Për një studim më të hollësishëm të çështjes së emrave dhe të cilësive të Zotit, mund të shihet edhe vepra "Emrat e bukur të Zotit", nga Ajetollah Dr. Riza Ramazani. Pjesa e parë (Kuptimi i shprehjes Esma el-Husna) dhe Pjesa e dytë (Teshbihu dhe Tenzihu në emrat e në cilësitë e Zotit)

PËRMBAJTJA:
Cilësitë e Zotit
Njohja nëpërmjet intelektit
Njohja nëpërmjet shpalljes hyjnore
Cilësitë e Esencës së Zotit
Cilësitë e Veprimit Hyjnor
Cilësitë mohuese (selbi) 
Cilësitë e përcjellura (khabari) 

34. Cilësitë e Zotit (sifat)

Duke pasur parasysh se Esenca e Zotit është një realitet i pakufishëm që nuk ka të ngjashëm ose të barabartë, njeriu nuk ka mundësi ta kuptojë thellësinë e kësaj esence. Ai mund ta njohë Zotin vetëm duke i njohur cilësitë e tija të Bukurisë (xhemal) dhe të Madhështisë (xhelal).

Cilësitë e bukurisë janë cilësitë që e shpërfaqin përsosurinë e natyrës së Zotit, si: dituria, fuqia, jeta, vullneti etj. Cilësitë e Madhështisë, ndërkaq, i referohen faktit se Qenia e Tij është tepër madhështore për t’u kufizuar nëpërmjet cilësive. Si pasojë, këto cilësi (në radhë të parë) shprehin mungesën ose pamundësinë e një gjëje (përkth. pra janë cilësi mohuese). Zoti është i vetëmjaftueshëm në nivel absolut, duke qenë përtej çdo papërsosurie dhe mangësie. Të pasurit një trup material, të kapluarit e një hapësire të caktuar, të qenit në një kohë të caktuar, të qenit i përbërë etj. janë të gjitha cilësi të tilla (përkth. të cilat janë të pamendueshme për Qenien e Zotit dhe, si të tilla, mohohen). Ndonjëherë, këta dy grupe cilësish emërtohen edhe si cilësitë pohuese (thubuti) dhe cilësitë mohuese (selbi), ndonëse të dy grupet i referohen të njejtës qenie.[1]

Në diskutimin tonë (në kapitullin e parë) lidhur me mënyrat e të fituarit të diturisë, thamë se mënyrat kryesore që çojnë drejt njohjes së realiteteve objektive janë shqisat, intelekti dhe shpallja hyjnore. Ndërkohë, që të mund të fitojmë njohuri lidhur me cilësitë e Zotit, mund të përfitojmë nga dy prej këtyre mënyrave: nga intelekti dhe nga shpallja.

 

Njohja nëpërmjet intelektit

Studimi i kujdesshëm i universit të krijuar – duke përsiatur ndërkohë lidhur me të fshehtat e krijimit, që janë të gjitha pjesë e krijimit të Zotit – mund të na çojë deri tek zbulimi i përsosurisë së Qenies së Zotit. A mund vallë të paramendohet ekzistenca e mrekullueshme e krijimit, pa përfshirjen aktive të ndonjë Dijeje, Fuqie dhe Vullneti të përtejmë? Kur’ani i Shenjtë e tërheq vëmendjen pikërisht drejt kësaj aftësie të intelektit, për të arritur kështu tek përfundimi i natyrshëm i mendimeve të tilla, duke e ftuar njeriun të përsiatet lidhur me shenjat e krijimit, qofshin këto shenja që gjenden jashtë vetes së tij ose brenda në shpirtin e vet:

Thuaj: “Pa shihni ç’ka në qiej e në tokë!” (Kur’an, 10:101)[2] 

Në këtë përsiatje lidhur me botën natyrore, aftësia e shqyrtimit intelektual vepron me ndihmën e shqisave. Janë shqisat që fillimisht i regjistrojnë përshtypjet e mrekullimit e të mahnitjes karshi soditjes së një fenomeni të caktuar që mund të perceptohet. Pastaj, nëpërmjet mrekullisë në krijim, intelekti e shquan lavdinë dhe bukurinë e Krijuesit.

 

Njohja nëpërmjet shpalljes hyjnore

Pasi profetësia dhe shpallja hyjnore të jenë dëshmuar me dëshmi të vendosura, pra pasi të jetë e qartë se edhe Kur’ani edhe hadithet e të Dërguarit të Zotit (s.a.a) janë të frymëzuara nga Zoti, është e natyrshme që Shpallja dhe thëniet e të Dërguarit (s.a.a) ta çojnë njeriun drejt të kuptuarit të cilësive të Zotit. Në të dy këta burime, Zoti e ka përshkruar veten me cilësitë më të lartësuara. Në këtë pikë, mjafton të përmendim se vetëm Kur’ani përmend 134 Emra dhe Cilësi të Zotit. Vargjet vijuese përmbajnë shumë nga këta emra:

Ai është Zoti, veç të cilit s’ka Zot tjetër, Sunduesi, i Shenjti, Ai që jep paqe e siguri, Mbrojtësi, Madhështori, Detyruesi, i Pashoqi. Madhëruar qoftë Zoti nga gjërat që ata ia mveshin!

Ai është Zoti, Krijuesi, Formuesi,  Trajtësuesi. Atij i takojnë emrat më të bukur. Atë e lëvdon gjithë ç’është në qiej e në tokë dhe Ai është i Fuqishëm dhe i Urtë. (Kur’an, 59:23-24)   

Në këtë pikë, vlen të përmendet se ata që e përkrahin idenë e mu’attila-së, pra se Zotit nuk duhet t’i njihet asnë cilësi, në këtë mënyrë vetëm sa ia mohojnë njeriut qasjen tek dituritë e lartësuara dhe të shenjta që mundësohen nëpërmjet intelektit dhe shpalljes lidhur me çështjen e cilësive të Zotit. Këtij qëndrimi mund t’i përgjigjemi duke thënë se sikur diskutimi dhe hulumtimi i njohurive lidhur me emrat dhe cilësitë hyjnore të ishte i ndaluar, përmendja e gjithë këtyre cilësive në Kur’an, bashkë me urdhrin për t’u përsiatur lidhur me to, do të ishte e kotë dhe e tepërt.

 

36. Nga një pikëpamje tjetër, cilësitë e Zotit mund të kategorizohen në dy mënyra:

- Cilësitë e Esencës (sifat el-dhat)

- Cilësitë e Veprimit (sifat el-fi’il)

Cilësitë e Esencës janë ato cilësi që e përshkruajnë Zotin në një mënyrë që na lejon të kemi një konceptim të caktuar të natyrës së Tij thelbësore. Këto cilësi, si të thuash, burojnë nga Esenca e Tij dhe mes tyre radhiten Dituria, Fuqia dhe Jeta.

Në anën tjetër, Cilësitë e Veprimit kanë të bëjnë me veprime të ndryshme që burojnë nga Zoti dhe nëpërmjet të cilave mund të cilësohet Zoti, siç janë: krijimi, furnizimi, falja etj. Me fjalë të tjera, vetëm për aq sa ekziston krijimi dhe furnizimi, Zoti mund të konsiderohet Krijues dhe Furnizues, pavarësisht se Esenca e Tij mund ta ketë, në princip, fuqinë e krijimit, furnizimit, faljes etj.

Në fund të kësaj pike, mund të themi se të gjitha cilësitë aktive të Zotit burojnë nga Esenca e Tij dhe në veçanti nga përsosuritë e Esencës së tij. Zoti, pra, është zotëruesi i përsosurisë absolute, e cila është burimi i të gjitha përsosurive të veçuara, të cilat Ai i shpërfaq.

 

37. Cilësitë e Esencës së Zotit (sifat el-dhat)

Pasi i shprehëm dallimet në rrafshin e cilësive hyjnore, ndërmjet cilësive pohuese dhe mohuese, ndërmjet cilësive të esencës dhe atyre të veprimit, tani do të ishte me vend që t’i shqyrtojmë pyetjet më të rëndësishme që kanë të bëjnë me këto cilësi.

 

Dituria

Dituria e Zotit, ngase është nga vetë Esenca e Tij, është e përjetshme dhe e pakufishme. Përveç që ka njohuri të përsosur të vetë Esencës së Tij, Zoti është i vetëdijshëm për gjithçka tjetër veç Vetes, qofshin këto realitete universale ose të kufizuara, para ose pas krijimit. Kur’ani e ka theksuar veçanërisht këtë të vërtetë, për shembull kur thotë:

Vërtet Zoti di gjithçka. (Kur’an, 29:62)
A thua nuk e di atë që ka krijuar? Ai është Bekimplotë dhe i Gjithëdijshëm. (Kur’an, 67:14) 

Edhe në  thëniet e imamëve të Ehl-i Bejtit ka një theks të veçantë të përjetshmërisë dhe të karakterit gjithëpërfshirës të diturisë së Zotit. Për shembull, Imam Xhaferi (a.s) thotë: Dituria e Tij lidhur me një vend para se ta krijojë atë, është njësoj si dituria e tij për të pasi ta ketë krijuar. E tillë është dituria e Tij për gjithçka.[3]

 

Fuqia

 

Dhe Zoti ka fuqi për gjithçka. (Kur’an, 33:27)
Zoti është i fuqishëm për çdo gjë. (Kur’an, 18:45) 

Imam Xhaferi (a.s) ka thënë: Të gjitha gjërat janë të barabarta karshi diturisë, fuqisë, pushtetit, sundimit dhe gjithëpërfshirësisë së Zotit. [4]

Nëse krijimi i gjërave të pamundura – pra i gjërave që (logjikisht) nuk mund të ekzistojnë – mbetet jashtë sferës së fuqisë dhe kontrollit të Zotit, kjo nuk është për shkak të pamjaftueshmërisë së fuqisë së Tij, por për shkak pamjaftueshmërisë dhe pamundësisë esenciale brenda vetë këtyre gjërave. Gjëja e pamundur nuk mund të ngarkohet me ekzistencë, pra asaj i mungon aftësia për t’u realizuar. Kur u pyet lidhur me krijimin e gjërave të pamundura, Imam Aliu (a.s) u përgjigj: Zoti nuk ka të bëjë fare me pafuqishmërinë, ndaj them se ajo që ti kërkon nuk mund të ekzistojë.[5]

 

Jeta

Një Zot që është i Ditur dhe i Fuqishëm është qartësisht një Zot i Gjallë, sepse dy cilësitë e përmendura janë cilësitë dalluese të jetës. Këto dy cilësi janë dëshmi e faktit se Zoti është i Gjallë. Cilësia hyjnore e jetës, njësoj si të gjitha cilësitë e tjera, është e pastër nga çdo papërsosuri dhe është përtej tipareve të kufizuara të kësaj cilësie, siç e dimë në kontekstin e njeriut dhe të gjallesave të tjera, për shembull nga mundësia e të vdekurit. Ndërsa është i Gjallë, nëpërmjet natyrës së Tij esenciale, Ai nuk mund të ndikohet nga vdekja. Me fjalë të tjera, ngase Qenia e Zotit është përsosuria absolute, vdekja, e cila është një lloj papërsosurie, nuk mund të ndikojë mbi Esencën e Tij. Ndaj thuhet:

Mbështetu në të Gjallin që nuk vdes! (Kur’an, 25:58) 

Vullneti

Një veprues që është i vetëdijshëm për veprimtarinë e vete është më i përsosur se një që nuk di. Një veprues i lirë, i pajisur me vullnetin për të vepruar – në mënyrë që të mund të vendosë në do ta kryejë një veprim ose jo – është më i përsosur se një veprues i kushtëzuar dhe i detyruar (nga një veprues tjetër) për të bërë ose jo një gjë të caktuar. Ky veprues i dytë është i paaftë për të vendosur vetë. Duke e pasur parasysh këtë fakt dhe duke parë se Zoti është vepruesi më i përsosur në botën e ekzistencës, është e natyrshme të thuhet se Esenca Hyjnore, për nga natyra e saj, është një veprues i lirë, i pakufizuar nga jashtë dhe as i detyruar për të vepruar nga diçka tjetër veç Vetes. Dhe kur themi se Zoti është “ai që shpreh vullnet” (murid), kjo nënkupton se Ai ka liri të përsosur për të shprehur vullnet për çdo gjë që dëshiron.

Megjithatë, vullneti, në kuptimin e zakonshëm, pra si një aftësi njerëzore që e ka zanafillën në kohë dhe realizohet gradualisht më pas, nuk ekziston në kontekstin e Esencës së Zotit. Ndaj i kemi edhe thëniet e Ehl-i Bejtit, të cilat kanë për qëllim të pengojnë një gabim dhe devijim të tillë, dhe që thonë se vullneti i Zotit (lidhur me një veprim të caktuar) është i barabartë me kryerjen dhe realizimin e atij veprimi. Është thënë se “vullneti, në kontekstin e njeriut, është një gjendje e brendshme, e cila kërkon të realizohet në një veprim të jashtëm. Por tek Zoti, vetë vullneti përbën përmbushjen e veprimit, pa pasur një zanafillë kohore.[6]

Ky shpjegim e bën të qartë faktin se vullneti, në kuptimin e lirisë, është një cilësi e Esencës, ndërsa në kontekstin e sjelljes në ekzistencë të një gjëje, një cilësi e veprimit hyjnor.

 

38. Cilësitë e veprimit hyjnor (sifat el-fi’il)

Tani që kemi folur për pikat kryesore lidhur me cilësitë e Esencës, do të ishte me vend që t’u kushtonim pakëz vëmendje cilësive të veprimit hyjnor. Në këtë pjesë do të merremi me tri cilësi të tilla: të folurit (tekel’lum), vërtetësia (sidk) dhe urtia (hikme).

 

Të folurit (tekel’lum)

Kur’ani e ka përshkruar Zotin si “folës”:

Dhe Zoti i foli Musës. (Kur’an, 4:164)
Zoti i flet një njeriu vetëm nëpërmjet shpalljes, nga pas perdes ose duke i dërguar një lajmëtar. (Kur’an, 41:52) 

Ndaj nuk ka kurrfarë dyshimi se të folurit është një ndër cilësitë e Zotit. Megjithatë, ekziston një mospajtim lidhur me natyrën e kësaj cilësie: a është kjo një cilësi e Esencës së Zotit ose një Cilësi e Veprimit? Për fillim, është tejet e qartë se të folurit, ashtu siç dihet në kontekstin e njeriut, nuk mund të paramendohet për Zotin. Ngase cilësia e të folurit është shprehur në Kur’an, ne duhet t’i kthehemi vetë shkrimit të shenjtë për ta kuptuar realitetin e kësaj cilësie.

Siç pamë në vargun e përmendur më sipër, Kur’ani tregon se Zoti u flet robërve të tij në tri mënyra të vetëshpërfaqjes. Pra është e pamundur që e folura e Zotit të arrijë tek njeriut, veçse nëpërmjet këtyre tre  mënyrave: nëpërmjet shpalljes (pra nëpërmjet frymëzimit hyjnor), nga pas perdes (pra kur njeriu e dëgjon të folurën e Zotit por nuk e sheh Atë, siç ishte tek Musa) ose nëpërmjet një lajmëtari (një ëngjëlli që i dërgohet njeriut për t’ia përcjellur frymëzimin).

Në këtë varg, e folura e Zotit përshkruhet si diçka që krijohet nga Zoti, ose drejtpërdrejt e pa ndërmjetës ose në mënyrë të tërthortë, me ndërmjetësimin e një ëngjëlli. Sipas mënyrës së parë, pra frymëzimit hyjnor, Zoti ndonjëherë i vendos fjalët e Veta drejtpërdrejt në zemrën e profetit, ndërsa në raste të tjera, i bën ato të vendosen në zemrën e tij pasi t’ia ketë dëgjuar veshi. Por në të tri mënyrat e të folurit, fjalët e Zotit janë gjëra të krijuara. Si pasojë, e folura e Zotit duhet të konsiderohet një cilësi e veprimit (sifat el-fi’il).

Ky ishte një shpjegim lidhur me të folurën e Zotit, i cili buron nga udhëzimi kur’anor. Një shpjegim tjetër do të ishte si vijon: Zoti i ka quajtur të gjitha gjërat “fjalë” të Tija. Siç thotë Kur’ani:

Thuaj: sikur deti të bëhej bojë për t’i shkruar fjalët e Zotit tim, vërtet deti do të thahej para se të harxhoheshin fjalët e Zotit, edhe sikur të sillnim edhe një si ai. (Kur’an, 18:109) 

Në këtë varg, ajo që nënkuptohet me “fjalët” janë të gjitha krijesat e Zotit, të cilat nuk mund t’i numërojë kush tjetër veç vetë Atij. Edhe në një varg tjetër kemi dëshmi për këtë gjë, pra për cilësimin e krijesave si “fjalë të Zotit” (kelimet-Allah).

Mesihu, djali i Merjemes, nuk ishte veçse një i dërguar nga Zoti dhe Fjala e Tij, që ia zbriti Merjemes. (Kur’an, 4:171) 

Imam Aliu (a.s), në njërin prej fjalimeve të tija, e interpreton të folurën e Zotit në kontekstin e veprimit të Tij krijues: Kur Zoti dëshiron të krijojë një gjë, Ai vetëm i thotë “bëhu” dhe ajo bëhet. Por Ai nuk e bën këtë me një zë që tingëllon dhe as me një thirrje që mund të dëgjohet. Kjo sepse fjala e Zotit është një nga veprimet e Tija, nëpërmjet të cilës një gjë fiton ekzistencë.[7] 

39. Nga shpjegimi i mësipërm lidhur me realitetin e të folurës së Zotit, duhet të jetë qartësuar fakti se e folura e Zotit është një gjë që ka zanafillë në kohë (hadith) dhe jo një gjë e përjetshme (kadim). Ngase e folura e Tij përbën një veprim të Tij dhe ngase ky veprim realizohet brenda kornizave të kohës, rrjedh se edhe e folura e Tij ka një kusht kohor.

Megjithatë, për hir të etikës shpirtërore (edeb) dhe për t’i parandaluar keqkuptimet, nuk mund të themi se e folura e Zotit është “e krijuar”, sepse për shumicën, ideja e krijimit e ka konotacionin e të qenit artificiale dhe e bërë më pas. Por duke e lënë mënjanë këtë pikëpamje, mund të themi se gjithçka tjetër veç Zotit është një krijesë e Tija.

Sulejman el-Xhaferiu përcjell si vijon: E pyeta Imam Musa ibn Xhaferin (a.s): “A është Kur’ani i krijuar?” Imami u përgjigj: “Unë them se Kur’ani është e folura e Zotit.”[8]

Në këtë pikë vlen të përmendet edhe kjo: në fillim të shekullit III/IX, pyetja në ishte Kur’ani një gjë e krijuar ose e pakrijuar po diskutohej me shumë emocione mes muslimanëve dhe ishte një burim ndasie dhe përçarjeje. Ata që e mbronin idenë e përjetshmërisë së Kur’anit nuk e përkrahnin mendimin e tyre me një logjikë të fuqishme. Kjo bëri që disa muslimanë ta shihnin Kur’anin si një gjë të krijuar në kohë, ndërsa disa të tjerë si diçka të përjetshme. Por nëse qëllimi i Kur’anit dhe i fjalëve të tija është që këto fjalë të lexohen, dhe nëse këto janë fjalë, të cilat ëngjëlli Xhibril ishte i ngarkuar t’ia zbulonte zemrës së Profetit (s.a.a), është e qartë se këto fjalë kanë një zanafillë në kohë. Po kështu, nëse qëllimi i vargjeve të Kur’anit është që të ngarkohet dituri dhe kuptim dhe nëse disa nga këta vargje janë të ndërlidhura me rrëfime historike të profetëve e disa me luftërat që i bëri Profeti (i Islamit), atëherë është e pamundur që këta vargje të konsiderohen të përjetshme.

Si përfundim, nëse qëllimi është që fitohet njohuri lidhur me Zotin nëpërmjet Kur’anit, qoftë nëpërmjet fjalëve ose nëpërmjet kuptimeve që ato bartin, atëherë mund të themi se dituria e Zotit është e përjetshme, duke qenë nga Esenca e Tij. Por dituria është një gjë dhe të folurit një gjë tjetër.

 

40. Vërtetësia

Një nga cilësitë e veprimit është edhe vërtetësia (sidk), pra ideja se çdo fjalë e Zotit është e saktë dhe se nuk mund të ndikohet nga e pavërteta. Arsyeja e kësaj është e qartë: gënjeshtra është një veprim i të paditurit, i atij që është nevojtar, në fatkeqësi ose i trembur, mangësi prej të cilave Zoti është i pastër. Me fjalë të tjera, të gënjyerit është një veprim i qortueshëm dhe i papëlqyer, ndërsa Zoti nuk mund të ndikohet nga asgjë e ligë.

 

41. Urtia (hikme)

Një tjetër nga cilësitë hyjnore të përsosurisë është edhe urtia (hikme). Një nga emrat e Zotit është “i Urti” (el-Hakim). Kuptimi i të qenit i urtë është, fillimisht, se veprimet e Zotit arrijnë një realizim të plotë, nëpërmjet një përmbushjeje të përsosur dhe të vendosur. Së dyti, kjo do të thotë se Zoti është i pastër nga mangësia e të realizuarit një veprim që është i mangët dhe i kotë.

Dëshmia për kuptimin e parë jepet nga rendi i mrekullueshëm në botën e krijimit dhe nga mënyra e bukur, në të cilën është ndërtuar bota e ekzistencës. Siç thotë edhe Kur’ani:

Kështu trajtëson Zoti, që e bën të përsosur çdo gjë. (Kur’an, 27:88) 

Të dytën e dëshmon vargu vijues:

Dhe Ne nuk i krijuam së koti qiellin e tokën dhe gjithçka që është mes tyre. (Kur’an, 38:27) 

Zoti është përsosuria absolute. Si rrjedhojë, edhe veprimet e Tija duhet të jenë të përsosura dhe të pastra nga çdo mangësi dhe kotësi.

 

42. Cilësitë mohuese (selbi)

Më sipër thamë se cilësitë e Zotit mund të ndahen në dy kategori: cilësitë e Bukurisë (xhemal) dhe cilësitë e Madhështisë (xhelal). Cilësitë që janë të ndërlidhura me përsosurinë (kemal) konsiderohen cilësi të Bukurisë ose cilësi pohuese (thubuti), ndërsa ato që i referohen Zotit në mënyrë të tërthortë (duke thënë se çfarë nuk është Zoti) dhe të cilat u referohen papërsosurive dhe mangësive, njihen si cilësi të Madhështisë (xhelal) ose si cilësi mohuese (selbi).

Qëllimi pas formulimit të cilësive mohuese është që Realitetit Hyjnor t’i mohohet çdo mundësi papërsosurie, mangësie ose pamjaftueshmërie. Ngase Esenca e Zotit është e vetëmjaftueshme dhe në Vete përbën vetë përsosurinë absolute, Ajo është domosdoshmërisht e pastër nga çdo lloj cilësie që buron nga papërsosuria dhe varësia. Nga ky këndvështrim, teologët muslimanë kanë thënë se Zoti nuk ka një trup dhe nuk është materie. Ai nuk është vendi i një entiteti tjetër dhe as nuk mishërohet në një entitet tjetër. Këto cilësi kërkojnë që të supozohet një papërsosuri dhe varësi që mund të gjendet vetëm tek qeniet e kufizuara.

Në mesin e cilësive të tjera që burojnë nga përsosuria është edhe mundësia e të qenit i parë. Në mënyrë që një objekt të shihet, ai duhet t’i përmbushë kushtet e dukshmërisë, pra të gjenden në një vend të caktuar, të ndriçohet nga një burim (pra të mos jetë në errësirë) dhe të jetë i ndarë, në princip, nga subjekti që e percepton atë.

Është e qartë se kushtet e tilla nuk janë tjetër veçse gjurmë të një kornize krejtësisht trupore dhe materiale të ekzistencës, duke qenë, si të tilla, të pavlefshme për Zotin, që është përtej gjithçkaje. Përveç kësaj, për të thënë se një “zot” mund të shihet, duhet ta pranojmë njërin nga dy kushtet vijuese: ose do të shihet e tërë qenia e tij ose do të shihet vetëm një pjesë. Në rastin e parë, duhet të pranojmë se mund të kufizohet dhe ravijëzohet Realiteti Hyjnor, që është i gjithëpërfshirës, ndërsa në rastin e dytë, duhet të pranojmë se ky Realitet përbëhet nga pjesë. Që të dy këto mundësi janë larg Realitetit të Zotit, i Madhëruar qoftë.

Diskutimi i mësipërm ka të bëjë me perceptimin shqisor të trupit. Por kur bëjmë fjalë për vështrimin me zemër, pra perceptimin e brendshëm shpirtëror, i cili sheh nëpërmjet dritës së besimit të përsosur, kemi të bëjmë me një rend krejt tjetër të gjërave. Në këtë kontekst, as që diskutohet se një gjë e tillë është e mundur për miqtë e Zotit (evlijullah).

Imam Aliu (a.s) u pyet një ditë nga një ndjekës i tij, i quajtur Dhi’lib el-Jemani: “A e ke parë Zotin?” Imami u përgjigj: Nuk do ta adhuroja një Zot që nuk e shoh. Kur u pyet se si e kishte parë Atë, Imami tha: Sytë nuk mund ta shohin atë nëpërmjet vështrimit të jashtëm. Janë zemrat që e përndijojnë atë nëpërmjet realiteteve të besimit.[9]

Krahas përgënjeshtrimit nëpërmjet dëshmive intelektuale të mundësisë së të pamurit fizik të Zotit, kjo mundësi është mohuar qartësisht edhe nga Kur’ani. Kur profeti Musa (a.s), me insistim të bijve të Israelit, kërkoi që ta shihte Zotin, përgjigja ishte negative:

“Zoti im! Ma trego veten Tënde, që të të vështroj.” Ai tha: “Nuk ke për të më parë.” (Kur’an, 7:143) 

Mund të pyetet: nëse është e pamundur të shihet Zoti, përse Kur’ani na thotë se në Ditën e Ringjalljes, robërit e mirë të tij kanë për ta vështruar Atë?

Disa fytyra do të shkëlqejnë atë ditë, duke vështruar Zotin e tyre. (Kur’an, 75:22-23) 

Përgjigja e kësaj pyetjeje është se kuptimi i foljes “vështroj” në këtë varg është shpresa për mëshirën e Zotit. Vetë vargjet japin dëshmi për këtë interpretim. Fillimisht, vështrimi në fjalë ndërlidhet me “fytyrat”, pra me fytyrat e lumtura që e vështrojnë Zotin. Sikur këtu të bëhej fjalë për të pamurit e vërtetët të Zotit, atëherë do të duhej të bëhej një ndërlidhje me sytë dhe jo me fytyrën. Së dyti, rrëfimi në kapitullin në fjalë u referohet dy grupeve: atyre me fytyra shkëlqimtare, shpërblimi (i pritur) i të cilëve qartësohet nga vargu duke vështruar Zotin e tyre dhe atyre me fytyra të dëshpëruara, për dënimin (e pritur) të të cilëve lë të kuptohet vargu duke e ditur fatkeqësinë e madhe që i pret (vargu 25). Kuptimi i kësaj fraze është i qartë: ata e dinë se një dënim i dhimbshëm do t’i gjejë së shpejti dhe i druhen ardhjes së tij.

Krahas këtij krahasimi të dy grupeve, mund të mbështetemi edhe në një aspekt tjetër të kuptimit të këtij vargu. Në kontekstin e fytyrave shkëlqimtare, shprehja “duke vështruar Zotin e tyre” mund të kuptohet si një metaforë që flet për pritjen e mëshirës (nga Zoti). Ka shumë shembuj të kësaj metafore në gjuhën arabe dhe perse. Si një shembull, në persisht thuhet se “filani i shikonte në dorë” dikujt, duke nënkuptuar se priste ndihmë prej tij. Përveç kësaj, gjatë shkoqitjes së Kur’anit, nuk guxojmë të kufizohemi vetëm tek një varg i vetëm, por të gjejmë vargje të tjera, që hedhin dritë mbi temën në fjalë. Pas kësaj, mund të përfitohet kuptimi i vërtetë i vargut duke u krahasuar me vargjet që kanë përmbajtje të ngjashme. Në çështjen e të pamurit të Zotit, nëse i mbledhim të gjithë vargjet kur’anore dhe hadithet e ndërlidhura me këtë çështje, bëhet e qartë se, nga pikëpamja islame, nuk ekziston mundësia e të pamurit të Zotit (në kuptimin e perceptimit shqisor).

Bëhet gjithashtu e qartë nga dëshmitë e mësipërme, se kërkesa e Musës (a.s) për ta parë Zotin ishte me këmbëngulje të bijve të Israelit, të cilët thanë: “Njësoj siç e dëgjon zërin e Zotit dhe na e përcjell neve, tani vështroje Zotin dhe na e përshkruaj.”

...dhe kur thatë: “O Musa, nuk kemi për të të besuar deri kur ta shohim Zotin qartë.” (Kur’an, 2:55) 

Dhe thuhet gjithashtu:

Dhe kur Musa erdhi në vendin që caktuam dhe Zoti i tij i foli, ai tha: “Zoti im! Ma trego veten Tënde, që të të vështroj.” Ai tha: “Nuk ke për të më parë.” (Kur’an, 7:143) 

 

43. Cilësitë e përcjellura (khabari)

Ajo që është thënë deri tani lidhur me cilësitë e Zotit (përveç cilësisë së të folurit) bën pjesë në llojin e cilësive që mund të vlerësohen nëpërmjet miratimit ose mohimit intelektual. Megjithatë, ekziston edhe një grup tjetër cilësish të përmendura në Kur’an dhe në hadithe, të cilat nuk mund të kuptohen ndryshe veçse nëpërmjet diturisë së përcjellur tradicionale (nakli).[10] Për shembull:

 

- Dora e Zotit

Vërtet ata që të betohen ty për besnikëri, i betohen vetë Zotit. Dora e Zotit është mbi duart e tyre. (Kur’an, 48:10) 

- Fytyra e Zotit

Zotit i takon ‘dhe lindja ‘dhe perëndimi. E ngado që të ktheheni, atje është fytyra e Tij. (Kur’an, 2:115)

 

- Syri i Zotit

Ndërtoje anijen para syrit Tonë dhe me frymëzimin Tonë. (Kur’an, 11:37) 

- “Vendosja” e Zotit në fron

I Gjithëmëshirshmi, që e sundoi Fronin. (Kur’an, 20:5) 

Arsyeja përse këto cilësi njihen si khabari është fakti se vetëm dituria e përcjellur tradicionale mund të na japë informata lidhur me to. Do të ishte me vend t’ia rikujtojmë vetes se intelekti ose urtia njerëzore nuk mund t’i interpretojnë këto cilësi sipas kuptimeve tyre të përditshme (në kontekstin e botës materiale), sepse kjo do të çonte drejt konceptimit të Zotit si një qenie trupore (texhsim) dhe të ngjashme me ne (teshbih). Edhe njohuritë e intelektit, por edhe dituria e përcjellur na kanë paralajmëruar lidhur me këtë keqkuptim. Ndaj duhet t’i kemi parasysh të gjithë vargjet e Kur’anit lidhur me temën, nëse duam vërtet të arrijmë tek një shpjegim lidhur me këto cilësi. Duhet gjithashtu ta kemi parasysh faktin se gjuha arabe, si shumë gjuhë të tjera, është e pasur me metafora dhe aludime simbolike, dhe se Kur’ani i Shenjtë, i cili është në gjuhën e arabëve, e përdor gjerësisht këtë mënyrë të shpjegimit. Pasi të jetë kuptuar kjo gjë, mund të vazhdojmë me shpjegimin e këtyre cilësive.

Në vargun e përmendur më sipër, thuhet se ata që i shprehin besnikëri të Dërguarit (s.a.a) – duke i vendosur duart e tyre mbi dorën e tij – në të vërtetë i shprehin besnikëri Zotit, sepse besnikëria e shprehur atij që është dërguar nga dikush, është vetvetiu një besnikëri e shprehur Dërguesit. Ndaj thuhet se dora e Zotit është mbi duart e tyre. Kjo do të thotë se fuqia e Zotit është më e madhe se fuqia e tyre, por jo se Zoti posedon një “dorë” trupore dhe se “dora” e Tij, në kuptimin fizik, është mbi duart e tyre. Si përkrahje për këtë, mund ta citojmë pjesën e mbetur të vargut:

Kushdo që e thyen premtimin e tij, e bën këtë veç në dëm të shpirtit të vet. Dhe kushdo që e mban premtimin e dhënë Zotit, ai do të shpërblehet me të madhe. (Kur’an, 48:10) 

Përmbajtja e këtij vargu – ku kërcënohen ata që e thyejnë premtimin e tyre dhe ku u jepen sihariqe atyre që e mbajnë premtimin – zbulon qartësisht se kuptimi i “dorës” së Zotit është fuqia dhe autoritet i Tij. Gjithashtu, fjala “dorë” na shfaqet në shumë fjalorë si një metaforë për “fuqinë”, siç thuhet edhe në persisht: Ka shumë njerëz, dora e të cilëve është më e lartë se e jotja, duke nënkuptuar se ka shumë që janë më të fuqishëm se ti.

Në vargun e dytë të përcjellur më sipër, kuptimin i “fytyrës” së Zotit është Esenca e Zotit. Këtu nuk guxojmë të bëjmë krahasime me fytyrën njerëzore ose me fytyrën e ndonjë qenieje tjetër. Kur Kur’ani flet për asgjësimin (fena) dhe mosekzistencën e qenieve njerëzore, ai thotë: “Të gjitha do të asgjësohen...”, duke e ndjekur këtë me një pohim të vazhdimësisë (beka) dhe të përjetësisë së Qenies së Zotit, për të cilën nuk ekziston mundësia e shkatërrimit:

Të gjitha mbi tokë do të asgjësohen. Dhe do të mbetet veç fytyra e Zotit tënd, Madhështor dhe Bekimplotë. (Kur’an, 55:26-27)

 

Kuptim i vargut paraprak, ku thuhet se “fytyra” e Zotit është gjithkund, shpjegohet nga ky varg i dytë. Zoti nuk mund të gjendet në një hapësirë të caktuar, por përkundrazi, Qenia e Tij e kaplon çdo gjë, ndaj ngado që të kthehemi, jemi të kthyer drejt Tij. Një konfirmim i mëtejmë i këtij mendimi mund të jepet duke përsiatur lidhur me dy cilësitë vijuese (të cilat përmenden në fund të vargut që pjesërisht e cituam më sipër, 2:115): el-Vasi (Gjithëpërfshirës), që nënkupton se Qenia e Zotit është e pakufishme, dhe el-Alim (i Ditur), që nënkupton se Ai di gjithçka.

Në vargun e tretë të përcjellur më sipër, profetit Nuh (a.s) i urdhërohet të ndërtojë një anije. Ndërtimi i një anijeje të tillë, në një vend shumë larg detit, bëri që Nuhu të tallej nga populli i tij i paditur. Në kushte të tilla, është sikur Zoti t’i thotë: “ndërtoje anijen, sepse je nën mbikqyrjen Tonë. Ne të kemi frymëzuar për ta bërë këtë gjë.” Kuptimi i këtij vargu është se Nuhu vepronte nën udhëzim hyjnor dhe, si i tillë, do të mbrohej nga Zoti dhe nuk do të duhet të pengohej nga tallja me të cilën përballej.

Në vargun e katërt, fjala arsh është fjala arabe për “fronin”, ndërsa istiva, kur të përdoret bashkë me fjalën ala, nënkupton vendosjen mbi diçka ose të sunduarit e diçkaje. Ata që janë në pushtet nisin të merren me punët e njerëzve pasi të jenë vendosur në pozitën e autoritetit. Ndaj edhe ky varg mund të interpretohet si një metaforë për autoritetin hyjnor, i cili ka pushtet mbi të gjitha gjërat. Përveç dëshmive të dhëna nga intelekti dhe nga burimet tradicionale, të cilat konfirmojnë se Zoti nuk mund të kufizohet në hapësirë, vlefshmëria e interpretimit tonë metaforik lidhur me “sundimin e Fronit” mund të përkrahet edhe nga dy pika: (a) në shumë vargje paraprake ekzistojnë përshkrime lidhur me krijimin e qiejve dhe të tokës dhe të asaj si Zoti e ngriti universin pa përdorur kurrfarë shtylle. (b) në shumë vargje pas këtij vargu përmendet qeverisja e punëve të kësaj bote.

Rëndësia e shprehjes “e sundoi Fronin” bëhet më e qartë kur të shohim se ky varg vjen ndërmjet vargjeve lidhur me krijimin, në njërën anë, dhe vargjeve të ndërlidhura me qeverisjen, në anën tjetër. Kur’ani dëshiron të na përkujtojë se krijimi i universit, edhe përkundër madhështisë së tij të mrekullueshme, nuk nënkupton se duhet ta shohim Zotin si të pamjaftueshëm për ta pasur atë nën kontroll absolut. Përkundrazi, përveç që është përgjegjës për aktin fillestar të krijimit, Zoti ka një pushtet të fuqishëm mbi të gjitha punët në univers. Për këtë mjafton të përmendet vargu vijues:

Vërtet, Zoti yt është që krijoi qiellin e tokën në gjashtë ditë dhe pastaj e pushtoi Fronin dhe rregullon çdo gjë. Nuk ka ndërmjetës, veçse me lejen e Tij. (Kur’an, 10:3)[11]