Në të gjitha traditat fetare dhe shpirtërore, është një ide e përbashkët se qeniet njerëzore duhet të kenë një lloj vetëpërmbajtjeje. Edhe pse gëzojmë vullnet të lirë, ne duhet ta ushtrojmë vullnetin tonë në mënyrë të përgjegjshme. Ashtu siç presim që të tjerët t’i respektojnë dinjitetin dhe interesat tona, në të njëjtën mënyrë, edhe ne duhet t’i respektojmë dinjitetin dhe interesat e të tjerëve. Gjithashtu, ne duhet ta ruajmë dinjitetin dhe interesat tona afatgjata.

Kështu, nuk mund të shkojmë thjesht pas tekave dhe dëshirave tona dhe të bëjmë ç′të duam. Ne duhet të kemi vetëpërmbajtje dhe vetëdisiplinë, që kjo më pas të na çojë drejt vetëdëlirjes. Nëse i dëlirim zemrat tona, nuk do të kemi më nevojë t′u rezistojmë tundimeve dhe ta përmbajmë veten karshi dëshirave të ulëta dhe epshit, sepse një person i dëlirur nuk dëshiron asgjë përveç asaj që është e mirë dhe e moralshme, qoftë për veten qoftë për të tjerët. Në vijim do ta studiojmë domosdoshmërinë e vetëpërmbajtjes dhe vetëdëlirjes.

 

Vetëpërmbajtja

Për domosdoshmërinë e vetëpërmbajtjes, Kur′ani i Lavdishëm thotë:

E kushdo që, duke e pasur frikë madhështinë e Zotit të tij, përmbahet karshi lakmisë, parajsën do ta ketë vendqëndrim. (Kur’an, 79:40-41)

O Davud! ... mos shko pas dëshirave se ato të largojnë prej rrugës së Zotit. (Kur’an, 38:26)

Mos u largoni nga drejtësia duke i ndjekur dëshirat tuaja...(Kur’an, 4:135)

Këtu gjejmë dy këshilla. Së pari, ta kemi parasysh vullnetin e Zotit, të kemi frikë prej Tij dhe të përpiqemi t′i bindemi Atij. Dhe së dyti, ta përmbajmë shpirtin tonë nga gjërat e gabuara dhe të dëmshme për të. Kjo bëhet e mundur vetëm kur të kemi një lloj vetëpërmbajtjeje.

Në përmbledhjen Nehxh el-Belagha, Imam Aliu (a.s.) jep një përshkrim shumë të bukur dhe të thellë të një vëllai të vet të panjohur. Ai thotë:

Në të kaluarën kisha një vëlla besimtar, që ishte i çmueshëm për mua, sepse bota ishte krejt e pavlerë në sytë e tij... Sikur të ballafaqohej me dy gjëra, ai shihte se cila ishte më e afërt me dëshirat e tija dhe e zgjidhte të kundërtën.[1]

Ne shohim se një nga cilësitë e këtij personi ishte se kur përballej me dy mundësi, domethënë kur ishte në një “udhëkryq” dhe donte të zgjidhte nga të kthehej, ai vështronte njëherë brenda shpirtit të vet, duke u përpjekur të zbulonte se cila rrugë veprimi ishte më e dashur për unin (nefsin) e tij dhe interesin personal. Pastaj e zgjidhte tjetrën.

Për shembull, dikush mund të ketë mundësi zgjedhjeje ndërmjet të shikuarit televizor dhe të ndihmuarit dikujt në punën e tij. Shpirti (nefsi) që nuk është i edukuar mund të na inkurajojë që të rrimë e të shikojmë televizor, duke thënë se është një humbje kohe ta ndihmosh personin tjetër, ndonëse e dimë mirë se kjo është më e mira mes dy zgjedhjeve.

Kuptohet, mund të mos jemi gjithmonë në gjendje të zbulojmë se cila është rruga e duhur e veprimit, vetëm duke e ndjekur këtë udhëzim. Por është e rëndësishme që të paktën të përpiqemi të zbulojmë se çfarë kërkojnë nga ne dëshirat tona të ulëta dhe egoiste. Zoti na e ka dhënë mundësinë për të dalluar ndërmjet gjërave që i dëshiron uni ose nefsi ynë dhe atyre që janë mirëfilli në interesin tonë.

Kur punojmë për interesin tonë të mirëfilltë, ne vetvetiu do t’i sigurojmë edhe interesat e njerëzve të tjerë. Zoti na ka krijuar në një mënyrë që, kur t’u shërbejmë interesave të vërteta të vetes, u shërbejmë edhe të gjitha qenieve njerëzore. Por nëse përpiqemi të jemi "të mençur" dhe t’u shërbejmë dëshirave të nefsit, atëherë jo vetëm që e dëmtojmë veten, por i dëmtojmë edhe të tjerët. Ka shumë mënyra për ta dëmtuar veten dhe të tjerët. Por është e pamundur që të punohet për nevojat e mirëfillta të shpirtit, e ndërkohë të mos u shërbehet edhe të tjerëve.

Ekziston edhe një metodë tjetër që mund ta përdorim kur duam të marrim një vendim dhe gjendemi ballë për ballë me dy ose tre mundësi, pa ditur çfarë të bëjmë. Në raste të tilla, është e dobishme të përpiqemi të imagjinojmë se si do të kishte vepruar një person, i cili është i çmueshëm dhe i pranueshëm për ne.

Meqë jemi të informuar për mënyrën si ky person sjell vendime, si dhe për qëllimin dhe vullnetin e tij të mirë, njeriu mund ta gjejë mënyrën e duhur të veprimit pikërisht duke e pasur parasysh këtë njeri, që mund të jetë një dijetar ose një i afërm i devotshëm, jo domosdoshmërisht një njeri i pagabueshëm ose shenjtor. Paskëtaj, mund të mendojmë se si do të vepronte ky njeri, dhe kjo do të na jepte një ide.

Pra është një gjë themelore që të kemi vetëpërmbajtje. Nëse besojmë se duhet të bëjmë gjithë çfarë duam, duke i kënaqur të gjitha dëshirat, atëherë nuk ka arsye të flasim për drejtimin shpirtëror.

Kuptohet, Islami na thotë se vetëpërmbajtja është vetëm fillimi. Ajo është për ata njerëz që janë në fillim të rrugëtimit shpirtëror. Ajo që duhet të bëjmë është që ta transformojmë shpirtin tonë nga një shpirt që ka interesa dhe dëshira të ulëta drejt një shpirti që ka interes për gjëra të mira. Atëherë, vetë shpirti ynë bëhet ndihmësi ynë. Por kjo është një çështje e stërvitjes dhe e dëlirjes së shpirtit.

Në Mesnevi-në e Rumit përcillet një histori e bukur, e cila tregon se si zemra mund të transformohet në një mënyrë të mirë ose të keqe. Rumiu thotë se njëherë e një kohë ekzistonte një treg parfumi, ku çdo shitës parfumesh kishte një dyqan.

Si rezultat, kushdo që hynte në këtë pazar e ndiente aromën e mirë të parfumeve. Të gjithëve u pëlqente kjo gjë, sidomos shitësve të parfumeve, të cilët, natyrisht, ishin njerëzit që më së miri e vlerësonin parfumin e mirë, falë ndjeshmërive të tyre të rafinuara për aromat. Një ditë prej ditësh, një njeri shkoi në pazar me një kalë dhe kali e ndoti korridorin e pazarit.

Njerëzit u zemëruan shumë, sepse nuk e duronin dot erën e keqe, por askush nuk kishte fuqi ta pastronte këtë papastërti, e cila shumë shpejt u bë një torturë për ta. Dikush propozoi që të sillnin dikë që punonte në stallë kuajsh dhe merrej përditë me punë të tilla. Kështu, shkuan te një i ri, i cili menjëherë pranoi, sepse kjo ishte puna e tij. Por sapo hyri në pazar, i riu, i cili ishte mësuar me erën e keqe të stallave, i humbi ndjenjat me ta nuhatur aromën e këndshme të parfumeve, me të cilat nuk ishte mësuar.

Ngjashëm me rrëfimin e Rumiut, në njërën anë shohim njerëz që u pëlqen të luten e të kalojnë kohë në vetmi me Zotin, ndërsa, në anën tjetër, shohim njerëz që zemërohen dhe ndihen keq kur shohin njerëz duke u lutur. Ata ndihen të shqetësuar kur i shohin njerëzit që shkojnë në xhami ose në kishë, për ta adhuruar Zotin.

Ekziston një hadith që thotë se në xhami, besimtari ndihet si peshku në ujë, ndërsa kur një hipokrit është në xhami, ai ndihet si të jetë në burg dhe gjithnjë përpiqet të shpëtojë. Këto janë gjendjet e ndryshme të shpirtit, që mund t’i arrijmë përmes vetë-edukimit dhe vetëdëlirjes.

 

Dëlirja e shpirtit

Në Kuranin e Lavdishëm, në kapitullin Shems, Zoti e thekson dëlirjen dhe pastërtinë e shpirtit njerëzor, si vijon:

I shpëtuar është kush dëlir shpirtin e vet dhe i humbur kush e njollos. (Kur’an 91:9-10)

Në vargjet paraprake, Zoti betohet njëmbëdhjetë herë dhe pas një theksi të tillë, shpall se personi që e dëlir shpirtin e tij do të jetë i shpëtuar dhe se kushdo që e njollos shpirtin do të jetë i humbur. Në Ditën e Gjykimit, do të ketë dy grupe njerëzish: ata që janë të lumtur pse e kanë dëlirur shpirtin e vet, dhe ata që janë në një pozitë fatkeqe pse kanë qenë të pavëmendshëm dhe shpërfillës ndaj shpirtrave të vet.

Dëlirja e shpirtit është një parakusht për afrimin me Zotin. Në të vërtetë, i gjithë qëllimi i moralit dhe i përshpirtshmërisë është dëlirja e shpirtit njerëzor. Vetëm atëherë, shpirti përndritet, duke e pranuar dhe pasqyruar dritën e Zotit.

Për ta takuar Zotin, që është Qenia më e dëlirë, edhe ne duhet ta arrijmë dëlirësinë. Është e pamundur të arrihet tek Zoti, ndërsa shpirtrat tanë janë të njollosur. Nëse duam të shkojmë diku ku njerëzit janë të zgjuar, të veshur mirë dhe të bukur, edhe ne duhet të pastrohemi e të rregullohemi, t’i mbathim rrobat më të mira dhe kështu të bëhemi të përshtatshëm me ta. Në të kundërt, ata do të thonë se ne ua prishim mbledhjen dhe ua njollosim namin.

Një nga detyrat kryesore të të gjithë profetëve dhe synimi madhor i të gjitha përpjekjeve të tyre për ta përcjellë porosinë hyjnore ishte që njerëzit ta dëlirnin shpirtin e vet. Duke iu referuar misionit të Profetit Muhamed (s.a.a.), Kur′ani i Lavdishëm thotë:

Është Ai që u dërgoi të paditurve një profet nga mesi i tyre, që t’ua lexonte shenjat (ajetet) e Tija, t’i dëlirte dhe t’ua mësonte librin e urtësinë. Vërtet, ata ishin në një devijim të qartë më parë. (Kur’an, 62:2)

Vërtet Zoti i ka dhuntisur me të madhe besimtarët, duke u dërguar një profet nga mesi i tyre, që ua lexon ajetet e Tija, i bën të dëlirë e ua mëson librin e urtësinë...(Kur’an, 3:164)

Ndërsa Ne dërguam një Profet nga mesi juaj, që t’jua lexojë ajetet Tona, t’ju dëlirë, t’jua mësojë librin e urtinë dhe t’jua mësojë atë që nuk e dinit. (Kur’an, 2: 151)

Kështu, shohim se një nga detyrat e Profetit (s.a.a.), përveç përcjelljes së Kur′anit dhe të mësuarit të Kur′anit e të sheriatit, ishte që t’u ndihmonte njerëzve që t’i dëlirnin shpirtrat e tyre. Në të vërtetë, caktimi i Profetit Muhamed (s.a.a.) për një detyrë të tilla ishte një përgjigje ndaj lutjes së Ibrahimit (a.s.) dhe Ismailit (a.s.), të cilët, teksa i vendosnin themelet e Qabesë, u lutën si vijon:

Zoti ynë! Pranoje prej nesh, se me të vërtetë Ti je që dëgjon dhe di .... Zoti ynë! Dërgo ndër ta një të dërguar nga mesi i tyre, që do t′ua lexojë ajetet e Tua, do t′ua mësojë atyre librin e urtësinë dhe do t′i dëlirë. Ti je i Plotfuqishmi, i dijshmi. (Kur’an, 2:127-129)

Vetëm imagjinoni sa i zgjuar ishte Ibrahimi (a.s.) dhe sa e bukur ishte lutja e tij! Në tre vende në Kur′an, Zoti thotë se Ai e kishte dërguar Profetin e Shenjtë (s.a.a) që ta bënte të njëjtën gjë që Ibrahimi (a.s.) dhe Ismaili (a.s.) kishin dashur, gjegjësisht t’ua lexonte ajetet e Zotit, t′ua mësonte atyre librin dhe urtësinë e t’i dëlirte shpirtrat e tyre.

Natyrisht, duhet të ketë qenë vetë Zoti që i frymëzoi ata të luteshin në këtë mënyrë. Zoti është aq i mëshirshëm sa së pari na fton ta thërrasim Atë, pastaj Ai vetë na frymëzon se çfarë të kërkojmë dhe, më në fund, i përgjigjet thirrjes dhe lutjes sonë.

Kështu, dëlirja e njerëzve ishte një detyrë e rëndësishme për Profetin e Shenjtë (s.a.a.) dhe, në të vërtetë, për të gjithë profetët. Këto vargje e tregojnë qartë rëndësinë e madhe të detyrës së dëlirjes së shpirtit. Vlen të përmendet se në lutjen e Ibrahimit dhe të Ismailit përmendet kërkesa për “t’ua mësuar librin dhe urtësinë”, gjë që vjen para pastrimit. Por në të tri vendet ku Zoti e përshkruan misionin e Profetit Muhamed (s.a.a), dëlirja i paraprin mësimit të Librit dhe të urtësisë. Kjo e tregon përparësinë dhe rëndësinë e madhe të dëlirjes së shpirtit. Kjo gjithashtu tregon se një parakusht për ta mësuar librin dhe urtësinë është që të jesh i dëlirë.

Ka shumë burime papastërtie. Një burim i rëndësishëm ose mbase burimi më i rëndësishëm i papastërtisë është lidhja me jetën materiale dhe me punët e kësaj bote. Kjo është aq e rëndësishme, sa Profeti Muhamed (s.a.a.) ka thënë:

Lidhja me këtë botë është burimi i çdo gabimi. Shihni se si një njeri i lidhur me këtë botë e do atë që nuk i pëlqen Zotit! Cili krim mund të jetë më i madh se ky?[2]

Bota materiale (ar. dunja) është gjëja më e parëndësishme dhe më e pavlefshme në sytë e Zotit. Të jesh i lidhur me të dhe ta bësh atë qëllim përfundimtar të jetës është një gabim dhe njollosje e rëndë e shpirtit. Si rrjedhojë, një nga shërimet kryesore të këtij problemi dhe një element thelbësor për dëlirjen e shpirtit është që t′u kërkohet njerëzve të japin lëmoshë. Në rreth njëzet vargje të Kur′anit, dhënia e lëmoshës ose zekatit është përmendur menjëherë pas faljes së namazit (ar. ikamat es-salat). Për shembull, Allahu thotë në Kur′an:

Ndërsa ata nuk ishin urdhëruar për tjetër, veç që ta adhuronin Zotin me një adhurim të sinqertë, të largoheshin nga çdo besim i kotë, ta falnin namazin e ta jepnin zekatin. Kjo është feja e drejtë. (Kur’an, 98: 5)

Fjala zekat rrjedh nga rrënja e njëjtë si fjala tezkije (dëlirje), pra nga rrënja z-k-w, që do të thotë rritje dhe pastërti. Është sugjeruar[3] se arsyeja përse lëmosha është quajtur zekat fshihet në faktin se dhënia e zekatit e dëlir pasurinë e njeriut. Është gjithashtu e vërtetë se të dhënit lëmoshë shkakton zhvillim (ar. nam?) dhe bekim (ar. bereke) në pasuri.

Duket më e arsyeshme të themi se arsyeja kryesore pse lëmosha është quajtur zekat është fakti se ndihmon në dëlirjen e shpirtit, duke u shkëputur nga dashuria për këtë botë. Kjo është arsyeja përse Zoti i thotë Profetit Muhamed (s.a.a.):

Merr lëmoshë prej pasurisë së tyre që t’i dëlirësh dhe lutu për ta! S`ka dyshim se, për ta, lutja jote është një burim qetësie. Vërtet Zoti është Ai që dëgjon dhe sheh. (Kur`an, 9:103)

Në këtë varg, në vend të termit zekat, përdoret fjala sadaka (bamirësi). Megjithatë, është prapë e njëjta ide: dhënia e pasurisë për hir të Zotit ndihmon në dëlirjen e dhënësit.[4] Në një vend tjetër, Kur′ani thotë:

Ai që e jep pasurinë e vete dhe dëliret, jo për ta shpërblyer ndokë që i ka bërë mirë më parë, por vetëm për ta fituar kënaqësinë e Zotit të vet, më të Lartit. Për Zotin, ai do të gëzojë atë kënaqësi. (92: 18-21)

Kështu, kur dikush shpenzon për hir të Zotit duke u dhënë nevojtarëve ose duke ndërtuar ndonjë gjë për mirëqenien e përgjithshme të njerëzve, siç janë xhamitë, medresetë, shkollat dhe spitalet, përfitojnë të dyja anët, si dhuruesi ashtu dhe marrësi. Megjithatë, përfituesi kryesor është dhënësi, i cili jep para, një gjë krejt të pavlefshme në sytë e Zotit, duke fituar si shpagim dëlirjen e shpirtit të vet dhe kënaqësinë e Zotit.

Ti mund t’i paralajmërosh vetëm ata që i druhen Zotit të tyre, ndonëse nuk e shohin, dhe që e falin namazin. Kush e dëlir veten, e ka bërë veç për veten e tij. Tek Zoti yt është kthimi. (Kur’an, 35:18)