Fragment nga vepra Mahdi in the Quran according to Shia commentators

Përmbajtja:
Mesianizmi në Islam
Mehdiu në Islamin sunnit
Mehdiu në Islamin shi′it
Mehdiu në hadithet shi′ite
Periudha e fshehjes
Koncepti i pritjes (arab. Intizar)
Rikthimi dhe Rishfaqja

Mesianizmi në Islam

Sipas New Encyclopaedia Britannica, “mesianizmi”, në kontekstin e përgjithshëm, mund të përshkruhet si një ideologji e përbërë nga një kompleks idesh, doktrinash, sjelljesh, dhe pritjesh që, në një moment të caktuar në histori dhe si rezultat i një përbërjeje specifike faktesh, ka potencialin të materializohet në një lëvizje mesianike me karakter dhe mesazh të dukshëm revolucionar, eskatologjik dhe utopik.

Mesianizmi, që është i prirë të zhvillohet në kushte irritimi, stresi dhe vuajtesh, përfshin një vlerësim negativ të të tashmes, por edhe një shpresë dhe pritje se procesi kohor do të sjellë një ndryshim të madh për të mirë, i cili do të çojë ose në rivendosjen e një periudhe të kaluar të artë ose në krijimin e një të reje. Megjithëse mesianizmi, edhe si ideologji edhe si lëvizje nuk është domosdoshmërisht i përqëndruar në një figurë mesianike, lëvizjet mesianike zakonisht rrotullohen përreth një personalitet karizmatik.[1]

Mesianizmi ëshë një ideologji e përhapur, e pranishme te njerëzit me prejardhje fetare dhe kulturore të të gjitha llojeve. Siç ka deklaruar Sachedina:

Nocioni i një shpëtimtari që pritet, i cili duhet të vijë... dhe ta vendosë sundimin e të drejtës dhe barazisë në tokë, është i përbashkët për të gjitha fetë më të mëdha botërore. Çifutët, të krishterët ose zoroastrianët, të cilët në kohë të ndryshme i ishin nënshtruar sundimit të të huajve që nuk e ndanin trashëgiminë e tyre fetare, i mbajtën gjallë traditat e tyre lidhur me një Mesiah ose Saoshjant të një soji të zgjedhur hyjnor.[2]

Gjithashtu, Ali Sheri′ati, në veprën e tij “Pritja: një shkollë proteste”, pranon se "pritja plot dëshirim e një shpëtimtari është një fenomen i përgjithshëm në kulturat njerëzore dhe ajo dëshirë e zjarrtë islame për Mehdiun është e njejtë me pritjen e ardhjes së dytë të Krishtit në krishterim dhe të një shprese të përgjithshme për vendosjen e një ′′periudhe të artë′′.[3]

Sa i përket çështjes së mesianizmit, ngjashmëria e kësaj ideologjie në të gjitha fetë dhe pyetja lidhur me origjinën e saj shpesh na sjell në studime dhe përfundime mbi ndikimin e njërës fe mbi tjetrën. Për shembull, ekzistojnë studime rreth ndikimit çifut në krishterim dhe në mesianizmin islam ose persian, si dhe rreth ndikimit zoroastrian në ideologjinë çifute, të krishterë dhe muslimane të fundit të botës, mesianizmit dhe eskatologjisë.

Në studimet moderne, këto përfundime janë subjekt kundërthëniesh. Në të vërtetë, vetë shtrirja e gjerë e të besuarit në këtë ideologji duket se e pasqyron universalitetin dhe shpresën e brendshme të njerëzimit për një të ardhme më të mirë.

Në kontekstin islam, mesianizmi simbolizohet nga figura eskatologjike e Mehdiut, i cili besohet se do të shfaqet për ta rikthyer dëlirësinë e besimit dhe për të krijuar një sistem ideal politiko-fetar nën një rend të drejtë shoqëror dhe ligjor, duke krijuar një botë të lirë nga shtypja në të cilën shpallja islame do të jetë norma për të gjithë kombet.

Megjithatë, është vështirë të diskutohet mbi mesianizmin, në përgjithësi, si një koncept në besimin islam, pa i njohur fillimisht të dy degët e Islamit: sunnizmin dhe shi′izmin. Kjo është kështu sepse shtrirja, funksionet dhe rëndësia e kësaj ideologjie dallon dukshëm ndërmjet tyre.

 

Mehdiu në Islamin sunnit

Mehdiu ose "i drejtudhëzuari" është emri që i është dhënë ringjallësit të fesë e të drejtësisë, i cili, sipas një besimi të gjithëpërhapur musliman, do të sundojë para fundit të botës. Termi Mehdi si i tillë nuk gjendet në Kur’an, por buron nga rrënja arabe h-d-j, rëndom e përdorur në Kur’an në kuptimin e udhëzimit hyjnor.[4]

Gjatë luftës së dytë qytetare pas vdekjes së Mu′avijes, ky term u përdor për herë të parë për një udhëheqës të pritur, i cili do ta rikthente Islamin në origjinalitetin e tij të përsosur. Midis dijetarëve fetarë, diskutimet rreth Mehdiut dhe identitetit të tij mund të gjurmohen prapa deri në atë kohë. Këta diskutime u zhvilluan në kahe të ndryshme dhe ndikuan në shkallë të ndryshme në besimet e mëvonshme rreth Mehdiut.[5]

Ka shumë dallime ndërmjet dy degëve kryesore të Islamit në lidhje me atë se si e konceptojmë besimin në ringjallësin përfundimtar të fesë. Sipas Shorter Encyclopaedia of Islam, statusi i Mehdiut që pritet nga sunnitët është i ndryshëm nga ai i Imamit të Dymbëdhjetë që pritet nga shi′itët. Thelbi i Islamit sunnit është se populli musliman do të arrijë të vetëudhëhiqet, duke e arritur të vërtetën dhe bindjen e plotë nëpërmjet përpjekjeve të veta.

Për këtë arsye, ideja e një Mehdiu absolut si një udhëheqës i pagabueshëm hidhet poshtë nga teologët sunnitë.[6] Sunnitët, në fakt, presin që Mehdiu të jetë kalifi i fundit i Profetit[7] dhe të përhapë drejtësi mbi tokë. Për ta, besimi në ringjallësin përfundimtar të fesë nuk është njëri nga parimet e besimit, siç është tek shi’itët.

Për më tepër, një pakicë sunnite nuk pranon se shpëtimtari do të quhet Mehdi dhe ka shprehur dyshime lidhur me ekzistencën e tij. Encyclopaedia of Islam pohon se: "dyshimet e ngelura për Mehdiun burojnë pjesërisht nga mungesa e haditheve mbi të tek Sahihu i Bukhariut (810/870 h.) dhe Sahihu i Muslimit (817/875 h.)."[8] "Mehdiu nuk përmendet në asnjërin nga të dy Sahih-ët".[9]

Ekzistojnë edhe disa diskutime kundërthënëse rreth asaj në i takon ideja e mesianizmit Islamit ose jo. Disa deklarojnë se ideja e mesianizmit nuk është një ide islame. New Encyclopaedia Britannica thotë se " Islami nuk është një fe mesianike dhe në të nuk ka vend për një shpëtimtar, pra për një Mesia."[10]

Riffat Hasan e mbështet këtë tezë dhe deklaron: "Mesianizmi duket se nuk është në pajtueshmëri me mësimet e Kur’anit. Megjithatë, në botën muslimane, ai është një fenomen i gjithëpërhapur, duke luajtur një rol shumë të rëndësishëm në jetën e shumë muslimanëve të ditëve tona nga të gjithë segmentet e shoqërisë."[11]

Ai thotë gjithashtu: "Islami normativ, i tillë siç shprehet në Kur’an, nuk e mbështet idenë e mesianizimit në asnjë formë të tij, ndonëse mesinaizmi është një pjesë themelore e besimit dhe e praktikës fetare pothuajse për të gjithë muslimanët shi′itë. Mesianizmi shi′it, as teologjikisht as logjikisht, nuk përshtatet me strukturën e Islamit normativ.”[12]

Riffat Hasan mbështetet edhe në komentet e Fazlu’r-Rahmanit që pohojnë se mesianizmi nuk është pjesë e Islamit origjinal. Ai thotë: "Sa për mesianizmin, mund të thuhet se ai fillimisht hyri në Islam ose nga shi′izmi ose nga sufizmi. Sido që të jetë, ai hyri edhe në Islamin sunnit, pikërisht nëpërmjet sufistëve ose nëpërmjet paraardhësve të sufistëve - predikuesve publikë të shekullit të dytë hixhri, të cilët i ngushëlluan dhe i kënaqën masat e zhgënjyera politike dhe të uritura moralisht, duke u dhënë shpresa mesianike."[13]

Këto diskutime vazhdojnë akoma, ndonëse besimi në Mehdiun është thelbësisht islam dhe gjërësisht i pranuar mes dijetarëve dhe muslimanëve të rëndomtë. Edhe pse nuk është një pjesë thelbësore e besimit sunnit, ai është një besim i pranuar tek ky komunitet. Është fakt se burimet e hershme sunnite kanë regjistruar hadithe të ndryshme nga Profeti (s.a.a.) rreth paraqitjes dhe tipareve të Mehdiut. 

Këto hadithe janë cilësuar mutavatir, që do të thotë se janë përcjellura nga Profeti (s.a.a.) nëpërmjet aq shumë zinxhirëve të ndryshëm e të pandërprerë transmetimi e nga një numër aq i madh transmetuesish në secilën gjeneratë, sa do të ishte praktikisht e pamundur të falsifikohej pa u bërë e ditur një gjë e tillë.[14]

Edhe vargjet e Kur’anit lidhur me Mehdiun janë interpretuar nga hadithe të shumta, me zinxhirë sunnitë të transmetimit, siç do të shihet në kapitullin e tretë të këtij libri. Ka shumë terme dhe praktika të rëndësishme të cilat janë pranuar gjërësisht nga sunnitët, por nuk janë të përmendura qartë në Kur’an. Autenticiteti i përmbledhjeve të hadithit nga epoka klasike dhe ajo post-klasike është i hapur për diskutim lidhur me të gjitha fushat e mendimit islam, dhe jo vetëm në çështjen e Mehdiut.

Për më tepër, përveç mungesës së termit Mehdi, edhe Kur’ani edhe hadithet profetike në të dy Sahih-ët sigurojnë rrethana të fuqishme për ta pritur paraqitjen e një personi, i cili, nëpërmjet mendimit dhe veprave të tija, do ta përfaqësojë të shumëpriturin udhëheqës shpirtëror.

Dhe vërtet, në hadithe të ndryshme, të dy Sahih-ët aludojnë në ardhjen e një personi në fund të botës, i cili do të jetë i shoqëruar nga Isa (a.s.). Për shembull, mund citojmë dy hadithe në këtë drejtim. Në të parin, të shkëputur nga Sahihu i Bukhariut, përmendet një hadith i përcjellur nga Ebu Hurajreja, i cili përcjell se Profeti (s.a.a.) ka thënë: Si do të reagoni kur djali i Merjemes (Isa) të zbresë mes jush, ndërsa Imami juaj të jetë njëri nga ju?[15]

Sahihu i Muslimit përcjell një hadith nga Xhabir bin Abdullahu, i cili thotë: “E dëgjova Profetin (s.a.a.) të thotë: Një grup të dëlirësh nga ummeti im do të luftojnë vazhdimisht për të vërtetën (arab. hakk) deri në Ditën e Gjykimit. Më pas tha: Atëherë do të zbresë Isa, djali i Merjemes, ndërsa prijësi juaj (arab. emir) do t′i thotë atij: “Eja dhe na udhëhiq në namaz”. Ai do të përgjigjet: “Jo, sepse disa prej jush janë caktuar prijës të të tjerëve dhe kjo është ajo që Zoti i ka dhuruar këtij ummeti”[16]

Në pjesën tjetër të përmbledhjeve me hadithe të besueshme të Profetit (s.a.a.) është përmendur qartë Mehdiu dhe gjithçka lidhur me ardhjen e tij, gjë që na bën të mendojmë se kjo ide nuk është vetëm një ide shi′ite. Disa përmbledhës të haditheve, si: Ahmed ibn Hanbel (v.241/857), Ibn Maxhe (v.273/887), Tirmidhiu (v.279/892), Ebu Davud el-Sexhistani (v.275/919), Ahmed el-Bazzari (v.292/904), Ebu Jala’ el-Mevsili (v.307 /919), El-Taberani (v.360 /971), Hakim el-Nishapuri (v.431/1040) dhe Bejhaki (v.1077) në përmbledhjet e tyre në mënyrë të veçantë i kanë shënuar hadithet mbi Mehdiun.

Sipas Encyclopaedia of Islam, hadithet mbi Mehdiun, që janë përfshirë në përmbledhjet kanonike të haditheve në botën sunnite, si përmbledhjet e Ebu Davudit, Tirmidhiut, Ibn Maxhes e të Nesa′iut, si dhe te Musnedi i Ibn Hanbelit, janë të mjaftueshme për të siguruar një themel të fortë për besimin e popullarizuar në Mehdiun. E njejta vlen edhe për përmbledhjet post-klasike të haditheve, si ato të Taberaniut, Hakim el-Nishapuriut dhe Bejhakiut.

Roli eskatologjik i Mehdiut u bë përgjithësisht më i theksuar, por asnjëherë nuk u bë pjesë thelbësore e doktrinës fetare sunnite dhe rrallë përmendet në kredon sunnite . Përgjithësisht, pikëpamja se Mehdiu do ta sundojë komunitetin musliman në kohën kur të zbresë Isa është pranuar përgjithësisht.[17]

Ibn Khalduni (v. 405 h.), i cili e hedh poshtë vërtetësinë e pjesës më të madhe të haditheve në lidhje me Mehdiun, pranon, megjithatë, një pjesë të vogël të tyre.[18] Në Mukaddime-n e tij, ai e ka përmbledhur si vijon qëndrimin sunnit lidhur me pyetjen e ringjallësit të pritur të besimit:

“Është shumë mirë e njohur (dhe përgjithësisht e pranuar) nga muslimanët në të gjitha epokat se nuk ekziston fare dyshim se në fund të kohëve do tö shfaqet një njeri nga familja (e Profetit), i cili do të përforcojë Islamin dhe do të bëjë që të triumfojë drejtësia. Muslimanët do të ndjekin atë dhe ai do ta sundojë botën muslimane.

Ai do të quhet Mehdi. Pas tij do të paraqitet Dexh’xhali (Antikrishti), bashkë me të gjitha shenjat vijuese të Kohës (së ditës së gjykimit), siç është shprehur në (hadithet e sigurta në veprat sahih)′.  Pas Mehdiut, Isa do të zbresë dhe do ta vrasë Dexh’xhalin. Ose (sipas një versioni tjetër) Isa do të zbresë bashkë me Mehdiun dhe do ta ndihmojë atë që ta vrasë (Dexh’xhalin), duke e ndjekur Mehdiun edhe si imam në namaz.”[19]

Edhe përkundër pohimit të shumë ekspertëve të hadithit për çështjen e besimit në Mehdiun, kundërshtimi ndaj këtij besimi nuk u zhduk i gjithi mes tyre.[20] Në periudhën e hershme të historisë islame, një grup i vogël dijetarësh muslimanë e mohuan shfaqjen e Mehdiut dhe deklaruan se do të vijë vetëm Isa.

Ibn Maxhe e përcjell hadithin “la Mehdi il’la Isa” (nuk do të ketë Mehdi përveç Isait) në Sunnen dhe thotë se ky hadith u përcoll vetëm nga një person i vetëm, gjegjësisht nga Idris Shafi′iu.[21]
Për më tepër, Imam Kurtubiu deklaron se transmetuesit në zinxhirin e përcjelljes së këtij hadithi nuk janë të njohur dhe se, për këtë arsye, ai është i dobët. Ai gjithashtu deklaron se ky hadith i përcjellur nga Profeti (s.a.a.) bie ndesh me të gjithë hadithet mbi Mehdiun, si një pasardhës i Profetit (s.a.a.) nga gjaku i Fatimesë.[22]

Në anën tjetër, nga mesi i shekullit VII/XIII, shumë dijetarë sunnitë, duke u bazuar vetëm në hadithet sunnite, e kanë mbështetur besimin shi′it se Imami i Dymbëdhjetë ishte Mehdiu i pritur, duke e përgënjeshtruar kështu kundërshtimit sunnit lidhur me mehdillëkun e Imamit të Dymbëdhjetë.

Mes tyre, Sibt ibn el-Xheuzi, pak para vdekjes së tij në vitin 654/1256 në Damask, kishte grumbulluar transmetime nga burimet sunnite lidhur virtytet e Aliut e të pasardhësve të tij, duke pohuar më në fund, në veprën Tedhkire khavas el-′umma bi-dhikr khasa′is el-a′imma se Imami i Dymbëdhjetë ishte Mehdiu i pritur. Mbështetja e mehdillëkut të Imamit të Dymbëdhjetë nga këta shkrimtarë sunnitë, si dhe nga të mëvonshmit, është theksuar rregullisht nga apologjetët imamitë.[23]

Pavarësisht vërtetësisë ose pavërtetësisë së haditheve të cituara rreth kësaj pyetjeje, ngadhënjimi përfundimtar i të mirës mbi të keqen në Kur’an dhe ideja e përgjithshme e shpresës në Islam është mishëruar në figurën e Mehdiut. Besimi në një shpëtimtar të ardhshëm dhe koncepti mesianik kanë pasur ndikim të madhë psikologjik dhe shoqëror te muslimanët. Në çdo krizë dhe në çdo kohë me trazira, këta besime kanë shërbyer për t′i ringjallur shpresat e tyre.

 

Mehdiu në Islamin shi′it

Përkundër Islamit sunnit, në shi′izmin dymbëdhjetimamit (arab. shia ithna asharijja), besimi në shfaqjen e Mehdiut, Imamit të dymbëdhjetë nga soji i Profetit (s.a.a.), i cili paraqet një premtim për përfundimin e shthurrjes së njerëzimit, ka qenë një pikë qendrore e besimit përgjatë historisë. Ky nuk është vetëm një parim bazë i doktrinës, por gjithashtu edhe vetë themeli mbi të cilin mbështetet e gjithë struktura shpirtërore e besimeve të fesë imamite.

Gjithashtu është i zakonshëm besimi në një mungesë të përkohshme ose fshehje (arab. ghajba) të Mehdiut dhe në kthyerjen e tij të fundit madhështore. Ideja e Mehdiut ka një rëndësi dhe prani më të madhe në jetën e shi′itëve sesa në çdo fe tjetër dhe është faktori më i rëndësishëm në zhvillimin e shi′izmit, ku besimi në ardhjen e një Mehdiut vazhdon të shprehet në shumicën e lutjeve të tyre ditore.

Në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe në fillim të të njëzetit, me përhapjen e modernizmit të stilit perëndimor, aspiratat mesianike dhe eskatologjike u zhdukën dukshëm nga predikimet e përgjithshme sunnite, ndonëse në mes të shekullit të nëntëmbëdhjetë u shfaqën lëvizje të rëndësishme mehdiste, të cilat u përhapën më pas në pjesë të ndryshme të botës islame në shekullin e njëzetë.

Në anën tjetër, në botën shi′ite, dëshira për të krijuar një komunitet të vërtetë islam me një thirrje mesianike shpëtimi ishte më e madhe sesa në botën sunnite. Në dekadën që çoi drejt Revolucionit Islamik të Iranit në vitin 1979, pati disa përpjekje për të rivlerësuar tema të tilla si amshimi, ardhja e Mehdiut dhe sundimi që ai pritej të vendoste. Tema të tilla si detyrat e besimtarëve gjatë periudhës së fshehjes (arab. ghajba) u ndërlidhën shumë më fuqishëm me pyetjen e ligjitimitetit politik dhe udhëheqësisë klerikale në emër të Imamit.

Kështu u bë një largim gradual nga rëfimi tradicional i fundit apokaliptik, duke e portretizuar tashmë rikthimin e Imamit si një revolucion gjithpërfshirës me shkaqe dhe pasoja të përbotshme.

Sipas Dr. Ali Sheriatit, mesianizmi dhe futurizmi në Islamin shi′it ishin rezultat i ′′sintezës ndërmjet idealeve dhe realiteteve′′ të Islamit, një ambicje për t′i rikthyer idealet e sundimit të drejtë të Aliut...Për të rindërtuar një të kaluar të tillë të idealizuar, Sheri′ati besonte se të shtypurit (arab. mustad′afin) e tokës duhej të këmbëngulnin për një ′′shoqëri joklasore′′, në të cilën drejtësia dhe barazia do të triumfonin mbi shfrytëzimin, imperializmin dhe tiraninë.[24]

Dallimi ndërmjet sunnizmit dhe shi′izmit është pyetja e pasardhësisë politike dhe e autoritetit fetar. Pas vdekjes së Profetit u shfaq problemi i pasardhësisë së tij si udhëheqës i shoqërisë muslimane. Një grup i vogël e mbështeti Aliun, për të cilin besonin se ishte emëruar në këtë pozitë me caktim (arab. ta′jin) dhe testament.

Ata u njohën si “përkrahësit” e tij (arab. shia ose shiat Ali), ndërsa shumica u pajtuan me Ebu Bekrin, duke pandehur se Profeti nuk kishte lënë udhëzime për këtë çështje. Ata u quajtën “njerëzit e traditës dhe të koncenzusit të përgjithshëm” (arab. ehl el-sunna ve’l-xhema’a). Parë më përgjithësisht, nocioni i shi′itëve të Aliut, në kuptimin e atyre që e kishin mbështetur dhe ndjekur atë në mesin e shokëve të Profetit (s.a.a), kishte ekzistuar që në të gjallë të Profetit (s.a.a.) dhe për këtë ka shumë referime në hadithe.

Veç pas vdekjes së Profetit (s.a.a.) ata u kristalizuan si një grup i veçuar nga sunnitët.[25] Ata e ndjekin familjen dhe pasardhësit e Profetit (dymbëdhjet imamët) si burim për ta kuptuar shpalljen kur’anore.

Imami është mbajtësi i ligjit fetar dhe përgjegjës për vazhdimësinë e tij. Toka asnjëherë nuk mund të jetë pa prezencën e një Imami, qoftë ai edhe i fshehur ose i panjohur. Detyrat e tija thelbësore janë udhëheqja e shoqërisë muslimane si mëkëmbës i Profetit (s.a.a.), interpretimi i njohurive fetare, interpretimi i ligjit islam pë njerëzit dhe udhëheqja e njerëzve në jetën e tyre shpirtërore.

Si imamët përpara tij, edhe për Imamin e Dymbëdhjetë thuhet se pati një lindje plot mrekulli. Ai lindi në ditën e pesëmbëdhjetë të muajit Sha′ban në vitin 225 pas hixhrit. Ai doli nga barku i nënës së tij duke bërë sexhde, i pastër dhe i bërë synet, duke e ngritur zërin për ta shqiptuar shehadetin.

Nëna e tij, e quajtur Nergis, besohet se ishte mbesa e perandorit bizantin, e cila e maskoi veten si skllave dhe u zu rob gjatë një ekspedite muslimane në territorin bizantin.

Shumë përpara skllavërisë së saj, atë e vizitoi në ëndërr Fatimeja, paraardhësja e shenjtë e imamëve dhe vajza e Profetit, e cila e udhëzoi atë në besimin islam dhe e përgatiti për rolin e madh që do të luante.

Më në fund, profetët Isa dhe Muhammedi (paqja qoftë mbi ta), bashkë me mëkëbësit e tyre Simon Pjetrin dhe Aliun, iu shfaqën vajzës. Muhammedi (s.a.a.) ia kërkoi Isës dorën e Nergises, ndërsa Aliu me Pjetrin ishin dëshmitarë të kontratës martesore. Fatimeja dhe Merjemja erdhën gjithashtu për ta bekuar martesën e shenjtë.

Që prej asaj kohe, Imami i njëmbëdhjetë, Hasan el-Askeri, burri i ardhshëm i vajzës, erdhi çdo natë për ta vizituar në ëndërr. Ai më në fund i urdhëroi të ikte nga shteti i saj dhe të shitej si skllave.[26] Kështu, soji i Imamit të Dymbëdhjetë e kombinonte më vete edhe mbretëroren edhe profetiken. Ajo që është akoma më e rëndësishme në këtë është pjesëmarrja e drejtpërdrejtë e krishterimit në konceptimin popullor dhe në historinë e imamëve në shi’izmin dymbëdhjetës.[27]

Në bazë të shkrimtarëve imamitë, asnjëri nga imamët e mëparshëm nuk ishte përgjuar ashtu si i njëmbëdhjeti. Hasan Askeriu u mundua ta fshihte lindjen e djalit të tij nga të gjithë, përveç nga shokët e tij më të afërt.[28]

Kalifi Mu′tamid dhe shoqëruesit e tij, si dhe shumica e përkrahësve të imamit, ishin të bindur se imami i njëmbëdhjetë kishte vdekur (në vitin 260/874) pa lënë pasardhës.

 

Mehdiu në hadithet shi’ite

Literatura që merret me Mehdiun, lindjen e tij, fshehjen dhe rikthimin është e gjerë dhe e ndërlikuar. Lidhur me këtë literaturë, Sachedina thotë se burimet primare në studimin e evolucionit doktrinar të nocionit të Mehdiut në shi’izmin imamit[29] mund të japin një kontribut thelbësor për ta kuptuar periudhën në të cilën ideja e Mehdiut të Fshehur u qartësua në dogmën imamite.[30]

M.A.A Moezzi shpjegon shumë qartë se imamët kanë përcjellur dy lloje hadithesh në lidhje me Mehdiun: kategoria e parë përmbante informacion të paqartë, ku emri i Mehdiut nuk veçohej. Këta hadithe i drejtoheshin një grupi të madh ndjekësish që merrnin pjesë në shkruarjen e haditheve. Në të vërtetë, imamët e ndaluan përmendjen e emrit të Mehdiut (arab. al-nahj ‘an al-ism, al-man’ ‘an al-tasmija).[31]

Në bazë të autorëve, kjo ndalesë pati vlefshmëri të paktën deri në fillimin e fshehjes së vogël (arab. ghajbet el-kubra). Një kategori e dytë hadithesh, që u drejtoheshin vetëm ndjekësve më të afërt, përmbanin informata specifike rreth identitetit të Mehdiut.

Emri i tij ishte përfshirë në këta hadithe, me kusht që, për hir të sigurisë së jetës së tij, kjo kategori hadithesh të përcillej vetëm gojarisht deri pas fillimit të fshehjes dhe të shkruhej vetëm atëherë kur jeta e djalit të imamit të njëmbëdhjetë të ishte jashtë rrezikut.[32]

Në mesin e përpiluesve të parë shi’itë të haditheve lidhur me numrin e imamëve, imamin e dymbëdhjetë, të dy fshehjet e tij, rikthimin dhe shfaqjen e tij të fundit, mund të përmenden:

• Shejh el-Kulejni: vdekur në vitin 329/940, që shënon edhe fillimin e fshehjes së madhe (arab. ghajbet el-kubra); autor i përmbledhjes Usul el-Kafi


• El-Nu’mani Ibn Ebi Zejneb (v.345 ose 360 /956 ose 971)


• Xha’far el- Kummi (v.369 /979)


• Ali ibn Muhammad el- Khazzaz el- Razi el- Kummi (vdekur në gjysmën e dytë të shekullit të katërt pas hixhrit, shekulli i dhjetë i erës sonë)


• Ibn Babevejh (v. 381/991) i cili veçanërisht në veprën Ikmal ed-din, duket sikur i ka përmbledhur thelbësoret e të gjitha informacioneve nga paraardhësit e tij.


• Ahmed ibn Muhammad ibn ‘Ajjash el- Xheuheri (v. 401/1101)


• Shejh el-Mufid (v. 413/1022), autor i Kitab el-Irshad dhe El-fusul el-‘eshara fi’l-ghajba;


• El-Murtada ‘Alam el-Huda (v. 436/1044), nxënës i Shejh el-Mufidit


• Ali al- Karajaki (v. 449/1057), një tjetër nxënës i Shejh el-Mufidit


• Muhammad ibn Al- Hasan al-Tusi (v. 460/1067).

Të gjitha veprat e këtyre autorëve i kanë paraprirë fshehjes së vogël (arab. ghajbet el-sughra).[33]

Doktrina e shi’itëve dymbëdhjetës mbi fshehjen (arab. ghajbet), e bazuar në hadithet që u njihen imamëve, është trajtuar hollësisht nga Muhammed ibn Ibrahim el-Nu’mani, në veprën e tij Kitab el-Ghajba, nga Ibn Babavejh el-Kummi (Shejh Saduk) në veprën e tij Ikmal ed-din, dhe nga Shejh Tusi në veprën Kitab el-ghajba. Si në hadithet imamite, ashtu edhe në hadithet sunnite, shprehet se pas zbritjes së Mehdiut nga qielli, ai do ta sundojë botën, ndërsa Isa do të lutet pas tij. Kjo nuk shkaktoi ndonjë problem teologjik, siç do të bënte në Islamin sunnit, meqënëse Mehdiu, si të gjithë imamët e tjerë, në bazë të doktrinës mbizotëruese imamite, në shkallën fetare i tejkalon të gjithë profetët përveç Muhammedit (s.a.a.).[34]

 

Periudha e fshehjes

Ghajbet është një periudhë e fshehjes, e caktuar nga Zoti për Imamin, i cili do të vazhdojë të jetojë në këtë gjendje për aq kohë sa Zoti e sheh të nevojshme. Pastaj Ai do t’i urdhërojë atij të rishfaqet dhe ta marrë në duar sundimin e botës, me qëllim që ta rikthejë drejtësinë dhe barazinë. Fati misterioz i djalit të imamit të njëmbëdhjetë i ndau shi’itët e hershëm në një sërë sektesh të ndryshme, që ishin diku nga njëmbëdhjetë deri në pesëmbëdhjetë në numër.[35]

Por ideja, sipas të cilës Imami i Dymbëdhjetë ishte i gjallë e i fshehur, dhe do të kthehej në fund të kohëve, më vonë u pranua nga të gjithë imamitët si rezultat i përpjekjeve këmbëngulëse të autorëve si Kulejni, el-Nu’mani dhe veçanërisht Shejh Saduk, i cili nëpërmjet haditheve të shumta lidhur me këtë besim, gradualisht arriti t’i bindte besimtarët.[36]

Në të vërtetë, imamitët e hershem u përpoqën ta prezantonin imamatin dhe mehdillëkun e Imamit të fshehur në një mënyrë të logjikshme dhe racionale.[37] Sipas burimeve imamite, Muhammed ibn el- Hasan el-Askeriu (Mehdiu) fshehjen e tij të parë e pati kur ishte fëmijë, në vitin 260/874, fill pas vdekjes së babait të tij. Kjo fshehje zgjati rreth 70 vjet.

Në Samarra të Irakut, përveç tyrbeve të imamit të dhjetë dhe të njëmbëdhjetë, ekziston një xhami, nën të cilën ka një shpellë nga ku Imam Mehdiu thuhet se u zhduk[38] kur ishte 5 vjeç. Kjo shpellë ishte vend meditimi dhe veçimi për imamin e njëmbëdhjetë dhe djalin e tij, dhe gjithashtu ishte vend për t’u fshehur nga agjentët abbasidë.[39] Përgjatë fshehjes së vogël, Imami komunikoi me ndjekësit e tij nëpërmjet katër mëkëmbësve ose përfaqësuesve të njëpasnjëshëm (arab. na’ib ose safir):

1. Ebu Amr Uthman ibn Sa’id el-Umari (ose el-Amri), mëkëmbës nga viti 260/874 deri në vitin 267/880 e.r.


2. Ebu Xha’fer Muhammad ibn ‘Uthman al-‘Umari (ose al-Amri), djali i mëkëmbësit paraprak, që e mbajti këtë pozitë nga viti 267/880 deri në vitin 305/917.


3. Ebu’l-Kasim Husejn ibn Ruh al-Naubakhti, mëkëmbës nga viti 305/917 deri në vitin 326/937.


4. Ebul-Hasan Ali ibn Muhammed el-Samuri, mëkëmbës nga viti 326/937 deri në vitin 329/941.

Kjo ishte periudha e “fshehjes së vogël” (arab. el-ghajbet el-sughra).

Pastaj, në vitin 329/941, erdhi fillimi i “fshehjes së madhe” (arab. el-ghajbet el-kubra), pasi përfaqësuesi i katërt mori një letër të fundit të nënshkruar nga Imami i fshehur, në të cilën thuhej:

“Me emrin e Zotit, të Gjithëmërshirshmit, Mëshiruesit! O Ali ibn Muhammed el-Semuri! I shpërbleftë Zoti vëllezërit e tu për pikëllimin e tyre për shkakun tënd! Ti do të vdesësh pas gjashtë ditësh. Përgadite vetveten dhe pas vetes mos emëro askënd si pasardhës.

Ky është fillimi i fshehjes së dytë, në të cilën nuk do të ketë shfaqje veçse me lejen e Zotit, pas një kohe të gjatë, kur zemrat të jenë ngurtësuar e bota të jetë mbushur me zullum.

Në mesin e ndjekësve të mi, disa do të thonë se më kanë parë me sy. Kini kujdes! Ai që thotë se më ka parë me sytë e tij para shfaqjes së Sufjaniut dhe para se të dëgjohet zëri nga qiejt, është gënjeshtar dhe mashtrues. S’ka forcë e fuqi përveç Zotit!”

Gjashtë ditë më vonë, në shtratin e tij të vdekjes, El-Samuri u pyet, “Kush do të jetë pasardhësi yt?’’ Ai u përgjigj, “Sot e tutje, çështja është në duart e Zotit. Ai do ta rregullojë vetë atë.” Këto ishin fjalët e tij të fundit.[40]

Fshehja e madhe akoma nuk ka përfunduar dhe nuk do të mbarojë deri në fund të kohës (arab. akhir ez-zaman) kur të rikthehet Mehdiu për të rivendosur drejtësi në tokë. Imami nuk është plotësisht i shkëputur nga ndjekësit e tij, por i ka zëdhënësit e vet, në trajtën e juristëve të specializuar (arab. marxha teklid), të cilët mund të veprojnë në emër të tij dhe mund t’i udhëheqin shi’itët në çështjet e tyre fetare. Hadithet imamite japin katër arsye për fshehjen:[41]

1. Sigurimin e jetës së imamit të dymbëdhjetë.


2. Pavarësi nga lidhja me fuqitë sunduese të kohës, pra Mehdiu nuk do t’i premtojë besnikëri asnjë pushteti të përbotshëm.


3. Sprovë për imamitët: fshehja shërben si një periudhë e gjatë sprove, një sfidë për besimin të tyre.


4. Si e fundit, ka një arsye të fshehtë për ghajbet-it, që thuhet se është më e rëndësishmja nga të gjitha, ndonëse nuk do të zbulohet deri në rikthimin e Mehdiut.

Me “fshehjen e madhe” (arab. ghajbet el-kubra) fillon jeta sekrete e Imamit të Dymbëdhjetë, prania e fshehur e të cilit ka dominuar në nënvetëdijen fetare shi’ite për më shumë se dhjetë shekuj. Tradita shi’ite e ilustron këtë që shumë herët, duke nisur nga shekulli i katërt pas hixhrit, me Imamin e fshehur që jeton në trupin e tij fizik, i dhuntisur nga Zoti me një jetë të gjatë.

Për ta mbështetur këtë deklarim, Ibn Babavejh i kushton gjashtë kapituj të veprës së tij Ikmal ed-din atyre që në traditën arabe njihen për jetët e tyre jashtëzakonisht të gjata. Në traditën shi’ite thuhet gjithashtu se Imami i fshehur merr pjesë në peligrinazhin vjetor në Mekke, dhe se ai i sheh njerëzit edhe pse ata nuk mund ta shohin atë.[42]

Ai është i dukshëm dhe ecën nëpër tregjet e tyre dhe në shtëpitë e tyre, dhe askush nuk e njeh atë.[43] Në këtë rastin e fundit, ai krahasohet me Jusufin (shih Kur’an, kap.12), i dukshëm por i panjohur për vëllezërit e tij. Si në rastin e Jusufit, Zoti i lejoi atij të njihej nga disa njerëz. Përcillet se Profeti (s.a.a.) ka thënë: “... njerëzit që e besojnë atë janë të përndritur me dritën e tij. Ata përfitojnë nga velajeti i tij përgjatë fshehjes, njësoj si kur dikush përfiton nga dielli edhe kur ai është i mbuluar nga retë.”[44]

Historia e Imamit të Dymbëdhjetë gjatë fshehjes së tij të madhe përbëhet nga histori dhe rrëfime të treguara nga ata që e kanë parë Mehdiun në ëndrrat e tyre ose në realitet.[45]

Përmbledhjet e Kulejniut, Nu’maniut dhe Ibn Babevejhut, sa për të përmendur më të vjetrat dhe më të njohurat, si dhe shumë vepra të tjera shi’ite përgjatë shekujve, përmbajnë shumë rrëfime të dëshmitarëve okularë dhe madje edhe të njerëzve të thjeshtë, të cilët ishin në ankth të madh ose në rrethana të tjera fatkeqe dhe të cilët thonë se e kanë takuar Imamin e dymbëdhjetë. “Asnjë nga këto shfaqje misterioze para besimtarëve nuk e zhvleftëson fshehjen e tij, por secila prej tyre i lë pezull përkohësisht ligjet e zakonshme të kohës e të hapsirës, për njerëzit që nuk e perceptojnë dot prezencën e fshehur të Imamit.” [46]

 

Koncepti i pritjes (arab. Intizar)

Si një element plotësues i doktrinës së fshehjes së madhe është edhe nocioni i pritjes (arab. Intizar) ose shpresa dhe pritja e rikthimit të Imamit të Fshehur. Intizar është një gjendje pritjeje për rishfaqjen e Imamit të Fshehur. Si e tillë, është një doktrinë shprese dhe besimi se ai një ditë do të rishfaqet dhe do të krijojë një shoqëri ideale islame.

Pritja e çlirimit nga vuajtja e pikëllimi (arab. intizar el-ferexh) është një detyrim për besimtarët. Doktrina e intizarit ka konotacione të rëndësishme për jetët personale dhe politike të besimtarëve shi’itë gjatë fshehjes së Imamit, veçanërisht në kontekstin e detyrave të tyre personale si besimtarë karshi Zotit dhe në qëndrimi e tyre ndaj pyetjes së udhëheqësisë fetare dhe qeverisjes në këtë botë.

Përmbledhja më gjithëpërfshirëse e transmetimeve mbi intizarin tek shi’itët dymbëdhjetës u bë nga dijetari shi’it Muhammed Bakir Mexhlisi në veprën e tij enciklopedike rreth haditheve shi’ite, Bihar el-Envar.[47] Zhdukja e Mehdiut dhe fshehja e tij janë të paraqitura në hadithet shi’ite si një sprovë e rëndë për besimtarët shi’itë, duke sjellë me vete shumë vështirësi dhe shumë përçarje.

Shi’itët do të kalojnë një proces shoshitjeje, në të cilin jobesimtarët do të ndahen nga besimtarët. Disa hadithe e përmendin meritën e “pritjes së shpëtimit” (arab. intizar el-ferexh), duke mos e veçuar natyrën dhe shkakun e vujatjes. Në një hadith, Profeti (s.a.a.) përcillet se ka thënë: “Një nga veprat më të mira të ummetit tim është pritja e shpëtimit, që u është dhuruar atyre nga Zoti.”[48]

Disa nga tetëdhjetë e ca hadithet mbi vlerën e intizarit, e klasifikojnë atë si një nga veprimet më fisnike (afdal) dhe në një rrëfim, madje, ai shihet edhe si sinonim i adhurimit (arab. Ibada).[49] Aktet e adhurimit gjatë ghajbet-it duhet të bëhen fshehurazi dhe janë më të vlerësuara se ato që bëhen haptazi pas kthimit të Imamit. Njeriu duhet të përpiqet për t’i kryer detyrat e obligueshme që janë përmendur në ligjin islam dhe mbeten të detyrueshme për individin pavarësisht mungesës së Imamit.

Shi’itët dymbëdhjetës të periudhës së fshehjes janë superiorë ndaj atyre që do të jenë në shoqëri të Mehdiut, për arsyen e thjeshtë se këta të parët duhet të kenë punë me regjimet tirane, pa mundur ta lëvizin as gjuhën, as dorën e as shpatën.[50]

Pritja e shpëtimit nëpërmjet rishfaqjes së Imamit të Dymbëdhjetë është ideja mbisunduese përgjatë periudhës së fshehjes. Besimi këmbëngulës për çlirim nga vuajtja nëpërmjet shfaqjes së tij kërkon që shi’itët të jenë vigjilentë gjatë gjithë kohës dhe gjithashtu ta sheshojnë rrugën për rishfaqjen e Imamit.

Murtaza Mutahhari, njëri nga nxënësit më të shquar të Khomeinit dhe vetë një ligjërues i filozofisë, në esenë e tij lidhur me kryengritjen dhe revolucionin e Mehdiut, tashmë nuk e trajton ardhjen e Imamit të Kohës si një ndodhi të të papritur e të improvizuar, por si fazën përfundimtare të një revolucioni idelogjik për ta krijuar “shoqërinë ideale”.

Mutahhari e mendon ardhjen e Mehdiut si kulmin e një përpjekjeje revolucionare, që në periudhat e saja fillestare gjatë fshehjes kërkon pjesëmarrje aktive të besimarëve.[51]

Ndryshe nga teoria marksiste e revolucionit, Mutahhari besonte se revolucioni i Mehdiut është i frymëzuar nga Zoti dhe mbetet i varur nga vigjilenca dhe veprimi i komunitetit.

Kështu, për Mutahharin dhe për bashkëmendimtarët e tij, krijimi i një shteti të drejtë është hapi i parë legjitim drejt revolucionit përfundimtar të Mehdiut.

Vepra e njohur Vilajet-i fakih (Udhëheqësia e Juristit)[52] ishte konceptuar pikërisht për të siguruar një përgjigje ndaj këtyre shqëtësimeve urgjente. Në këtë vepër, Khomeini e mbron idenë e domosdoshmërinë së themelimit të një qeverisjeje të institucionalizuar islame në mungesë të Imamit të Fshehur, me qëllim që të përgatitet mjedisi për rishfaqjen e Mehdiut.

Ai thoshte se përderisa Imami ishte në fshehje, ruajtja e thelbit të Islamit dhe mbrojtja e vlerave të tij të shenjta duhet të arrihet nëpërmjet një qeverie islame nën udhëheqjen e një prijësi (arab. veli) të drejtë, që do të vepronte si mëkëmbës i Imamit[53]. Në mbështetje të kësaj doktrine, Khomeini citon një nga dekret të Imamit të fshehtë (nga periudha e fshehjes së vogël), në të cilin dijetarët (arab. ulema) janë prezantuar si “dëshmia” (arab. huxh’xhet) e Imamit të Kohës për njerëzimin.

Ali Sheriati (1933 – 1977), një ideolog i madh i revolucionit shi’it, në një broshurë të quajtur “Pritja: një shkollë proteste”, i referohet “fundit të kohës”, jo si tjetër përpos një “revolucioni përfundimtar” për njerëzimin. Revolucioni i Mehdiut nuk mund të fillojë pa arritur vetë muslimanët te një kuptim i ri për pritjen (arab. Intizar), si një mënyrë për të fituar përgjegjësi shoqërore, duke punuar në kah të një rendi të drejtë dhe të barabartë e duke e refuzuar shtypjen politike dhe degradimin kulturor.

Në përputhje me profecitë shi’ite, ai përsërit se Imami i Kohës do të vijë kur historia e njerëzimit ta ketë arritur nivelin më të ulët. Por deri atëherë, ai rekomandon që komuniteti i besimtarëve të mbështetet në udhëheqësinë e një juristi islam (fakih), të zgjedhur në mënyrë demokratike, që do të shërbejë si i dërguari i përgjithshëm i Imamit të Fshehur (arab. na’ibe ‘aam).

Të kuptuarit e vërtetë të “fundit” do të jetë arritur vetëm atëherë kur muslimanët të lënë së bëri ngatërresa teologjike në lidhje me rrethanat e ringjalljes (dhe të fundit të kohës) e në vend të kësaj, të zhvillojnë një pikëpamje që përputhet me shkencat moderne humane dhe shoqërore, dhe që është e bazuar në një analizë sociologjike të konflikteve klasore. Dimensionet ideologjike të pritjes tek Ali Sheriati shkojnë aq larg sa të mbështesin edhe një revolucion islam të frymëzuar nga marksizmi.

Pritja e vërtetë, sipas Sheriatit, është “besimi se në jetën e njerëzimit në këtë botë, pra para e jo pas vdekjes, historia do ta sjellë fitoren e të shtypurve dhe shkatërimin e shtypësve”.

 

Rikthimi dhe Rishfaqja

Rikthimi dhe rishfaqja e ardhshme e Mehdiut e përbën pjesën më të madhe të parashikimeve të Imamëve të Ehl-i Bejtit dhe është përshkruar në hadithe të shumta që nga kohët më të hershme të historisë imamite. Besohet se Mehdiu do të vijë për ta përmbushur misionin e të gjithë profetëve që kishin ardhur deri atëherë, dhe, gjithashtu, të përmbushë detyrën e Imam Husejnit, dëshmorit të madh të Qerbelasë.

Ai do të paraqitet, sipas shumë haditheve, në ditën e Ashures, ditën në të cilën Imam Husejni, djali i Imam Aliut, u vra.[54] Shfaqja e parë e Imam Mehdiut do të jetë në Mekke, në qytetin e shenjtë të Islamit, ku fillimisht do t’i bashkëngjiten 313 besimtarë, po aq sa numri i ushtarëve në betejën e Bedrit. Pastaj do ta krijojë qendrën e tij në Kufe, ku Imam Aliu u vra dhe u varros më pas.

Rikthimi dhe rishfaqja e Mehdiut do të paraprihen nga shenja të caktuara. Tema e “shenjave të rikthimit” është një nga më të zhvilluarat e atyre që gjenden në përmbledhjet e haditheve, edhe në literaturën sunnite edhe në atë shi’ite. Ndonjëherë, madje, një numër kapitujsh i kushtohen tërësisht kësaj teme.[55] Shenja e përgjithshme e rikthimit përbëhet nga mbisundimi i përgjithshëm i të ligës mbi tokë. Gjithashtu ka edhe një numër të madh të shenjave specifike të renditura në përmbledhje të ndryshme.