëzakonisht e rëndësishme t’u kushtohet vëmendje mësimeve themelore islame mbi normat shoqërore dhe domosdoshmëritë që Islamit iu desh të merrte parasysh nga njëra anë dhe modat e mënyrat e gjithëndryshueshme të marrëdhënieve ndërmjet mashkullit e femrës, që kanë mbizotëruar shoqërinë perëndimore gjatë shekullit të fundit nga ana tjetër.

Këto moda të ndryshueshme në Perëndim nuk duhen pranuar assesi nga muslimanët, si kritere për të gjykuar aspektet pozitive ose negative të cilësdo prej praktikave të shoqërisë islame.

Ajo që ka rëndësi të kuptohet është se, nga këndvështrimi islam, burrat dhe gratë janë të barabartë përpara Allahut, se kanë të njëjtën mundësi për shpëtim, të njëjtën përgjegjësi morale e shpirtërore dhe të njëjtat të drejta e liri në kuptimin shpirtëror e fetar.

Fakti që gratë nuk kanë të njëjtat të drejta ekonomike apo shoqërore në një nivel të caktuar nuk do të thotë se ato s’kanë kurrfarë të drejtash.

Ai do të thotë se Islami e shikon rolin e burrave dhe grave në mënyrë ndërplotësuese pa ua mbyllur aspak derën, të themi, veprimtarive të grave në fushën ekonomike, të cilat kanë ekzistuar gjithmonë. Vetë gruaja e parë e Profetit, Hatixhja ishte tregtare. Dhe as që do të thotë t’u mbyllet grave dera e dijes. Në këtë kontekst duhet mbajtur mend se disa prej transmetuesve të hershëm të hadithit ishin gra.

Përgjatë shekujve ka patur gjithashtu herëpashere dijetare të mëdha dhe fakti se nuk ka patur shumë më tepër s’ka të bëjë fare me mësimet islame.

E njëjta gjë vërehet në botët tradicionale kristiane, çifute, hinduiste a budiste, ku në të vërtetë s’kanë dalë më shumë dijetare se në botën islame.

Pika më e rëndësishme për t’u kuptuar në këtë çështje është se Islami u drejtohet mbarë specieve njerëzore e jo vetëm mashkullit dhe se mësimet e tij, ndonëse mund të duken shumë patriarkale e mashkullore, zotërojnë gjithashtu një element të fortë femëror.

Kjo shihet jo vetëm në nivelin më të lartë, ku madje edhe Hyjnia emërohet si në gjininë femërore, ashtu edhe në mashkullore, jo vetëm në Emrat Hyjnorë ­ aspektet e bukurisë, butësisë dhe mëshirës së të cilëve pasqyrojnë femëroren, por edhe në konceptimin e gjendjes njerëzore, ku i jepet rol pozitiv si femrës, ashtu dhe mashkullit.

Fakti se përgjatë shekujve shoqëria islame ka qenë e aftë ta theksojë aq shumë strukturën e familjes, ta ruajë domethënien fetare të jetës familjare dhe ta mbështesë tërë strukturën e shoqërisë islame mbi familjen si njësinë e saj bazë tregon theksin e madh të Islamit mbi marrëdhënien mashkull-femër dhe rëndësinë e grave në shoqërinë islame. Për më tepër, gruaja ka luajtur gjithmonë një rol vendimtar në familjen islame.

Fakti se gjatë historisë së tij Islami nuk ka prodhuar një mori juristesh, ekonomistesh, apo mjekesh siç vërehet në Perëndimin e shekullit XIV/XX, apo dhe në pjesë të caktuara të Lindjes ka të bëjë fare pak me eklipsimin e supozuar të funksionit dhe rolit të grave nga Islami.

Siç u përmend më lart, qytetërime të tjera, feja mbizotëruese e të cilave s’ka qenë Islami nuk kanë nxjerrë aspak më tepër figura femërore në fushat e ndryshme profesionale sesa Islami dhe shkaku për këtë fakt duhet kërkuar gjetiu e jo në strukturën e fesë islame.

Për ta përmbyllur çështjen e njeriut, është e rëndësishme të mbahet mend se duke qenë se Islami kërkon të arrijë unitetin në të gjithë lëmitë, ai gjithashtu synon të shmangë garimin dhe përballjen shkatërrimtare, qoftë ndërmjet gjinive apo klasave të ndryshme të shoqërisë njerëzore.

Islami u kundërvihet antagonizmave klasore në kuptimin marksist të shekullit XIII/XIX të termit, ashtu siç i kundërvihet seksizmit ose luftës së gjinive, që është përhapur në pjesë të ndryshme të botës gjatë këtij shekulli.

Islami kërkon ta harmonizojë krejt gjendjen njerëzore, në të dyja format - femërore e mashkullore dhe shoqërinë njerëzore, me të gjitha tipet e ndryshme të njerëzve që e përbëjnë.

Ai ka qenë e mbetet rreptësisht kundër racizmit si dhe strukturës krejtësisht të shtresuar, që gjendet në disa shoqëri të tjera tradicionale. Islami është si një shoqëri murgjërish të martuar, ku secili është drejtpërdrejt përgjegjës karshi Allahut dhe pjesëmarrës në fe jo duke u tërhequr nga bota por duke marrë pjesë në të me anë të mjeteve të shumta, që përfshijnë martesën.

Martesa është theksuar shumë fuqimisht në Islam dhe në shoqërinë islame ushtrohet trysni e madhe mbi burrat dhe gratë për t’u martuar.

Në shoqërinë islame beqaria ka qenë skajimisht e rrallë dhe individët, qofshin meshkuj apo femra janë integruar zakonisht në strukturën e madhe familjare nëpërmjet llojeve të ndryshme të martesave, që kanë parandaluar një atomizim të shoqërisë.

E tërë kjo lidhet me konceptin islam të njeriut, mbështetur në marrëdhënien me Allahun si mëkëmbës i Tij.

Islami gjithashtu i sheh burrat e gratë të ekzistojnë në një rrjet të gjerë raportesh në një shoqëri, e cila në marrëdhëniet e saja të ndërlikuara e të shumëllojshme është megjithatë e njësuar dhe pasqyron Unitetin Hyjnor.

Ndërthurja në fakt përbën jehonë dhe imazh të teuhidit në rrafshin e larmisë që karakterizon shoqërinë njerëzore. Islami jo vetëm që e shenjtëron jetën e individit, por përpiqet gjithashtu të sakralizojë edhe vetë strukturat shoqërore, duke u dhuruar domethënie fetare të gjitha institucioneve e funksioneve shoqërore dhe duke caktuar brenda shoqërisë marrëdhënie e raporte, të cilat larg të bazuarit në kundërvënie, ndeshje e konfrontim interesash të klasave dhe grupeve të ndryshme, përpiqen të integrojnë elemente të ndryshme në një popull (ummeh) të vetëm.

Me anë të parimeve dhe institucioneve fetare ai synon të krijojë një shoqëri e cila, në tërësinë e vet si dhe brenda zemrës së pjesëtarëve individualë të saj të pasqyrojë teuhidin dhe të shpalosë zbatimin e Vullnetit të Zotit në jetën e njerëzimit.

UNIVERSI

Siç është përmendur tashmë, Kur’ani Fisnik jo vetëm që i drejtohet njeriut por në njëfarë kuptimi i drejtohet edhe krijimit të Allahut.

Në shumë vargje Vetë Allahu betohet me krijesat e ndryshme që Ai ka krijuar, si diellin dhe hënën ose frutat e ndryshme dhe në shumë ajete Kur’ani Fisnik ia tërheq vëmendjen njeriut për urtinë e jashtëzakonshme, që pasqyrohet në krijimin e Tij.

Në po atë mënyrë që i drejtohet natyrës së qëmotshme të njeriut, Islami gjithashtu ndriçon mesazhin kozmik, që është i shkruar nëpër gjethet e pemëve, mbi faqet e maleve dhe ndër qiejt plot yje.

Ja përse si vargjet e Kur’anit, ashtu dhe dukuritë e natyrës quhen ajat dhe Kur’ani dëshmon për të dyja këto ajat, brenda shpirtit të njeriut dhe brenda rendit të krijuar si shenja apo mrekulli të Allahut, si në vargun e famshëm:

Ne do t’ua dëftojmë shenjat Tona ndër horizonte dhe brenda veteve të tyre, gjersa t’u bëhet e qartë se ai është e Vërteta (XLI:53)

Sipas këndvështrimit islam, bota është e krijuar nga Allahu; ajo mbahet në jetë prej Tij dhe i kthehet Atij. Një prej kuptimeve të shumta të vargut,

është se Allahu është pikënisja dhe përfundimi i gjithësisë. Ai është gjithashtu kuptimi i brendshëm i të gjitha gjërave, madje edhe shenjat e jashtme apo aspektet e jashtme të gjërave pasqyrojnë Emrat dhe Cilësitë e Tija. E tërë bota që njohim dhe që jemi të aftë të ndijojmë është e krijuar nga Allahu.

Ajo nuk është e përjetshme edhe pse akti i krijimit nga Allahu, sigurisht, nuk ka fillim në kohë; përndryshe do të kishte ndryshim në Natyrën Hyjnore, të cilin Islami nuk e pranon.

Krejt rendi kozmik që njohim dhe shohim ka një prejardhje dhe një fund. Prejardhja buron nga Urdhri Hyjnor kun fe-jekun

‘ji!’ dhe ajo është (XXXVI:82)

dhe i rikthehet Atij. Për më tepër, Allahu ka fuqinë për të rikrijuar, për të sjellë në jetë një tjetër krijim, të cilit Kur’ani i referohet si krijimi i ri (khalkun xhedid).

Muslimani, pra duhet të jetë gjithmonë i ndërgjegjshëm për natyrën e krijuar të botës rreth tij. Gjithësia nuk është një rend i pavarur realiteti. Ajo varet në çdo çast të ekzistencës së vet nga Furnizimi Hyjnor. Për më tepër, ligjet, harmonia dhe rregulli i saj burojnë të gjitha prej Allahut.

Harmonia e mahnitshme e rendit të krijuar është pasqyrim i teuhidit, i manifestimit të Atij, që është Një në botën e shumësisë dhe larmisë.

Muslimani i sheh ligjet e natyrës jo si ligje të pavarura, që vazhdojnë rrugën e tyre thua se bota të kishte një pavarësi ontologjike të vetën.

Ai i sheh këto ligje si pasqyrime të Urtisë së Allahut dhe rezultat i Vullnetit të Tij. Është Allahu Ai, që ka dëshiruar që dielli të ngrihet çdo mëngjes në lindje dhe të zbresë në perëndim, që krijesat të fluturojnë në ajër apo të notojnë në dete.

Është e habitshme që aq shumë vargje të Kur’anit u referohen ligjeve më të thella, që sundojnë rendin natyror.

Larg nga të kundërvënit ndaj dijes së njeriut për botën natyrore, Kur’ani e inkurajon vazhdimisht njeriun për të studiuar rendin natyror, duke pranuar se kjo njohje e botës duhet t’i nënshtrohet gjithmonë njohjes së Allahut dhe duhet të mbështetet përherë në vetëdijen se bota nuk është e pavarur në vetvete por se ajo i nxjerr qeniet, ligjet, harmoninë dhe shndërrimet e saja nga burimi i tërë qenësisë, që është Allahu.

Në një kuptim të thellë mund të thuhet se e tërë natyra është muslim, që do të thotë se ajo i është dorëzuar krejtësisht Vullnetit të Allahut. Të gjitha krijesat ndjekin natyrën që u ka dhënë Allahu.

Një pemë dardhe jep gjithmonë dardha, një peshk i mbetet përherë besnik natyrës së peshkut dhe një zog asaj të zogut. Vetëm njeriut i është dhënë liria e rebelimit ndaj natyrës së tij të qëmotshme.

Prandaj, bota e krijuar apo rendi natyror është një përkujtues i vazhdueshëm për njeriun se çfarë do të thotë të jesh musliman, në kuptimin e të qenit i nënshtruar ndaj Vullnetit të Allahut.

Ndërkohë që ia jep njeriut fuqinë për të sunduar mbi të gjitha gjërat, përmes faktit se Allahu i mësoi Ademit emrat e të gjitha gjërave, Kur’ani po ashtu i jep atij përgjegjësinë e kujdestarisë mbi rendin e krijuar.

Taskhir-i (nënshtrimi i natyrës) nuk do të thotë zaptim e dominim egoist dhe i verbër i natyrës. Ai nënkupton të jetuarit në harmoni me natyrën, duke parë tek ajo Urtinë e Allahut dhe duke i përdorur mençurisht begatitë natyrore në përputhje me qëllimin përfundimtar të njeriut, që është ai i të jetuarit si një musliman i mirë dhe kthimi tek Krijuesi.

Ligjet morale të Islamit në njëfarë kuptimi shtrihen përtej shoqërisë njerëzore duke përfshirë kafshët, bimët, mineralet dhe në të vërtetë, tërë botën e pajetë.

Të jetosh si musliman i mirë në këtë botë do të thotë të shohësh Urtinë e Allahut kudo dhe të kujdesesh për krijimin e Tij, ashtu siç kujdeset Ai për ne dhe atë krijim.

Muslimani i mirë duhet të mbajë mend gjithmonë se është Allahu që ka krijuar, mbajtur e ruajtur harmoninë, larminë dhe bukurinë e mahnitshme të rendit natyror dhe i Cili i ka dhuruar të drejta krijesave të tjera dhe e ka bërë njeriun përgjegjës për to.

ESKATOLOGJIA

Faqet e Kur’anit Fisnik janë përplot me përmendje të vdekjes, jetës së përtejme, gjykimit të veprimeve njerëzore nga Allahu, fundit të botës dhe ringjalljes.

Ka pak tema në Kur’an dhe Hadith që përsëriten aq shpesh dhe që janë aq qendrore sa ajo që quhet el-ma‘ad në arabisht, një term që duhet kuptuar si eskatologji dhe ringjallje.

Ndaj, nuk është e mundur të diskutohen mësimet e Islamit pa përmendur domethënien madhore që zotërojnë mësimet eskatologjike të Islamit, jo vetëm për cakun përfundimtar të njeriut por edhe jetën e tij në këtë botë.

Shumë prej mësimeve eskatologjike të Islamit përmbahen në suret e fundit të Kur’anit, por ato shfaqen edhe përgjatë tërë Tekstit të Shenjtë.

Po kështu, në të gjitha përmbledhjet kanonike të Hadithit ekzistojnë kapituj mbi eskatologjinë.

Profeti - bekime e paqe pastë mbi të - ua kujtonte pareshtur shokëve të tij afrinë e vdekjes. Ishte pikërisht ai që tha:

“Vdisni përpara se të vdisni”

dhe tregohet se ai i këshillonte muslimanët të jetonin sikur do të vdisnin të nesërmen dhe gjithashtu sikur do të jetonin njëmijë vjet. Profeti po ashtu ua kujtonte atyre pavdekësinë e shpirtit njerëzor, gjykimin e veprimeve të njeriut nga Allahu dhe rrjedhojat e përjetshme të jetës dhe veprave tona mbi dhé.

Prandaj, që nga fillimi i historisë islame, mendimtarët muslimanë janë kujdesur për çështjet e eskatologjisë dhe jeta e individit musliman është jetuar gjithmonë me ndërgjegje të plotë mbi realitetet eskatologjike.

Le të fillojmë së pari me mësimet e Islamit mbi atë aspekt të eskatologjisë që merret me individin. Sipas Islamit, ekziston jo vetëm jeta e kësaj bote por edhe jeta në botën që do të vijë.

Të gjitha mësimet e Islamit do të thërmoheshin në qoftë se jeta e përtejme apo e përgjithmonshme do të mohohej. Bota tjetër (akhire) valëvitet si një realitet i gjallë, konkret dhe qendror në jetën e çdo brezi muslimanësh të devotshëm dhe Kur’ani i kujton njeriut se

Përgjatë rreshtave të Kur’anit dhe të Hadithit mësohet se Allahu i vëzhgon të gjitha veprimet tona, se ne na takojnë merita për veprat e mira dhe se duhet të mbartim pasojat e veprave të këqija që kryejmë.

Në të vërtetë, kjo botë është si një fushë ku veprat tona mbillen si farë dhe rriten në bimë, që pastaj korren në botën tjetër.

Ky imazh shfaqet në shumë forma të ndryshme në mësimet islame, përfshi hadithin:

Jeta njerëzore ndërtohet në një mënyrë të atillë që veprat që ne kryejmë në këtë botë këtu e tani kanë rrjedhoja jo vetëm përtej këtij çasti dhe kufijve të menjëhershëm të këtij veprimi, por madje edhe përtej kësaj bote, sepse ato ndikojnë shpirtin tonë të pavdekshëm.

Njeriu zotëron një shpirt të pavdekshëm dhe nuk resht së ekzistuari në çastin e vdekjes, sepse shpirti i tij vazhdon të jetojë në gjendje të ndryshme, sipas mënyrës në të cilën njeriu ka jetuar dhe sigurisht, sipas Mëshirës së Allahut.

Edhe këtu vërehet ndërthurja midis Drejtësisë dhe Mëshirës së Allahut, të cilat nuk mund të reduktohen në llogari-mbajtje apo regjistrim. Një mëkat i madh i kryer nga një krijesë e Allahut mund të falet prej Tij nëse personi kërkon falje dhe pendohet nga thellësia e zemrës, ndërkohë që një mëkat i vogël, nëse vazhdon t’ia njollosë shpirtin, mundet në të vërtetë të lërë pasojë të zgjatur mbi të, çka mund t’i sjellë shpirtit shpagim pas vdekjes.

Ç’është mëkat i madh, ç’është mëkat i vogël, çfarë Allahu fal e çfarë nuk fal dhe ajo se si do të jetojë njeriu pas çastit të vdekjes janë çështje jashtëzakonisht të ndërlikuara, të cilat përmbajnë misterin e Mëshirës dhe Drejtësisë Hyjnore dhe të cilat kësisoj nuk mund të reduktohen në formula të thjeshta.

Megjithatë, urdhëresat e Islamit janë shumë të qarta. Sipas tyre, ata që jetojnë mirë vdesin mirë dhe gjendja e njeriut pas vdekjes lidhet me atë se si ka jetuar ai në këtë botë.

Ai që jeton sipas parimeve të Islamit do të jetojë në një gjendje lumturie në parajsat e ndryshme, që Kur’ani i përshkruan aq mrekullueshëm në gjuhën simbolike që karakterizon aq shumë përshkrime në Kur’an si p.sh. Sure er-Rahman. Sa për ata që bëjnë të liga dhe nuk pendohen, ata ballafaqohen me dhimbjet e gjendjeve të ferrit, të cilave Kur’ani gjithashtu u referohet pareshtur si në vargun:

Në zemrën e tyre ka sëmundje dhe Allahu ua ka rritur atyre sëmundjen; sa i dhimbshëm është dënimi që pësojnë për shkak se gënjejnë (II:10)

Të tillë njerëz do të gjejnë vendqëndrim në Skëterrë - ç’strehim i keq që është ai (IV:97)

Prandaj, elementi i parë i rëndësishëm që duhet mbajtur mend lidhur me eskatologjinë është se ajo ka një rrjedhim të rëndësishëm etik: Njeriu duhet të jetojë me etikë në këtë botë jo nga frika e një ligji të jashtëm, policisë apo shtetit, por nga frika ndaj Allahut.

Dashuria për Allahun dhe njohja e Allahut mbështeten në frikën themelore ndaj Tij dhe ja përse është thënë ra’s ul-hikmeh makhafet Allah (“fillimi i urtisë është frika e Allahut”).

Kjo frikë lidhet jo vetëm me Madhërinë e Allahut, por edhe me madhështinë e qenies njerëzore, për faktin se na është dhënë përgjegjësia e të qenit njeri dhe të dhuntisurit me vullnet të lirë: ose për të ndjekur mësimet e Allahut ose për t’iu rebeluar atyre.

Ne nuk e kemi mundësinë për ta trivializuar gjendjen njerëzore thua se s’jemi të lirë, thua se nuk jemi mëkëmbësit e Allahut mbi tokë. Kjo s’është e mundur për ne.

Veprimet tona kanë rrjedhoja përtej varrit, të cilat s’i shmangim dot. Dhe pikërisht pse jemi njerëzorë, jeta jonë nuk shkatërrohet krejtësisht në çastin e vdekjes.

Përkundrazi, jeta e shpirtit dhe shpirti vazhdojnë pas vdekjes së trupit. Për arsye të të gjitha këtyre realiteteve ne duhet t’i jetojmë jetët tona mbi tokë në përputhje me parime morale.

Ne duhet ta shmangim të keqen, apo më specifikisht atë që Kur’ani dhe Hadithi e quajnë të keqe. Ne duhet të jetojmë sipas Vullnetit të Allahut të shpallur në Kur’an dhe të shtjelluar e qartësuar në Hadith dhe Sunneh.

Realitetet eskatologjike të jetës njerëzore individuale përshkruhen mjaft hollësisht në literaturën e vonshme islame, veçanërisht në zbërthimet e Kur’anit dhe komentimet e Hadithit.

Ka shumë libra në arabisht dhe gjuhë të tjera islame të mbështetura në burimet binjake të Hadithit dhe Kur’anit, që përshkruajnë përvojat e shpirtit pas vdekjes.

Ka po ashtu shumë punime tradicionale, që trajtojnë përvojat e njeriut në çastin e vdekjes, praktikat e riteve të varrimit të trupit, lutjet e përshtatshme dhe leximin e Kur’anit, që duhen kryer në çastin e vdekjes dhe të varrimit dhe praktika të tjera mbi ritet e pastrimit dhe varrimit të muslimanit. Të gjitha këto mësime lidhen me përvojat e pasvdekjes së të vdekurit. Ato ekzistojnë për t’ia lehtësuar të vdekurit udhëtimin nga kjo botë në tjetrën.

Në burimet tradicionale ekzistojnë përshkrime shumë të shkoqitura të tre llojeve të ndryshme të gjendjeve që kalon shpirti njerëzor pas vdekjes: asaj të parajsës, të purgatorit dhe të ferrit.

Ne provojmë njërën prej këtyre gjendjeve në varësi të asaj se kush jemi, çfarë jemi dhe si i kemi çuar jetët tona në këtë botë.

Në njëfarë kuptimi, ne e skalisim “trupin tonë të ringjalljes” nëpërmjet veprave tona dhe në bazë të asaj që kemi thurur nga veprimet tona futemi në njërën prej gjendjeve të pasvdekjes, të cilës i përket qenia jonë.

Disa prej këtyre gjendjeve përshkruhen mrekullueshëm në Kur’an dhe të tjera në Hadith. Në tërësi, ekziston një mësim shumë i shtjelluar lidhur me gjendjet e ndryshme përtej varrit në të dyja burimet e shpalljes Islame dhe komentimet e mëvonshme të tyre.

Përveç kësaj, ekziston edhe çështja e gjykimit tonë nga Allahu, çështja e urës (sirat) mbi të cilën duhet të kalojnë shpirtrat pas Ditës së Ringjalljes, peshores (mizan) e cila mat veprat tona të mira e ato të këqija dhe elementet e tjera që, sipas Kur’anit dhe Hadithit, përbëjnë realitetet eskatologjike të idividit njerëzor.

Të gjitha këto mësime mbështeten mbi ngulmimin e skajshëm dhe të qartë të Kur’anit në pavdekësinë e shpirtit njerëzor dhe ringjalljen e njeriut, jo vetëm atë shpirtërore por edhe trupore (el-ma‘ad ul-xhismani).

Ringjallja trupore është në të vërtetë mësimi i qartë i Islamit të mirëfilltë në të gjitha shkollat e tij. Nuk është çështja vetëm se shpirti jeton pas vdekjes. Ditën e Ringjalljes, si trupi edhe shpirti ringjallen përpara Allahut.

Sa i përket Ditës së Ringjalljes (jaum el-kijameh), duhet dalluar midis përvojës individuale të realiteteve eskatologjike dhe ngjarjeve eskatologjike, që lidhen me krejt njerëzimin.

Zakonisht Dita e Ringjalljes i referohet në fakt jo vdekjes së individit por cakut përfundimtar të njerëzimit të tanishëm, jo përvojës eskatologjike që çdo individ duhet të kalojë në çastin e vdekjes së vet, por asaj të botës së vetë njerëzimit të tanishëm.

Mësimet islame e rezervojnë termin kijameh për ngjarjet eskatologjike kozmike të kurorëzuara me ringjalljen e krijimit si dhe ringjalljen e individit.

Më specifikisht, këto burime dallojnë midis ringjalljes së madhe el-kijamet ul-kubra - që është ajo e kozmosit e pasuar nga ringjallja e tërë njerëzimit, dhe vdekjes e ringjalljes individuale el-kijamet us-sughra, të cilën shpirti e provon në vijim të vdekjes.

Ajo që ndodh midis vdekjes së individit dhe ringjalljes së tërë njerëzimit është debatuar nga shkollat e ndryshme të mendimit islam dhe nuk mund të diskutohet në këtë punim, sepse përfshin çështje shumë të ndërlikuara teologjike dhe filosofike.

Kur’ani gjithashtu u referohet ngjarjeve eskatologjike, që lidhen me tërë njerëzimin. Siç kemi përmendur, Islami beson se kjo botë në të cilën jetojmë nuk është e përjetshme. Ajo ka një fillim dhe një fund, pas të cilit Allahu do të krijojë botëra të tjera, sepse Ai është gjithmonë Krijuesi (el-Khalik).

Mirëpo kjo botë është krijuar me një fillim të caktuar dhe do të ketë një fund të përcaktuar, të shënuar nga ngjarje eskatologjike. Sipas burimeve tradicionale, këto ngjarje përfshijnë, parasëgjithash, shfaqjen e një figure emri i të cilit është Muhammed el-Mehdi.

Kjo shfaqje është parashikuar mbështetur në hadithin e Profetit, i cili ka thënë se kur shtypja dhe pabarazia të mbulojnë tokën

“do të shfaqet një anëtar i familjes time, emri i të cilit do të jetë njëlloj si ai i imi.”

Prandaj, përgjatë shekujve, muslimanët, si sunni ashtu dhe shi‘i, kanë besuar se një ditë do të shfaqet një figurë me emrin Mehdi (i Udhëzuari), që do të shkatërrojë pabarazinë, rivendosë sundimin e Islamit dhe risjellë drejtësi e paqe për botën.

Megjithatë, sundimi i tij do të jetë mjaft i shkurtër dhe do të pasohet nga rikthimi i ‘isait. Islami dhe Krishtërimi ndajnë të njëjtin vizion lidhur me ardhjen e dytë të ‘isait, sepse edhe të krishterët besojnë në kthimin e tij.

Për më tepër, edhe muslimanët pranojnë, ashtu si të krishterët, se kthimi i ‘isait do të ndodhë në Jerusalem dhe se ky qytet do të jetë vendi ku do të ndodhin ngjarjet përmbyllëse eskatologjike.

Mirëpo, në kontrast me Krishtërimin, Islami i sheh funksionet e Mehdiut dhe të ‘isait si të lidhur njëri me tjetrin dhe ardhjen e tyre si pjesë e të njëjtave ngjarje madhore eskatologjike.

Ndërkohë që Mehdiu do të sundojë për ca vite mbi tokë, ardhja e ‘isait do të përkojë me fundin e historisë së tanishme të njerëzimit dhe të kohës që ndijojmë.

Koha historike përfundon dhe vijohet nga Dita e Ringjalljes, gjykimi përfundimtar i të gjithë njerëzve, peshimi i veprave të mira dhe të këqija, caktimi i banorëve të parajsës, purgatorit dhe ferrit si dhe përmbyllja e historisë së kozmosit.

Këto ngjarje shumë të ndërlikuara janë përshkruar në Islam në mënyrë të atillë që asnjeri, pavarësisht nga pretendimet që ka, nuk mund ta parashikojë saktësisht se kur do të vijë Vakti.

Në të vërtetë, është një hadith i Profetit që thotë se të gjithë ata që parashikojnë kohën e ardhjes së Vaktit janë mashtrues.

Gjithsesi, të gjithë muslimanët besojnë se Vakti do të vijë, pra se do ketë një fund të historisë njerëzore, se Allahu ndërhyn përfundimisht si vetëtimë në stadin e vetëdijes së zakonshme hapësinore-kohore, se ekziston vdekja dhe ringjallja përfundimtare e njerëzimit dhe se ka një llogaridhënie për gjithë ç’kanë bërë njerëzit në këtë botë.

Shumica e hollësive të këtyre mësimeve zakonisht lihen mënjanë në jetën e përditshme nga muslimanët e thjeshtë, të cilët nuk i rreken meditimit dhe të thelluarit për to.

Është detyrë e teologëve, filosofëve dhe autoriteteve të tjera në shkencat fetare që të merren me domethënien e tyre të përfundme.

Mirëpo, sa u përket rrjedhojave të tyre, të gjithë muslimanët duhet të mendojnë për to. Së pari, ne të gjithë do të vdesim qofshim analfabetë apo dijetarë të mëdhenj fetarë, mbretër apo lypsarë; prandaj, realiteti i vdekjes dhe ajo që i ndodh shpirtit njerëzor pas saj janë shqetësimi i çdo njeriu. Jo vetëm çdo musliman, por çdo qenie njerëzore - qoftë musliman, i krishterë, çifut apo tjetër - mendon natyrshëm për fundin e vet.

Rrjedhojat e mësimeve eskatologjike të Islamit ekzistojnë për të mirën e të gjithë muslimanëve dhe janë menduar nga tërë llojet e njerëzve dhe në forma shumë të ndryshme, që shtrihen nga tregimet popullore dhe përrallat e plakave deri te shpalosjet më diturore dhe intelektuale, në të cilat këto realitete janë paraqitur në terma metafizike dhe teologjike.

Mësimi i rëndësishëm lidhur me doktrinat e përgjithshme të Islamit është të mbahet ndërmend përherë realiteti i vdekjes dhe i jetës së përtejme, rrjedhojës së përfundme të veprave tona njerëzore dhe përgjegjësisë sonë para Allahut për atë që bëjmë.

Dhurata e çmuar e jetës njerëzore, e cila me mirësinë e Allahut na ka lejuar të zotërojmë lirinë për të vepruar dhe pranuar mësimet e Tij mbështetur mbi lirinë tonë e jo mbi detyrimin, duhet mbajtur mend gjithmonë.

Pa realitetet eskatologjike mësimet e tjera të fesë do të humbnin shumë prej ndikimit të tyre shtytës dhe tensioni shpirtëror i jetës njerëzore në këtë botë, që është pjesë dhe parcelë e realitetit të të qenurit njeri do të zhdukej, duke e lënë jetën njerëzore pa kurrfarë kuptimi të përfundëm.

Kjo ngase, pavarësisht nga ajo se ç’arrin njeriu në këtë botë, ekziston gjithmonë siguria se këto arritje përfundimisht do të shuhen e zhduken.

Arritjet më të mëdha materiale, jo vetëm të individit por edhe të qytetërimeve të tëra, mund e në fakt shuhen. Vetëm realitetet eskatologjike i sjellin në fokus rrjedhojat e përhershme, të qëndrueshme dhe të përjetshme të veprimeve njerëzore, pikërisht për arsye se njerëzit janë qenie të krijuara për pavdekësi dhe botën e përjetshme.

Muslimani i zakonshëm jeton me shpresën e të hyrit në parajsë në çastin e vdekjes. Prandaj, ai kërkon të jetojë sipas Sheri‘atit duke qenë i dhembshur, falës dhe bujar, duke shmangur gënjeshtrën, mashtrimin dhe shpifjen, për të mos folur për mëkatet e mëdha si vrasja apo të bërit shok Allahut, që konsiderohet mëkati më i madh në Islam.

Në mësimet islame ekziston një harmoni shumë delikate dhe e mrekullueshme ndërmjet rreptësisë së ligjeve të Allahut dhe mëshirës që rrjedh prej Tij, siç dëshmojnë Emrat er-Rahman (Gjithëmëshiruesi), er-Rahim (i Plotmëshirshmi) dhe el-Ghafur (Falësi).

Allahu pret nga njeriu devotshmëri, moralitet dhe virtyt, por duke qenë se Ai e njeh dobësinë e krijesës së Vet, Ai gjithashtu e fal dhe e mëshiron atë. Në këtë ekonomi të mahnitshme, që përfshin elementet e drejtësisë dhe mëshirës, jeta tradicionale islame e ka vazhduar ekzistencën e saj ndër shekuj, duke dhënë breza e breza burrash dhe grashë - shumë prej të cilëve me virtyt të lartë, që kanë jetuar në frikën e Ndëshkimit të Allahut por edhe në shpresën e Faljes së Tij.

Ata i kanë sjellë virtyt dhe etikë shoqërisë islame, e cila duhet t’i pasqyrojë gjithmonë realitetet e përtejme në po atë mënyrë që veprimet dhe veprat tona ushtojnë tej kësaj bote të hapësirës e kohës në të cilën kryhen, duke rezonuar në botën e përjetësisë.