Fragment nga vepra "Zanafilla dhe zhvillimi i hershëm i Islamit shi′it" (The origins and early development of Shia Islam)

 

Pjesa e parë

Gjatë viteve të fundit të kalifatit të Aliut, Muavije ibn Ebu Sufjani, guvernator i Sirisë dhe sfiduesi kryesor i Aliut, arriti ta merrte nën kontroll pjesën më të madhe të perandorisë islame. Përveç kësaj, ai e kishte edhe autoritetin e ngarkuar nga Amr bin As-i në kushte shumë të dyshimta gjatë arbitrazhit të bërë në Adruh, pas betejës së Siffinit. Por edhe përkundër kësaj, ai nuk mund të kishte pretendime për titullin Emir el-muminin (Prijësi i besimtarëve) për sa kohë që Aliu ishte gjallë. Aliu ishte akoma kalifi legjitim, i zgjedhur nga shumica e shoqërisë muslimane në Medine. Kjo e vërtetë nuk mohohej nga pjesa e madhe e shoqërisë dhe as arbitrazhi në Adruh, në të cilin Ebu Musa el-Eshari e zhvleftësoi kalifatin Aliut, ndërsa Amr bin As e shpalli kalif Muavije ibn Ebu Sufjanin, nuk ishte pranuar nga muhaxhirët dhe ensarët. Kështu, edhe përkundër suksesit të tij ushtarak dhe politik, Muavije nuk mundi të bënte më tepër veçse ta shpallte veten Emir.[1]

Por me vrasjen e Aliut, më në fund u hap rruga për realizimin e qëllimeve madhore të Muavijes. Kushtet tejet të volitshme që mbisundonin asokohe, të manifestuara në pasivitetin e Medines dhe të pjesës tjetër të të virtytshmive në shoqëri, si dhe në natyrën krejtësisht jostabile të përkrahësve irakianë të pasardhësit të Aliut, të kombinuara me dinakërinë karakteristike të Muavijes, e bënë shumë më të lehtë realizimin e detyrës që e kishte nisur qëkur kishte vdekur Uthmani, gjegjësisht uzurpimin e kalifatit për vete dhe për fisin e tij.

Hasani,  djali i madh i Aliut dhe Fatimesë, u pranua si kalif nga dyzet mijë vetë në Kufe, fill pas vdekjes së të atit.[2] Përcillet se gjatë betejës së Siffinit (Safar 37/ qershor 657), tre vjet para vdekjes së tij, Aliu kishte në ushtrinë e vete shtatëdhjetë nga shokët e Profetit që kishin luftuar në betejën e Bedrit, shtatëqind nga ata që kishin marrë pjesë në “besëlidhjen e Riduan-it” dhe katërqind të tjerë nga muhaxhirët dhe ensarët.[3] Shumë prej tyre jetonin akoma në Kufe me Aliun, ndërsa ky i fundit bënte përgatitje për një përballje të fundit me Muavijen. Ata duhet të kenë marrë pjesë në zgjedhjen e Hasanit dhe duhet ta kenë pranuar atë si kalif të ri, sepse përndryshe, burimet historike do ta kishin shënuar kundërshtimin e tyre, për të cilin nuk ka kurrfarë dëshmie. Me aq sa duket, populli i Mekkes dhe i Medines e pranoi këtë lajm me kënaqësi ose së paku me një pajtim të përgjithshëm. Kjo dëshmohet edhe nga fakti se nuk pati as edhe një zë të vetëm proteste ose kundërshtimi nga këta qytete lidhur me zgjedhjen e Hasanit (a.s) si kalif.

Për këtë qëndrim mund të ketë dy arsye. E para është se në kohën e vdekjes së Aliut, thuajse të gjithë shokët e shquar të Profetit, qofshin nga muhaxhirët ose nga ensarët, kishin vdekur tashmë. Nga të gjashtë pjesëtarët në këshillin zgjedhës që kishte emëruar Umari, vetëm Sa’d bin Ebi Vakkasi ishte akoma gjallë, ndërsa pjesëtarët e tjerë të elitës udhëheqëse të shoqërisë kishin vdekur gjithashtu.

Në mesin e elitës më të re, ku mund të radhiten persona si Abdullah ibn Abbas, Abdullah ibn Zubejr, Muhammed ibn Talha dhe Abdullah ibn Umar, asnjëri nuk mund të krahasohej me Hasanin, nipin më të madh dhe më të dashur të Profetit. Njerëzit e Medines e mbanin mend mirë dashurinë dhe dhembshurinë, të cilën Profeti ua kishte treguar nipërve të tij, faktin se e kishte ndërprerë ligjëratën e tij dhe kishte zbritur nga foltorja vetëm për ta marrë Hasanin, i cili, duke hyrë në xhami[4], ishte penguar në veshjen e tij të gjatë dhe ishte rrokullisur përtokë. Të gjithë kujtonin mirë se Profeti kishte lejuar që nipërit e tij t’i ngjiteshin mbi supe teksa bënte sexhde gjatë namazit.[5]  

Ka shumë raste që flasin për bekime të shumta që Profeti (s.a.a) ua falte nipërve të tij. Këto informata nuk janë ruajtur vetëm në burimet shi’ite por janë përcjellur me të madhe edhe në veprat sunnite.[6] Siç edhe përcillet në mënyrë unanime, Hasani i ngjasonte shumë Profetit (s.a.a) për nga pamja.[7]

Së dyti, njerëzit e Mekkes dhe të Medines, siç mund të pritet, nuk mund të ishin të lumtur nën udhëheqësinë e Muavijes, djalit të Ebu Sufjanit, përfaqësues i fisit Umejje. Kishte qenë pikërisht Ebu Sufjani që e kishte organizuar opozitën kundër Profetit dhe që i kishte udhëhequr të gjitha ekspeditat kundër tij.

Fisi Umejje në përgjithësi por bijtë e Ebu Sufjani në veçanti, nuk e kishin pranuar Muhammedin (s.a.a) deri në rënien e Mekkes. Ndaj edhe Islami i tyre përherë ishte konsideruar një besim për hir të interesit dhe jo një besim nga bindja. Muavijeja, ndërkohë, ishte i varur nga përkrahja e sirianëve, përkrahjen e të cilëve e kishte siguruar dhe me të cilët kishte një lidhje të gjitha prej thuajse njëzet vjetësh si guvernator i provincës, si dhe nga përkrahja e fisit të tij të madh e të fuqishëm, bashkë me aleatët e tij, të cilën u mblodhën rreth Muavijes. Në këto rrethana, ishte tejet e natyrshme që banorët e dy qyteteve të shenjta, që e përbënin bërthamën e ummetit musliman, të mos e kundërshtonin kalifatin e Hasanit, veçanërisht duke e pasur parasysh faktin se alternativa e vetme ishte Ebu Sufjani, djali i Hindës.

Sa për banorët e Irakut, djali më i madh i Aliut ishte zgjedhja e vetme logjike, ndonëse jo të gjithë përkrahësit e tij ishin të motivuar nga ndjenjat e njejta ose nga besnikëria ndaj një kauze të përbashkët. Për shumë prej tyre, trashëgimi i fronit nga Hasani nënkuptonte një vazhdim të politikave të Aliut kundër sundimit të Muavijes dhe kundër dominimit sirian të Irakut. Për disa të tjerë, ndërkaq, parë nga aspekti fetar, Hasani ishte personi i vetëm i denjë për ta udhëhequr shoqërinë muslimane.

Qoftë nga prirjet politike ose fetare, nuk mund të mohohet se irakianët e njohën Hasanin si kalif duke u mbështetur në faktin se ai ishte nipi i Profetit (s.a.a) nëpërmjet Aliut dhe Fatimesë. Zgjedhja spontane e Hasanit pas vdekjes së Aliut i nxori në pah edhe prirjet e irakianëve, ndonëse në mënyrë jo shumë të qartë, lidhur me legjitimitetin e vazhdimësisë së udhëheqësisë islame nëpërmjet pasardhësve të Aliut. Duket se banorët e Irakut, edhe në atë periudhë madje, e kishin të qartë në kokë dallimin ndërmjet pasardhësve të Profetit (s.a.a) nëpërmjet Fatimesë dhe pjesëtarëve të tjerë të fisit Hashim. Po të mos ishte kështu, ata do të duhej ta zgjidhnin, për shembull, Abdullah ibn Abbasin, i cili ishte një kushëri i Profetit (s.a.a), ishte më i moshuar se Hasani dhe kishte përvojë në administratën shtetërore si guvernator i Aliut në Basra.[8] Lidhja e veçantë e Hasanit me Profetin (s.a.a) përmendet shumë shpesh si arsyeja përse njerëzit e çmonin aq shumë.

Sipas traditës së nisur nga Ebu Bekri, Hasani mbajti një fjalim fill pasi e mori titullin e kalifit. Në fjalimin e tij, të përcjellë në gjatësi të ndryshme e në trajta të ndryshueshme në varësi prej burimit, ai i theksoi meritat e familjes së tij (Ehl-i Bejtit) dhe të drejtën e veçantë dhe të pakrahasueshme të të atit. Ai vuri theks mbi marrëdhënien e tij të afërt me të Dërguarin e Zotit (s.a.a), i përmendi meritat e veta dhe recitoi disa vargje të Kur’anit që e lëvdonin Ehl-i Bejtin.[9] Kajs bin Sa’d bin Ubada el-Ensari, një përkrahës i zjarrtë i Aliut dhe një komandant i besueshëm i ushtrisë së tij, ishte i pari që ia shprehu besnikërinë.

Dyzet mijë trupat e Irakut, që i ishin betuar për besnikëri Aliut me kushtin për të vdekur për të, menjëherë e pranuan Hasanin si kalif.[10] Qartësisht duke i shprehur ndjenjat e tija dhe ato të ushtrisë irakiane, Kajsi u përpoq të impononte si kusht që betimi i besnikërisë, krahas Kur’anit dhe Sunnetit, të mbështetej edhe në kushtin për të luftuar (kital) kundër atyre që e shpallnin të lejuar të palejuarën. Hasani, megjithatë, iu shmang një besëlidhjeje të tillë, duke thënë se kushti, në mënyrë të vetëkuptueshme, është i përfshirë brenda dy të parëve. Pjesa më militante në ushtrinë e Irakut, e etur për të luftuar kundër Muavijes, nuk ishte për heqjen e këtij kushti të tretë por prapëseprapë ia shprehu Hasanit besnikërinë.[11]

Ndodhitë e mëvonshme do të dëshmonin se Hasani, që nga fillimi, e kishte shumë të qartë mendësinë jostabile të irakianëve dhe mungesën e vendosmërisë në kohë sprovash. Kështu, ai nuk deshi të zotohej për një qëndrim ekstrem, i cili do të çonte drejt një katastrofe të plotë. Për më tepër, ai ishte një njeri paqedashës dhe i butë, i cili nuk donte të shihte si derdhej gjaku i muslimanëve.[12] Megjithatë, sipas shumicës së burimeve, betimi i besnikërisë atë ditë, kishte për kusht që të betuarit “të luftonin kundër atyre që e luftonin Hasanin dhe të ishin në paqe me ata që ishin në paqe me Hasanin”.[13]

Njohja e Hasanit si kalif nga irakianët dhe miratimi i nënkuptuar (së paku duke gjykuar nga mungesa e kundërshtimit ose e protestës të çfarëdo lloji) i Hixhazit, Jemenit dhe Persisë, ishte shkak paniku për Muavijen, i cili kishte punuar për t’u bërë kalif që nga vdekja e Uthman bin Affanit dhe i cili, pas pesë vjetësh përpjekjeje të pandalur, e shihte të hapur rrugën drejt autoritetit të padiskutueshëm, tani që Aliu nuk ishte më gjallë. Ai nuk humbi kohë për të vepruar. Së pari, fill pas arritjes së lajmit të zgjedhjes së Hasanit, ai e dënoi publikisht këtë zgjedhje dhe, qoftë në fjalimet që i mbajti dhe qoftë në letrat që shkroi, e shprehu vendosmërinë e tij për të mos e njohur Hasanin si kalif.[14] Së dyti, ai dërgoi shumë agjentë dhe spiunë për t’i provokuar njerëzit kundër Hasanit. Njerëz të tillë kishin qenë tashmë aktivë në Jemen, Persi dhe Hixhaz, krahina që ishin nën sundimin formal të Aliut para se të vdiste, ndonëse jo nën kontrollin e tij të plotë.

Këta agjentë ishin aktivë edhe në qendër të Irakut dhe madje në Kufe, që ishte sundimi i vetëm i sigurt i Aliut. Tashmë nuk ka kurrfarë dyshimi lidhur me këtë aktivitet. Ky rrjet tashmë i organizuar spiunazhi ishte intensifikuar tani edhe më nga Muavijeja dhe arriti një shkallë edhe më të lartë. Ndërmjet Hasanit dhe Muavijes, si dhe ndërmjet Abdullah ibn Abbasit dhe Muavijes, pati një shkëmbim intensiv letrash lidhur me këtë temë.[15] Fundja, Muavijeja as që i mohonte këta aktivitete. Më në fund, ai nisi me përgatitjet për luftë dhe i mblodhi pranë vetes të gjithë komandantët e forcave të tija, nga Siria, Palestina e Transjordani.

Jo shumë kohë pas kësaj, guvernatori sirian e kishte nisur tashmë marshimin drejt Hasanit me një ushtri prej gjashtëdhjetë mijë ushtarësh[16], duke përparuar rrugës së zakonshme ushtarake nëpër Mesopotami, nga kufiri i Mosulit në anën e lumit Tigër dhe drejt Savad-it. Kur qëllimet ushtarake të Muavijes u qartësuan, edhe Hasani nisi të përgatitej për luftë dhe u detyrua të nisej drejt fushëbetejës pa patur kohë për ta stabilizuar veten në pozitën e tij ose për ta riorganizuar administratën shtetërore që kishte rënë në kaos pas vdekjes së të atit.

Qëllimet i këtij veprimi të shpejtë nga ana e Muavijes ishin dy. Fillimisht, duke demonstruar armë dhe fuqi, ai shpresonte të arrinte marrëveshje me trupat e Hasanit. Dhe, së dyti, sikur mundësia e parë të dështonte, ai do t’i sulmonte trupat irakiane para se të kishin kohë për t’i konsoliduar pozitat e tyre. Ishte pikërisht për shkak të qëllimit të parë që Muavijeja përparoi drejt Irakut me një ritëm shumë të ngadaltë, duke i dërguar Hasanit letër pas letre dhe duke i kërkuar të mos luftonte kundër tij, por të merrej vesh me të.

Sikur Hasani të pësonte disfatë në fushëbetejë, kjo do t’i jepte Muavijes vetëm fuqi dhe autoritet. Por nëse Hasani abdikonte, kjo do t’i jepte Muavijes një themel ligjor dhe do ta legjitimizonte autoritetin e tij. Kjo ishte pikërisht gjëja që përpiqej të arrinte. Për më tepër, Hasani, edhe sikur të pësonte disfatë ose të vritej, do të përfaqësonte një kërcënim serioz, për sa kohë që nuk kishte hequr dorë vullnetarisht nga të drejtat e tija. Ndonjë pjesëtar tjetër i fisit Hashim mundej lehtësisht të pretendonte se ishte pasardhësi i Hasanit. Por nëse dorëhiqej në favor të Muavijes, pretendimet e tilla do të ishin të pavlefshme dhe pozita e umajjadëve do të sigurohej. Kjo strategji doli e suksesshme, siç do të shohim në vijim. Edhe pas vdekjes së Hasanit, dhjetë vitë më pas, kur populli i Irakut iu drejtua vëllait të këtij të fundit, Husejnit, lidhur me një kryengritje të mundshme, ai, duke e respektuar marrëveshjen e Hasanit, i këshilloi ata të prisnin e të duronin për sa kohë që ishte gjallë Muavije ibn Ebu Sufjani.

 Letërkëmbimi ndërmjet Hasanit dhe Muavijes, i cili vazhdoi gjatë gjithë kësaj periudhe, është një burim interesant, i cili na jep shumë informata të dobishme. Që të dy iu referuan pyetjes së vjetër të kalifatit me argumente polemike. Në njërën nga letrat e tija të gjata drejtuar Muavijes, Hasani e argumenton të drejtën e vete për të qenë kalif, duke u mbështetur në idenë se kalifati buron nga i Dërguari i Zotit (s.a.a), i cili ishte njeriu më i mirë dhe më i lartësuar mbi tokë dhe nëpërmjet udhëzimit të të cilit, arabët gjetën dritë ndërsa ishin në errësirë e fituan nder dhe lavdi ndërsa kishin qenë të poshtërsuar më parë. Ai e mbështeste argumentin e tij pikërisht në afërsinë me të Dërguarin e Zotit (s.a.a). Hasani, në këtë rast, e përdori argumentin, të cilin babai i tij Aliu e kishte përdorur kundër Ebu Bekrit, fill pas vdekjes së Muhammedit (s.a.a), gjegjësisht se, sikur Kurejshi të kishte përparësi karshi medinasve (ensarëve) duke u mbështetur në faktin se Profeti (s.a.a) i takonte Kurejshit, atëherë familja e tij (Ehl-i Bejti), që ishte më e afërt me të se të gjithë të tjerët, ishte më e kualifikuar dhe më e denjë për ta udhëhequr shoqërinë muslimane. Në pjesën e fundit të letrës së tij, Hasani shkruan:

Ne u habitëm me të parë se disa njerëz e vodhën nga ne të drejtën tonë, ndonëse kishin qenë njerëz të dalluar, të virtytshëm e me merita, duke qenë edhe nga të parët në Islam (nënkupton tre kalifët e parë). Por tani, ç’habi e madhe është që ti, o Muavije, po përpiqesh ta marrësh për vete një gjë që nuk e meriton. Ti as nuk ke merita në fe, as ke lënë ndonjë gjurmë në Islam, për të cilën mund të të lëvdojnë njerëzit. Përkundrazi, ti je biri i prijësit të palës kundërshtuese mes palësh të tjera (hizb min el-ahzab; duke iu referuar “aleancës” që babai i Muavijes, Ebu Sufjani, kishte krijuar për ta shkatërruar Medinen). Ti je djali i armikut më të madh të Profetit (s.a.a) mes Kurejshit... Ndaj hiq dorë nga vendosmëria jote në të gabuarën dhe më shpreh besnikëri siç kanë bërë të tjerët, sepse edhe ti je i vetëdijshëm se unë jam më i denjë se ti për t’u bërë kalif, në sytë e Zotit dhe në sytë e njerëzve të çmuar. Kije drojë Zotin, përmbaje veten nga rebelimi dhe nga derdhja e gjakut të muslimanëve, sepse për Zotin, nuk do të ketë gjë të mirë për ty, nëse e takon Zotin me përgjegjësinë e gjakut të derdhur të muslimanëve.[17]

Përgjigja e hollësishme e Muavijes është edhe më interesante, veçanërisht kur të shihet se e përdor pikërisht argumentin që Umar bin Khattabi e përdori kundër Aliut. Duke iu përgjigjur Hasanit, Muavije thotë:

Gjithë ç’ke thënë lidhur me virtytin dhe meritat e të Dërguarit të Zotit, (nuk ka dyshim) se ai ishte më i miri mes njerëzve para tij dhe pas tij, të kaluar e të tanishëm, të rinj e pleq. Vërtet Zoti e zgjodhi Muhammedin për porosinë e Tij dhe nëpërmjet tij ne u udhëzuam, shpëtuam nga shkatërrimi dhe dolëm nga errësira dhe nga e gabuara.

E ke përmendur vdekjen e të Dërguarit dhe mosmarrëveshjen që ngjau ndërmjet muslimanëve në atë kohë. Në këtë rast, ti qartësisht po e akuzon Ebu Bekrin, Umarin dhe Uthmanin, si dhe ata njerëz të virtytshëm nga muhaxhirët dhe nga ensarët. Unë e urrej këtë akuzë ndaj njerëzve, veprat e të cilëve, sipas neve dhe të tjerëve, janë përtej çdo dyshimi dhe kritike.

Kur ky ummet pati mospajtime pas të Dërguarit lidhur me prijësinë, ai nuk ishte i pavëmendshëm karshi meritave të familjes suaj, përparësisë suaj dhe marrëdhënies suaj të afërt me të Dërguarin. Ummeti nuk ishte as i pavetëdijshëm lidhur me pozitën tuaj të lartësuar në Islam ose cilësitë tuaja. Por ummeti pa se kjo punë (kalifati) do të ishte më me vend tek Kurejshi në përgjithësi (pra jo tek Hashimitët) dhe kështu e zgjodhi Ebu Bekrin.

Kështu menduan ata për të mirën e ummetit. Tani ti më kërkon që ta zgjidh këtë çështje në mënyrë paqësore dhe të dorëzohem. Por situata ndërmjet teje dhe meje sot, është si situata ndërmjet juve dhe Ebu Bekrit pas vdekjes së të Dërguarit.  Sikur ta dija se ti ke një kontroll më të fortë mbi njerëzit e sunduar se unë, se mund ta mbrosh ummetin më mirë se unë dhe se je më i fuqishëm për t’i mbrojtur pronat e muslimanëve e për ta lënë jashtë loje armikun, menjëherë do ta bëja atë që thua.

Por unë kam pasur një sundim më të gjatë dhe jam më me përvojë. Unë jam më i aftë në politikë dhe më i vjetër se ti. Ndaj do të ishte më mirë për ty që të mos insistoje në atë që ma kërkon. Nëse tani bëhesh i bindur, ti do të bëhesh kalifi i rradhës pas meje.[18]

 

Letra e Muavijes është e rëndësishme për faktin se jep një ide të qartë të drejtimit që do të merrte politika muslimane në vijim. Argumentet e Muavijes për pretendimin e tij për kalifatin i shfaqin ata principe dhe themele, me të cilat ishte vendosur çështja e kalifatit më herët, në rastin e tre kalifëve të parë. Ai pretendonte se të njejtat gjëra duhet të mbeteshin faktorët vendosës edhe në të ardhmen.

Për të, ishte interesi i shtetit dhe aspekti profan i shoqërisë muslimane që duhej të vendoste lidhur me pyetjen e udhëheqësisë. Muavije nuk e mohonte pozitën e lartësuar të Hasanit pranë të Dërguarit (s.a.a) dhe as pozitën e tij të lartë në Islam, por pretendonte se ky nuk mund të ishte një kriter për udhëheqësinë e shoqërisë. Kualifikimi i nevojshëm për këtë post, sipas argumentit të Muavijes, ishte fuqia personale, aftësia në çështjet politike dhe administrative, rritja e perandorisë dhe aftësia për t’i mbrojtur muslimanët dhe për t’i sunduar në mënyrë efektive. Në këtë mënyrë, Muavije e tha hapur atë që nuk ishte shprehur qartë deri atëherë: ndarjen ndërmjet principeve politike dhe fetare, gjë që do të rrënjosej përgjithmonë më pas. Kështu, me kohë, muslimanët ia ngarkuan autoritetin fetar “shumicës së shoqërisë” (xhema’atit), të përfaqësuar nga dijetarët, si mbrojtës të fesë dhe shkoqitës të Kur’anit e të Sunnetit të të Dërguarit (s.a.a), duke e pranuar autoritetin shtetëror si të detyrueshëm.

Pjesëtarët e këtij grupi u bënë të njohur si sunnitë. Një pakicë mes muslimanëve, ndërkohë, nuk gjeti përmbushje të aspiratave të tyre fetare veçse në udhëheqësinë karizmatike të prijësve të familjes së të Dërguarit (s.a.a), pra tek Ehl-i Bejti, si autoriteti i vetëm mbi Kur’anin dhe Sunnetin profetik, ndonëse edhe kjo pakicë u detyrua ta pranonte autoritetin e shtetit. Ky grup i dytë u bë i njohur si shia. 

Para se të vazhdojmë më tej me përpjekjen tonë për t’i rindërtuar ndodhitë që sollën përfundimisht në abdikimin e Hasanit, duket se do të ishte me vend që të themi disa fjalë lidhur me burimet tona në këtë temë. Përballja ndërmjet Hasanit dhe Muavijes akoma nuk është studiuar thellësisht dhe në mënyrë kritike. Si e tillë, ajo mbetet një nga kapitujt më të panjohur të historisë së hershme të Islamit. Wellhausen, duke dhënë vetëm një përshkrim të shkurtër e të mangët të abdikimit të Hasanit[19], ankohet se ndodhitë janë shënuar në mënyrë të hutueshme dhe të fragmentuar dhe se, pikërisht për këtë shkak, është e vështirë të vendosen në një rend kronologjik disa hollësi kritike lidhur me këtë episod të historisë islame.

Kronologjia është vërtet një problem serioz në historinë e hershme muslimane. Por në përshkrimin e tij të shkurtër të temës, Wellhausen, me sa duket, mbështetej vetëm tek Jakubiu[20], Dinavariu[21] dhe Taberiu[22]. Edhe Jakubiu edhe Dinavariu rëndom kalojnë pa i përmendur hollësitë në veprat e tyre të shkurta dhe kompakte të historisë. Ndaj do të ishte e kotë që të pritej prej tyre një përshkrim gjithëpërfshirës i abdikimit të Hasanit.

Taberiu na jep më shumë informata se dy të parët, por nuk e trajton temën me atë kujdesin e tij të zakonshëm, duke e lënë lexuesin të pakënaqur në shumë pyetje. Për më tepër, që të tre këta burime vuajnë nga një mangësi e përbashkët, që është pikërisht kronologjia e përpiktë e ngjarjeve, një problem që e vështirëson përgjigjen e pyetjes në abdikoi Hasani me vullnetin e tij të lirë ose u detyruar ta bëntë këtë për shkak të rrethanave.

Ekzistojnë, megjithatë, tre burime të tjera të hershme dhe të rëndësishme, të cilat ose nuk u përdorën nga Wellhausen ose nuk ishin të qasshme për të. Këto vepra, të përmendura edhe më herët në këtë punim, janë veprat e Ibn A’tham el-Kufiut[23] (v.314/926), Ebu’l-Ferexh Isfahaniut[24] (v.356/967) dhe Ibn Ebi’l-Hadidit[25] (v.655/1257). Ebu’l-Faraxhi e përcjell të tërë ndodhinë nga Ebu Mikhnafi, me verifikime dhe shtesa nga pesë zinxhirë të tjerë transmetimi, duke komentuar se “këto transmetime janë të gërshetuara me njëra-tjetrën por janë të përafërta në kuptim.”

Ibn Ebi’l-Hadidi, ndonëse një autor i vonë, është njëri nga autorët më të mirëinformuar. Ai e merr materialin e tij kryesisht nga historiani i shquar i hershëm, Meda’iniu, dhe e plotësuan rrëfimin e tij nëpërmjet Ebu Mikhnafit. Pjesa e dytë e rrëfimit të Ibn Ebi’l-Hadidit është e ngjashme dhe përputhet me pjesën përkatëse nga Ebu’l-Ferexhi. Fakti se Ebu Mikhnafi dhe Meda’iniu vërtet kanë shkruar mbi këtë temë konfirmohet nga lista e veprave të tyre, të shënuara nga Ibn Nedimi.[26]

Ebu Muhammed Ahmed bin A’tham el-Kufi el-Kindiut duhet t’i kushtohet një vëmendje e veçantë, sepse vepra e tij Kitab el-Futuh është një nga veprat më të hershme gjithëpërfshirëse dhe sistematike lidhur me pushtimet islame dhe konfliktet e brendshme në shoqërinë muslimane. Sipas dr. Sha’banit[27], një dijetar bashkëkohor, kjo vepër u përpilua në vitin 204/809. Kjo nënkupton se koha e vdekjes së tij duhet të ketë qenë diku në shekullin e tretë (hixhri)/nëntë (gregorian) dhe jo në vitin 314/926, siç është konsideruar deri tani. Sidoqoftë, vepra e tij e historisë është dëshmuar si një burim parësor lidhur me historinë e hershme të arabëve, posaçërisht të ndodhive në Irak. Ibn A’thami ishte mjaft fatlum të kishte qasje në veprat e Zuhriut, Ebu Mikhnafit, Ibn El-Kalbiut dhe të disa dijetarëve më pak të rëndësishëm të haditheve, në formën e tyre origjinale dhe të pandryshuar. Sipas kësaj metodologjie, siç shihet qartë në rastin e Futuh-ut, ai i kombinon transmetimet e këtyre autorëve të hershëm në një rrëfim të ndërlidhur dhe koherent historik, pa ndërprerje dhe pa cituar burime për secilin transmetim.

Edhe përkundër kësaj, kurdoherë që rrëfen një transmetim të rëndësishëm, ai e përmend emrin e burimit të tij, me ç’rast Meda’iniu është autori i përmendur më shpesh. Sipas Sha’banit, Ibn A’thami, duke qenë bashkëkohës i Meda’iniut, e pati mundësinë e theksuar të të cituarit prej këtij mjeshtri të madh që në të gjallë të tij.[28] Krahasimi ndërmjet transmetimeve të Ibn A’thamit dhe të atyre të Meda’iniut, siç janë përcjellur nga Taberiu, tregon se Ibn A’thami shërben jo vetëm si një verifikim i dobishëm i materialit të shënuar nga Taberiu, por edhe shton hollësi të rëndësishme, të cilat Taberiu i ka shpërfillur, por që janë ruajtur në Kitab el-Futuh. Në ndodhitë e kalifatit të Hasanit, pikërisht Ibn A’thami është burimi, nëpërmjet të cilit ka ardhur deri tek ne rrëfimi i plotë i Meda’iniut. Kjo mund të konfirmohet edhe nëpërmjet një krahasimi të rrëfimit të Ibn A’thamit me atë të Ibn Ebi’l-Hadidit, i cili gjithashtu përcjell nga Meda’iniu. Ibn Ebi’l-Hadidi jep veç një version të shkurtuar të abdikimit të Hasanit, ndërkohë që Ibn A’thami ka përcjellur nga Meda’iniu një përshkrim të plotë të rrjedhës së ngjarjeve.

Nga këta burime e kemi marrë edhe tekstin e plotë të korrespondencës së gjatë ndërmjet Hasanit dhe Muavijes, prej të cilës vetëm dy letra i përcollëm më sipër. Mund të thuhet se nuk kemi kurrfarë arsyeje për të dyshuar lidhur me vërtetësinë e këtyre letrave. Ekziston një literaturë e pasur mbi korrespondencën e personaliteteve të rëndësishme gjatë periudhës klasike të Islamit dhe këto materiale janë cituar shpesh në burimet arabe.[29] Korrespondenca ndërmjet Hasanit dhe Muavijes duhet të konsderiohet në dritë të kësaj informate dhe asaj duhet t’i kushtohet rëndësia që meriton. Bashkë me burimet e tjera të përmendura më sipër, kjo literaturë na lejon të krijojnë një imazh të ndodhive të kësaj periudhë, që është më i qarti se ai që kemi patur deri sot.

Taberiu e përcjell ndodhinë në dy versione të pavarura nga Zuhriu dhe ‘Avana. Rrëfimi i Zuhriut, me sa duket, e favorizon Muavijen në dëm të Hasanit[30], ose së paku i lë pa përmendur hollësitë që mund ta dobësojnë pozitën e themeluesit të kalifatit umajjad. Kjo është e kuptueshme, kur të kihet parasysh se Zuhriu ishte i lidhur së afërmi me oborrin umajjad dhe shkruante në periudhën e sundimit të pasardhësve të Muavijes. Rrëfimi i tij është një përshkrim i paqartë dhe i fragmentuar, i papërcjellur nga burimet e tjera. Përkundër kësaj, rrëfimi i ‘Avana-së[31] duket më i baraspeshuar në përshkrimin e rrethanave në të cilat abdikoi Hasani. Për dallim nga versioni i Zuhriut, rrëfimi  i‘Avana-së ka një meritë më të madhe historike, për vetë faktin se përshtatet shumë më tepër me rrëfimet e përcjellura nga burime të tjera si Jakubiu dhe Dinavariu.

Sipas Zuhriut, Hasani që në fillim ishte i prirë për t’ia dorëzuar kalifatin Muavijes, në rast se ky i fundit i ofronte kushte të volitshme, të cilat do ta siguronin Hasanin karshi atij. Para vdekjes së tij, Aliu e vendosi ushtrinë e tij prej dyzet mijë ushtarësh nën komandën e Kajs bin Sa’d-it, që ishte njëri nga përkrahësit e tij më të zjarrtë dhe të besueshëm, që ky i fundit t’i udhëhiqte në një ekspeditë ushtarake kundër Muavijes. Kajsi ishte një armik i Muavijes dhe i sirianëv, që i kishte shprehur Aliut betim për besnikëri deri në vdekje. Hasani e dinte se Kajsi kurrë nuk do të pajtohej me planin e tij për të abdikuar në favor të Muavijes, ndaj edhe e liroi nga detyra e komandantit të ushtrisë dhe në vend të tij e emëroi Abdullah ibn Abbasin.

Banorët e Kufes kishin tashmë dyshime lidhur me qëllimet e Hasanit, sepse ai nuk i ishte përkushtuar qartë luftës kundër Muavijes kur populli i shprehu besnikëri. Shumë shpejt, ata arritën në përfundimin se Hasani nuk ishte njeriu i duhur për t’i udhëhequr kundër armiqve të tyre sirianë. Si pasojë, ata u bënë gjithë e më të vështirë për t’u kontrolluar. Jo shumë kohë pasi Hasani u informua për ndjenjat e tyre, ai u sulmua nga kufasit dhe u plagos me një shtizë në  këmbën e tij. Për dallim nga gjithë rrëfimet e tjera, Zuhriu nuk e shpreh as vendin dhe as kohën e këtij sulmi kundër Hasanit, gjë që e bën rrëfimin e tij edhe më të turbullt dhe të paqartë.

Pasi u sulmua, Hasani shpejt e shpejt i shkroi Muavijes se hiqte dorë nga kalifati, me kusht që ky i fundit t’i paguante një shumë të caktuar parash. Në të njejtën kohë, Muavijeja i dërgoi një emisar të vetin me një letër të zbrazur, të vulosur e të nënshkruar nga vetë ai, në të cilën Hasani do të duhej t’i shënonte kushtet e dëshiruara për të abdikuar. Kur Muavijeja e pranoi letrën e Hasanit, u kaplua nga lumturia me të parë se Hasani ishte i gatshëm të abdikonte pa shumë vështirësi. Ai e ruajti letrën e Hasanit si një dëshmi të kësaj dhe e informoi se i pranonte kushtet e tija. Ndërsa Hasani, kur e pranoi letrën e bardhë të Muavijes, shtoi edhe disa kushte financiare në të. Pasi u takua me Muavijen, me shumë gjasa gjatë dorëzimit të pushtetit, Hasani kërkoi që të shpërfillej letra e tij e parë dhe të zëvendësohej me letrën e dytë, në të cilën Hasani kishte shënuar kushte të reja financiare lidhur me marrëveshjen e tyre.

Por me këtë rast, sipas Zuhriut, Muavijeja nuk pranoi të shtonte asgjë, duke thënë: “Gjithçka që kërkove që në fillim, unë e pranova. Letra e zbrazur që ta dërgova nuk mund të jetë e detyrueshme për mua, pasi ti vetë u dorëzove që në fillim.” Pas kësaj, Hasani nuk mundi të përfitonte asgjë tjetër prej Muavijes dhe ndjeu keqardhje për veprimin e tij të ngutur gjatë abdikimit. [32]

Më tej, Zuhriu na rrëfen se Abdullah ibn Abbasi, kur vërejti se Hasani bënte bisedime me Muavijen lidhur me abdikimin, edhe ai vetë e kontaktoi Muavijen dhe i kërkoi atij garanci dhe një shumë parash që t’i paguhej atij vetë. Muavijeja menjëherë e pranoi edhe këtë kërkesë të Ibn Abbasit, me ç’rast ky i fundit u nda nga ushtria dhe kaloi në kampin e Muavijes gjatë natës.[33]

Ushtria e Hasanit, e gjendur pa një komandant, e rizgjodhi Kajsin si komandant të ushtrisë, me kushtin që të vazhdonte me luftën derisa ndjekësve të Aliut t’u jepej amnesti dhe t’u sigurohej jeta dhe pasuria. Kajsi arriti t’i merrte këto gjëra lehtësisht prej Muavijes, i cili ishte i gatshëm të jepte dhurata të tilla për të arritur një marrëveshje paqeje dhe për t’iu shmangur përballjes me ushtrinë e fuqishme të Kajsit. Ai i bëri disa oferta të drejtpërdrejta edhe vetë Kajsit, por ky i fundit nuk pranoi të merrte kurrfarë dhurate nga Muavijeja dhe, pa kërkuar diçka për veten e tij, hoqi dori nga rezistenca me kushtin e vetëm që ushtria e Irakut të amnestohej dhe të ishte e sigurt.[34]

   Rrëfimi i Zuhriut lidhur me abdikimin e Hasanit krijon shumë më tepër pyetje nga ç’jep përgjigje. Ky rrëfim, i cili qartësisht na përcjell një rezistencë minimale nga Hasani, duhet të jetë vënë në qarkullim nga vetë umajjadët, të cilët, në mungesë të principeve të ixhma-së (koncensus), nass-it (emërimit) ose të zgjedhjes nga një këshill (arab. shura), kërkonin dëshpërimthi një themel ligjor për ta legjitimuar sundimin e tyre. Abdikimi vullnetar i Hasanit në favor të Muavijes, gjë për të cilën kërkon të na bindë Zuhriu, është pikërisht një themel i tillë ligjor. Është shumë e natyrshme që Zuhriu, në mjedisin umajjad të Damaskut, ta përcillte rrëfimin që ishte më i famshëm dhe më i qarkulluar në qytet. Ndodhitë që çuan drejt abdikimit të Hasanit, megjithatë, nuk duket se janë aq të thjeshta sa thotë Zuhriu.

Rrëfimi i ‘Avana-së, i përcjellur nga Taberiu[35] dhe nga burimet e tjera të sipërpërmendura, krijon një përshtypje paksa të ndryshme lidhur me ndodhitë, dhe bie ndesh me rrëfimin e Zuhriut. Sipas ‘Avana-së, Kajsi nuk ishte komandant i gjithë ushtrisë as në të gjallë të Aliut, por vetëm i një regjimenti prej dymbëdhjetë mijë ushtarësh, komandën e të cilëve vazhdoi ta mbante edhe kur Hasani e trashëgoi të atin. Pasi u përhap lajmi për përparimin e Muavijes drejt Irakut, Hasani e dërgoi Kajsin me dymbëdhjetë mijë trupat  e tija, për të shërbyer si një forcë parandaluese karshi armikut dhe për t’i dhënë kohë Hasanit të përparonte drejt fushëbetejës me pjesën kryesore të forcave të tija.[36] Sipas Jakubiut, Ebu’l-Ferexh-it dhe Ibn Ebi’l-Hadid-it, ndërkaq, Hasani i dërgoi dymbëdhjetë mijë ushtarët nën komandën e Ubejdullah ibn Abbasit, ndërsa Kajs bin Sa’d-i dhe Said bin Kajsi u dërguan bashkë me ushtrinë si këshilltarë ushtarakë për Ubejdullahun.[37]

Arsyeja e vonesës në nisjen e Hasanit duket se ishte mungesa e entuziazmit tek ndjekësit e tij. Kjo është e qartë nga rrëfimi, sipas të cilit, kur Hasani u bëri thirrje që të marshonin bashkë me të kundër Muavijes, reagimi i popullit ishte i dobët.  Ata dolën dhe pranuan të niseshin për të luftuar, vetëm pasi ‘Adi ibn Hatimi, një ndjekës i vjetër dhe i përkushtuar i Aliut, njëherit prijës i fisit Tajji, u foli irakianëve, duke u kërkuar t’i përgjigjeshin thirrjes së “Imamit të tyre dhe djalit të vajzës së Profetit”.[38]

Shumë shpejt, Hasani u largua nga Kufeja dhe arriti në Meda’in, ku e vendosi ushtrinë në periferi të qytetit. Kajsi dhe regjimenti i tij tashmë kishin arritur në Meskin, ku ishin ballë për ballë me ushtrinë e Muavijes. Guvernatori sirian u përpoq ta korruptonte Kajsin, duke i ofruar një milion dirhemë, nëse do të shkëputej nga Hasani dhe do t’i bashkëngjitej atij. Kajsi e refuzoi këtë ofertë me përçmim, duke thënë: “Ti dëshiron të më mashtrosh në fenë time.”[39] Më pas, Muavije i bëri një ofertë të ngjashme Ubejdullah ibn Abbasit (ose vëllait të tij të madh Abdullahut, sipas asaj që përcjell Zuhriu), i cili e pranoi ofertën dhe dezertoi drejt radhëve të Muavijes bashkë me tetë mijë ushtarë. Kështu, Kajsi mbeti vetëm me katër mijë ushtarë, në pritje të ardhjes së Hasanit.[40] Këtu vlen të theksojmë se, ndonëse Ubejdullahu vërtet dezertoi para se Hasani ta shpallte abdikimin e tij, koha e dezertimit të tij, ashtu siç është përcjellur nga Jakubiu, nuk duket shumë e saktë. Dezertimi i Ubejdullahut duhet të ketë ngjarë pak kohë para abdikimit të Hasanit, siç do të shpjegojmë në vijim.

Megjithatë, ndërsa pjesa e përparme e ushtrisë së Hasanit e priste arritjen e tij në Meskin, vetë Hasani duhej të përballonte një situatë serioze në Meda’in. Disa nga trupat e tija u rebeluan kundër tij, ia plaçkitën çadrën dhe e sulmuan atë vetë. Lidhur me këtë ndodhi janë përcjellur pesë versione të ndryshme në burimet historike. Sipas ‘Avana-së[41], dikush në ushtrinë e Hasanit e përhapi lajmin se Kajsi ishte mundur në betejë dhe ishte vrarë, ndërsa trupat e tija kishin ikur. Paskëtaj, çadra e Hasanit u plaçkit dhe ai vetë u sulmua. Nëse është i saktë ky version, atëherë duhet të pranojmë se përhapja e kësaj thashethemeje duhet të ketë qenë një dredhi e mirëllogaritur dhe një akt spiunazhi i agjentëve të Muavijes, për të cilët nuk ka dyshim se ishin infiltruar tashmë në radhët e ushtrisë së Hasanit.

Një versioni i dytë është përcjellur nga Jakubiu[42], i cili thotë se fill pas arritjes së Hasanit në Meda’in, Muavije e dërgoi Mughire bin Shu’banë, Abdullah bin Amirin dhe Abdur’rahman bin Umm el-Hakemin tek Hasani si ndërmjetës. Pasi biseduan me Hasanin në fshehtësi dhe teksa largoheshin prej kampit të tij, ata e përhapën lajmin se Hasani ishte pajtuar të abdikonte në favor të Muavijes, me çfarë ushtarët e Hasanit e sulmuan atë dhe e plaçkitën çadrën e tij. Jakubiu shënon gjithashtu se Muavije i dërgoi njerëzit e vet në kampin e Hasanit, për të përhapur lajmin se Kajsi kishte bërë paqe me Muavijen dhe kishte kaluar në anën e tij, ndërkohë që në vetë ushtrinë e Kajsit, e përhapi lajmin se Hasani kishte bërë paqe me Muavijen.[43] Edhe në këtë rast, sërish kemi të bëjmë me makinerinë e Muavijes si një faktor për rebelimin e ushtrisë së Hasanit.

Versioni i tretë përcillet nga Dinavariu. Sipas rrëfimit të tij, Hasani u nis nga Kufeja drejt  Meda’init dhe në kohën kur kishte arritur në Sabat, në afërsi të Meda’init, vërejti pakënaqësi, mungesë qëllimi dhe një qëndrim indeferent tek disa nga ushtarët e tij.[44] Me ta parë këtë, ai e ndali ushtrinë në Sabat dhe mbajti një fjalim, në të cilin tha:

Nuk ndiej urrejtje ose armiqësi ndaj asnjë muslimani. Unë, aq sa jam mbikqyrës mbi ju, jam mbikqyrës edhe mbi veten time. Tani jami duke u menduar lidhur me një plan veprimi dhe nuk dua që të më kundërshtoni. Pajtimi, të cilin shumë nga ju nuk e pëlqeni, është më i miri (në këto rrethana) nga përçarja që ju pëlqen, veçanërisht kur shoh se shumë nga ju i druhen luftës dhe nuk kanë shumë dëshirë për të luftuar. Ndaj nuk e shoh me vend që t’ju imponoj diçka që nuk e doni.[45]

Kur ushtarët e Hasanit e dëgjuan këtë, ata e vështruan njëri-tjetrin me dyshim. Ata që ishin nga khavarixhët thanë: “Hasani është bërë jobesimtar, njësoj si babai i vet para tij.” Ata menjëherë u vërsulën drejt tij, ia tërhoqën qilimin nën këmbë dhe ia shqyen rrobat nga trupi. Hasani kërkoi ndihmë nga ndjekësit e tij besnikë prej fiseve Rabi’a dhe Hamdan, të cilët u ngutën për ta ndihmuar dhe i larguan sulmuesit prej tij.[46]

Versioni i katërt përcillet nga Meda’iniu në veprën e Ibn Ebi’l-Hadidit[47], ku thuhet se ndërsa Hasani ishte në rrugë drejt Meda’init, u lëndua nga një shtizë në Sabat, ndërsa pronat e tija e plaçkitën. Kur Muavijeja e kuptoi këtë, ai e përhapi lajmin gjithandej, me çfarë prijësit dhe fisnikët në mesin e dymbëdhjetë mijë ushtarëve të pjesës së përparme të ushtrisë së Hasanit nisën të dezertonin drejt Muavijes. Abdullah ibn Abbasi e informoi Hasanin lidhur me gjendjen e rëndë dhe ishte pikërisht në këtë pikë, që Hasani i thirri prijësit irakianë të pjesës qendrore të ushtrisë dhe, me shumë dëshpërim, u tregoi për qëllimin tij për t’i dhënë fund luftës e për të abdikuar. Para se ta përcjellim versionin e pestë të kësaj ndodhie, do të ishte me vend që të përmendim kalimthi se sipas të katër versioneve të mësipërme, vendimi i Hasanit për të abdikuar iu imponua atij nga rrethanat dhe nuk u mor me vullnet të lirë.

Versioni i pestë përcillet nga Ibn A’thami dhe Ebu’l-Ferexhi[48], burimet e të cilëve nuk janë të qarta. Ibn A’thami, siç kemi përcjellur edhe më sipër, rëndom nuk i jep burimet e tija. Në fillim të rrëfimit të tij, Ebu’l-Ferexhi përcjell nga Ebu Mikhnafi dhe nga pesë persona të tjerë. Ndaj nuk është e qartë në është ky rrëfim specifik i marrë nga vetë Ebu Mikhnafi ose nga njëri prej katër burimeve të tjerë të tij. Sipas këtij versioni, kur Hasani arriti në Meda’in, ai papritur e ndali ushtrinë e tij dhe mbajti një fjalim, në të cilin e shprehu qëllimin e tij për të abdikuar.

Përmbajtja e fjalimit, e përcjellur në burimet e ndryshme me dallime shumë të vogla, është thuajse e njejtë me versioni e përcjellur më sipër prej Dinavariut. Pasi e dëgjuan fjalimin e Hasanit, disa nga trupat e tija iu vërsulën, ia plaçkitën çadrën dhe ia shqyen rrobat. Ky version, për dallim prej katër versioneve të mësipërme, nuk jep ndonjë arsye për vendimin e Hasanit për të mbajtur një fjalim në këtë çast specifik dhe ngre shumë pyetje të paqarta. Mund të pyetet, për shembull, se përse Hasani i stimuloi njerëzit dhe mbajti fjalime për t’u dhënë kurajo që t’i bashkëngjiteshin luftës kundër Muavijes, siç kemi përcjellur më sipër prej vetë Ebu’l-Ferexhit. Përse e kaloi gjithë atë rrugë prej Kufes deri në Meda’in, me përgatitjet e plota për luftë, dhe pastaj përnjëherë ndryshoi mendim dhe vendosi të bënte paqe në Meda’in?  Jemi të mendimit se duhet ta pranojmë njërin nga katër versionet e mësipërme, të cilët thonë se fjalimi i Hasanit dhe shpallja e abdikimit nga pozita e kalifit ishin pasojë e qëndrimeve jo të besueshme të irakianëve, të plotësuara nga përdorimi i suksesshëm i spiunazhit dhe diplomacisë nga ana e Muavijes.   

Pas një trajtimi të tillë nga trupat e veta, një Hasan i tronditur dhe i dëshpëruar kuptoi se ishte e pamundur të qëndronte në kamp, ndaj i hipi kalit të tij dhe, i shoqëruar nga ndjekësit e tij besnikë, u largua në siguri drejt Kështjellës së Bardhë të Meda’init, që ishte zyra e guvernatorit të atjeshëm. Pikërisht në këtë rrugë, pak para se të arrinte në kështjellë, një khavarixh fanatik, i quajtur Xherrah bin Sinan el-Esadi, arriti t’i zinte pritë Hasanit dhe e plagosi në kofshë me një thikë, duke thirrur: “Ti je bërë jobesimtar (kafir), njësoj si babai yt para teje.”[49] Xherrahu u nënshtrua dhe u vra, ndërsa Hasani, me një gjakderdhje të fuqishme, u dërgua në kështjellë, ku u mor nën kujdesin e guvernatorit të tij, Sa’d bin Mes’ud el-Thakafi. Lajmit të sulmit ndaj Hasanit, të vënë në qarkullim nga Muavijeja, nuk iu desh shumë kohë për t’u përhapur me shpejtësi gjithandej. Kjo edhe më tepër i demoralizoi trupat edhe ashtu të dëshpëruara të Hasanit dhe shkaktoi një dezertim masiv të ushtrisë së tij.[50]

Pas këtij përshkrimi, Jakubiu, Dinavariu dhe Taberiu nuk arrijnë të japin një përshkrim të hollësishëm të ndodhive vijuese dhe menjëherë kalojnë në përshkrimin e abdikimit të Hasanit, ndonëse dy burimet e para kanë prapëseprapë disa fragmente të përmendura kalimthi, të cilat nuk kanë ndonjë vlerë për diskutimin tonë. Duke e pasur parasysh metodën dhe stilin e këtyre autorëve, shkurtësia e këtij rrëfimi është e kuptueshme. Ibn A’thami dhe Ebu’l-Ferexhi, megjithatë, i kanë shënuar hollësisht ngjarjet që ndodhën ndërmjet sulmit ndaj Hasanit dhe abdikimit të tij. Megjithatë, këta dy rrëfime dallojnë në pika të caktuara dhe duhet të trajtohen ndarazi.

Sipas Ibn A’thamit, në kohën kur Hasani përballej me këto vështirësi në Meda’in, Kajs bin S’adi, me dymbëdhjetë mijë ushtarët e tij, ishte tashmë në Meskin, ballë për ballë me ushtrinë e Muavijes dhe në pritje të Hasanit. Kur e mori lajmin e sulmit ndaj Hasanit, Kajsi mendoi se do të ishte më me vend që ta fuste ushtrinë e tij në luftë me sirianët, në mënyrë që të mos kishin mundësi të demoralizoheshin nga situata e të dëshpëroheshin edhe më. Një përballje ndërmjet dy ushtrive ndodhi vërtet, me disa humbje tek të dyja palët. Më pas, emisarët e Muavijes erdhën tek Kajsi dhe i thanë: “Për cilën kauzë je duke luftuar kundër nesh dhe po e vret veten tënde? Ne kemi lajme të sigurta se populli është larguar prej prijësit tënd, se ai është plagosur me një thikë dhe është në prag të vdekjes. Ndaj më mirë pusho së luftuari kundër nesh, derisa të informohesh hollësisht lidhur me situatën.” Kështu, Kajsi u detyrua t’i ndërpriste luftimet dhe ta priste lajmin zyrtar për ngjarjen që i kishte ndodhur Hasanit. Por trupat e tija tashmë kishin nisur të dezertonin masivisht në anën e Muavijes. Kur Kajsi e vërejti dezertimin e madh të ushtarëve, ai i shkroi Hasanit dhe e informoi lidhur me situatën.[51]

Pasi e pranoi letrën e Kajsit, Hasani humbi shpresë, i ftoi menjëherë prijësit dhe fisnikët irakianë e u tha:

O banorë të Irakut! Çfarë të bëj me ju që jeni me mua? Ja tek e keni letrën e Kajs bin Sa’dit, që më informon se edhe fisnikët në mesin tuaj kanë dezertuar në anën e Muavijes. Për Zotin, ç’sjellje e turpshme dhe tmerruese nga ana juaj! Ju ishit ata që e detyruat babaim tim ta pranonte arbitrazhin në Siffin. Dhe kur ndodhi arbitrazhi që ai e kundërshtoi e ju e deshët, ju u bëtë armiqtë e tij. Dhe kur ju ftoi sërish të luftoni kundër Muavijes, u treguat të lodhur e të lëkundur. Pas vdekjes së babait tim, ju vetë erdhët tek unë dhe m’u betuat për besnikëri me dëshirën e me vullnetin tuaj. Unë i pranove betimet tuaja dhe dola kundër Muavijes dhe vetëm Zoti e di sa i vendosur isha për këtë gjë. Ndërsa ju tani po silleni njësoj si u sollët më parë (me babain tim). O banorë të Irakut! Mua do të më mjaftonte prej juve, që të mos ma fyeni fenë e besimin, sepse kam për t’ia dorëzuar Muavijes këtë çështje (kalifatin).[52] 

Edhe Jakubiu e jep shkakun e njejtë për vendimin e Hasanit, ndonëse, siç kemi thënë, shumë shkurtimisht e përcjell ndodhinë. 

Nëse pranohen të dhënat e mësipërme, atëherë qartësohet e gjithë situata dhe rrethanat, të cilat e detyruan Hasanin të vendoste për të abdikuar. Fjalët e tija pasqyrojnë qartësisht se Hasani, që nga fillimi kishte qenë dyshues lidhur me karakterin e lëkundur të irakianëve. Në gjykimin e tij, ata ishin njerëz euforikë që flisnin plot ndjenja, por kur vinte koha e veprimit dhe sprovës, nuk duronin shumë. Ky fakt nuk përmendet drejtpërdrejt nga burimet që e përshkruajnë abdikimin e Hasanit, por na shfaqet shumë qartë në kohë kur vëllai i tij Husejni do të shkonte në Irak pas thirrjes së banorëve të Kufes për t’u prirë atyre në një kryengritje kundër Jezidit. Të gjithë njerëzit që e këshilluan Husejnin që të mos e pranonte këtë ftesë, ia përkujtuan atij faktin se këta njerëz e kishin braktisuar babain dhe vëllain e tij në çaste shumë kritike.[53] Ndjenjat e Hasanit, në këtë rast, janë një jehonë e qëndrimit të Aliut karshi shumicës së ndjekësve të tij irakianë, një sentiment që ai e shprehu shumë herë në fjalimet e tija të ruajtura në Nehxhu’l-Belaga dhe në burime të tjera.

Pas fjalimit të tij para prijësve irakianë, Hasani menjëherë i çoi fjalë Muavijes, duke e informuar për gatishmërinë e vete për të abdikuar. Kur ky lajm arriti tek Kajsi, ai u tha ndjekësve të tij: “Tani keni dy rrugëdalje: ose do të luftoni pa një prijës (imam) ose do t’i shprehni besnikëri një të devijuari (pra Muavijes)” Ata u përgjigjen: “Shprehja e besnikërisë është më e lehtë për ne se gjakderdhja.” Kështu, Kajsi u nis prej Meskinit drejt Kufes, bashkë me ata ushtarë që kishin mbetur ende me të. Është për t’u habitur se emri i Ubejdullah ibn Abbasit nuk përmendet fare në këtë rrëfim. 

Nëse shohim nga perspektiva e Ebu’l-Ferexhit, që është përcjellur nga Jakubiu, siç shprehëm më sipër, del se prijësi i pjesës së përparme të ushtrisë prej dymbëdhjetë mijë ushtarësh, ishte Ubejdullah ibn Abbasi dhe jo Kajs bin Sa’di. Edhe Muavijeja edhe Ubejdullahu arritën në Meskin bashkë me ushtritë e tyre në natën e ditës, në të cilën Hasani arriti në Meda’in. Në ditën e dytë, pas namazit të sabahut, ndërsa Hasani u përball me rebelimin e trupave të tija dhe u lëndua, në Meskin pati një korrespondencë letrash ndërmjet Muavijes dhe Ubejdullahut. Kur ra nata, Muavije i dërgoi fjalë Ubejdullahut, duke thënë: “Hasani më ka informuar për vendimin për të bërë paqe dhe për të ma dorëzuar mua kalifatin. Nëse tani hyn nën autoritetin tim, do të trajtohesh si prijës, përndryshe do t’i sulmoj trupat e tua dhe do të bëhesh i nënshtruar. Nëse më bashkëngjitesh tani, do të të paguaj një milion dirhemë, gjysmën e të cilës kam për ta dorëzuar menjëherë, ndërsa gjysmën tjetër kur të hyjë në Kufe.[54]

Gjatë natës, Ubejdullahu fshehurazi u arratis drejt kampit të Muavijes. Në mëngjes, njerëzit u mblodhën dhe prisnin që ai të dilte për t’u prirë në namaz. Kur, pas një kërkimi të shkurtër, nuk mundën të gjenin, Kajsi doli përpara, u priu njerëzve në namaz dhe u mbajti një fjalim të zjarrtë, në të cilin e sulmoi ashpër Ubejdullahun, babain e tij Abbasin dhe vëllain e tij Abdullahun, për karakterin e tyre të lëkundur e të pabesueshëm. Duke e dëgjuar Kajsin, njerëzit nisën të brohorisnin: “Falënderuar qoftë Zoti që Ubejdullahu u nda nga mesi ynë. Tani mund të ngrihemi e ta sulmojmë armikun.” Pas kësaj, ushtria nisi të përgatitej për sulm. Por atë çast, Busr bin Ebi Ertat, një njeri i besueshëm i Muavijes, doli para tyre me njëzet mijë trupa dhe thirri: “Ja komandanti juaj (Ubejdullahu), i cili tashmë i shprehu Muavijes besnikëri, ndërsa edhe Hasani ka pranuar të bëjë paqe. Atëherë për çfarë doni ta vrisni veten tuaj?” Pas kësaj, Kajsi u foli prapë njerëzve të tij dhe u tha: “Zgjidhnji njërën nga të dy rrugët: ose do të luftoni pa imam ose do t’i shprehni besnikëri një të devijuari.” Njerëzit thanë se do të luftonin edhe pa imam (prijës), bënë një sulmë të beftë kundër sirianëve dhe më pas u tërhoqën në kamp. Por kur u qartësua tashmë se Hasani kishte abdikuar, ata u kthyen në Kufe.[55]

Shpjegimi, nga perspektiva e Ebu’l-Ferexhit, e ndodhive ndërmjet sulmit ndaj Hasanit dhe abdikimit të tij, është një shpjegim i rëndësishëm, sepse jep një kohë më të logjikshme dhe të kuptueshme për dezertimin e Ubejdullahut, gjë që është shënuar në një mënyrë të paqartë në disa burime. Nga përshkrimi i tij kuptohet qartë se në mesin e dy vëllezërve, ishte Ubejdullahu ai që dezertoi dhe jo Abdullah ibn Abbasi, emri i të cilit përmendet vetëm në rrëfimin e Zuhriut. Megjithatë, rrëfimi i Ebu’l-Ferexhit se irakianët pranuan të luftonin edhe pa një prijës duhet të pranohet si i gabuar, thjesht sepse bie ndesh me të gjithë burimet e tjera, të cilët thonë unanimisht se trupat zgjodhën t’i bindeshin Muavijes. 

Kushtet e marrëveshjes së paqes, nëpërmjet të cilës abdikoi Hasani, janë përshkruar në shumë burime dhe me dallime serioze, shpesh me shumë paqartësi dhe në mënyrë të turbullt. Jakubiu dhe Mesudiu nuk i përmendin fare kushtet e marrëveshjes së paqes. Taberiu përmend tre kushte në mënyrë të drejtpërdrejtë, ndërsa një kusht të katërt tërthorazi. Tre kushtet e para, sipas Taberiut, ishin:

- që Hasanit t’i mbeteshin pesë milionë dirhemë nga paratë  që asokohe gjendeshin në thesarin e Kufes

- që Hasanit t’i jepeshin tatime vjetore të distriktit pers të Daraxhbird-it

- që Aliu të mos ofendohej ose mallkohej, së paku jo në prani të Hasanit, gjë që kishte qenë një praktikë e Muavijes që nga fillimi i kalifatit të Aliut.[56] 

Kushti i parë, që Hasanit t’i mbeteshin pesë milionë dirhemë nga paratë e ndodhur asokohe në thesarin e Kufes,  është i pakuptimtë për dy arsye të qarta. Si e para, deri në abdikimin e tij, Hasani ishte kalifi i vetëm i Kufes dhe thesari ishte tashmë nën kontrollin e tij. Së dyti, burimet tona pajtohen njëzëri se ishte një praktikë e Aliut që thesari të zbrazej në fund të çdo jave. Ndaj është vështirë të besohet se vetëm në pak muajt e sundimit të Hasanit[57], veçanërisht duke i pasur parasysh shpenzimet e shumta për përgatitjet luftarake dhe gjendjen kaotike të administratës shtetërore (pra edhe të tatim-mbledhësve) si pasojë e vdekjes së papritur të Aliut, thesari i Kufes mund të ishte i mbushur me pesë milionë dirhemë. Është me rëndësi të theksohet se pas shumë faqesh ku përmenden këto ndodhi, duke folur për brutalitetin gjatë administrimit të Basrës nga ana e Busr bin Ebi Ertatit, Taberiu e përmend edhe kushtin e katërt të marrëveshjes dhe thotë: “Hasani bëri paqe me Muavijen me kusht që miqve dhe ndjekësve e Aliut, kudo qofshin, t’u jepej amnesti dhe të ishin të sigurt.”[58] Siç do të shohim në vijim, ky kusht është përmendur nga burimet të tjera në vendin e duhur. 

Në përshkrimin e tij të abdikimit të Hasanit, Dinavariu i shënon kushtet vijuese:

- asnjë nga banorët e Irakut nuk do të trajtohet me urrejtje dhe secilit prej tyre do t’i garantohet paqja dhe siguria, pavarësisht akuzave që janë ngritur ndaj tyre,

- Hasanit do t’i jepen të ardhurat nga tatimet vjetore të krahinës së Ahvazit (për dallim nga Darabxhirdi i përmendur prej Taberiut),

- fisit Hashim duhet t’i jepet përparësi karshi fisit Beni Abdu’sh-Shems në dhënien e dekoratave dhe pensioneve.[59]

Ibn Abd el-Berr dhe Ibn el-Ethiri, dy autorë të rëndësishëm lidhur me jetën e shokëve të Profetit, si dhe disa burime të tjera, kanë shtuar edhe dy kushte të tjera, gjegjësisht:

- që asnjëri nga banorët e Medines, Hixhazit dhe të Irakut të mos shpronësohet nga asgjë që ka poseduar gjatë kalifatit të Aliut,

- që kalifati t’i kthehet Hasanit pas vdekjes së Muavijes.[60]

 

Ebu’l-Ferexhi, si shumë të tjerë, nuk duket shumë i interesuar për t’i shënuar në hollësi kushtet e marrëveshjes. Sipas tij, Muavije e dërgoi Abdullah bin Amirin dhe Abdurrahman bin Samra-në si emisarë të tij tek Hasani, për t’i diskutuar kushtet e marrëveshjes së paqes.

Në emër të Muavijes, “ata i pranuan kushtet e Hasanit, me të cilat ishte pajtuar Muavijeja: se asnjër nga ndjekësit e Aliut (shiat Ali) nuk do të lëndohej, se emri i Aliut nuk do të përmendej veçse për të mira dhe disa gjëra të tjera që i kishte kërkuar Hasani.[61]

Megjithatë, përshkrimi më i plotë jepet nga Ibn A’thami[62], i cili duket se përcjell nga Meda’iniu, sepse edhe Ibn Ebi’l-Hadidi[63] i përmend thuajse kushtet e njejta, duke e përmendur Meda’iniun si burim të tij. Sipas Ibn A’thamit, pas ndodhisë në Meda’in dhe pas shpalljes që bëri Hasani para parisë së Irakut, siç përmendëm më sipër, ai e dërgoi Abdullah bin Navfal bin Harithin tek Muavijeja për ta informuar lidhur me vendimin e Hasanit për të abdikuar dhe për t’i diskutuar kushtet e abdikimit me sunduesin sirian. Kushti i vetëm që Hasani e përcolli nëpërmjet Abdullahut ishte amnestia e përgjithshme për ndjekësit e tij. Abdullahu arriti në Meskin dhe i tha Muavijes se Hasani e kishte autorizuar për t’i biseduar kushtet e marrëveshjes së paqes në emër të tij, duke i shprehur kushtet në vijim:

- që kalifati t’i kthehej Hasanit pas vdekjes së Muavijes,

- që Hasani të merrte pesë milionë dirhemë në vit nga thesari i shtetit

- që Hasanit t’i jepeshin të ardhurat e tatimeve vjetore të Darabxhirdit

- që të garantohej bashkëjetesa paqësore e njerëzve[64]

 

Me ta dëgjuar këtë, Muavije mori një fletë boshe dhe, pasi e nënshkroi dhe vulosi, ia dha Abdullahut, duke i thënë: “Çoja këtë fletë boshe Hasanit dhe thuaji të shkruajë çfarëdo që të ketë dëshirë.” Ndërkohë, u kërkoi bashkëpunëtorëve dhe ndjekësve të tij të afërt të dëshmonin për këtë gjë. Abdullahu, bashkë me letrën dhe i shoqëruar nga disa fisnikë të Kurejshit, si: Abdullah ibn Amiri e Abdurrahman bin Samra, si dhe disa nga fisnikët në mesin e sirianëve, erdhi tek Hasani dhe i tha: “Muavije i pranoi të gjithë kushtet që i kërkova për ty dhe të cilat ti mund t’i shkruash tani në këtë letër të bardhë.” Hasani u përgjigj: “Sa për kalifatin, më nuk kam kurrfarë interesi për të. Po ta kisha dashur, nuk do t’ia jepja Muavijes. Sa për paratë, Muavije nuk ka të drejtë të më kushtëzojë, sepse kjo çështje është një çështje e shoqërisë muslimane.” Pastaj, Hasani e thirri sekretarin e tij dhe i urdhëroi të shkruante: “Këto janë kushtet, të cilat Hasan ibn Aliu i parashtron për të bërë paqe me Muavije ibn Ebu Sufjanin, duke ia dorëzuar atij qeverisjen e Prijësit të Besimtarëve Aliut:

- Muavije duhet të sundojë sipas Librit të Zotit, Sunnetit të Profetit dhe sjelljes së kalifëve besimdrejtë,

- Muavije nuk guxon të emërojë ose propozojë dikënd si kalif pas vetes dhe kjo zgjedhje do t’i mbetet një këshilli (arab. shura) të muslimanëve,

- njerëzit do të jetojnë të qetë e në paqe, kudo qofshin në tokën e Zotit

- ndjekësit dhe miqtë e Aliut, si dhe jetët, pronat, gratë dhe fëmijët e tyre, do të jenë të mbrojtura dhe nuk do të preken. Kjo është një marrëveshje dhe besëlidhje në emër të Zotit, e detyrueshme për Muavije bin Ebu Sufjanin,

- asnjë veprim i dëmshëm, qoftë hapur ose fshehurazi, nuk do të ndërmerret karshi Hasan ibn Aliut, vëllait të tij Husejnit dhe askujt nga familja e Profetit (arab. ehl en-nebi).

Kjo marrëveshje dëshmohet nga Abdullah bin Navfali, Umar bin Ebi Selemeja etj.[65]

 

Mënyra se si i ka përshkruar Ibn A’thami kushtet e diktuara nga Hasani për marrëveshjen e paqes, zgjidh shumë probleme dhe shpjegon shumë pika të paqarta në burimet e tjera. Koha e dërgimit të letrës së zbrazur nga Muavijeja ishte e paqartë tek Taberiu, ndërsa koha e dhënë tek Ibn A’thami e qartëson gjendjen dhe e bën të kuptueshme.

Taberiu, Ebu’l-Ferexhi dhe disa burime të tjera i përmendin emrat e Abdullah bin Amirit dhe Abdurrahman bin Samra-së si emisarë të Muavijes tek Hasani, për t’i diskutuar kushtet e marrëveshjes së paqes. Ibn A’thami, ndërsa e konfirmon këtë rrëfim, e jep edhe kontekstin e duhur logjik të dërgimit të tyre. Ibn A’thami i shënon kushtet në dy pjesë: në pjesën e parë janë kushtet e shprehura nga emisari i Hasanit, Abdullah bin Navfali, ndërsa në pjesën e dytë kushtet e vetë Hasanit, të cilat i përmendëm më sipër. Kur të konsiderohen bashkë të gjithë këta kushte, përveç dy kushteve të para të përmendura pak më sipër, do të shohim se janë të njejta me kushtet, të cilat në veprat e ndryshme janë shprehur të shkëputur nga njëri-tjetri.

 

Kushti i parë, që Muavije të sundonte sipas Kur’anit, Sunnetit të Profetit dhe sjelljeve të kalifëve besimdrejtë, shumë qartë i pasqyron tendencat dhe shpirtin e epokës në fjalë, në të cilën këto elemente ishin mbisunduese në karakterin e pozitës së kalifit. Në do të jemi skeptikë në pranimin e këtij formulimi, duhet të kuptojmë se pasardhësi i drejtpërdrejtë i Aliut dhe i kalifëve besimdrejtë nuk do ta kishte dorëzuar kalifatin, pa e shprehur këtë kusht tradicional, së paku së jashtmi. Megjithatë, duhet të theksohet se që nga koha e këshillit ku u zgjodh Osmani, Aliu, famlija e tij dhe përkrahësit e tij, përherë e kishin theksuar ndjekjen e vetëm të Sunnetit të Profetit, duke e refuzuar vlefshmërinë e traditës së tre kalifëve të parë. Ndaj mund të thuhet se është tejet e mundur që referenca lidhur me traditën e kalifëve besimdrejtë të jetë shtuar më pas, në një përpjekje për ta pajtuar shoqërinë muslimane. Dihet se Hasani nuk mund ta kundërshtonte qëndrimin e të atit në këshillin ku u zgjodh Osmani, në të cilën ai refuzoi ta ndiqte traditën e Ebu Bekrit dhe të Umarit.

Kushti i dytë, që Muavije të mos emëronte askënd për kalif pas vetes dhe t’ia linte zgjedhjen një këshilli mes muslimanëve, nuk duhet të jetë i vështirë për t’u pranuar. Shembulli i emërimit të një pasardhësi, i cili do të miratohej vetëm nga një numër i caktuar njerëzish nga paria, ishte një veprim i bërë më parë nga Ebu Bekri, i cili e emëroi Umarin si pasardhës. Megjithatë, vendimi i Ebu Bekrit buronte nga konsiderata e tij lidhur me interesin e muslimanëve në përgjithësi, dhe ai nuk e emëroi të birin ose ndonjë të afërm të vetin për këtë post. Por kjo nuk do të ishte kështu me Muavijen dhe umajjadët. Ndaj imponimi i këtij kushti nga Hasani ishte një pasojë e natyrshme e situatës. Kushti që kalifati t’i rikthehej Hasanit pas vdekjes së Muavijes, të cilin e kanë përcjellur disa burime, duhet së paku të jetë përmendur gjatë diskutimeve.

Nga letra e Muavijes, e përmendur më sipër, mund lehtësisht të arrijmë në përfundimin se Muavije e kishte lënë hapur mundësinë e rikthimit të kalifatit tek Hasani si një mundësi të fuqishme, por pa shprehur ndonjë gjë të qartë nga ana e tij lidhur me këtë hollësi. Pas një kohë, një grup shi’itësh do t’ia shprehnin Hasanin pakënaqësinë e tyre, duke e kritikuar për faktin se nuk kishte kërkuar garanti të mjaftueshme dhe nuk ishte siguruar për një veprim të shkruar prej Muavijes, se ky i fundit vërtet do t’ia rikthente kalifatin pas vdekjes.

Së fundmi, pika më interesante duket se është pajtimi i Muavijes për t’u falur një amnesti të plotë të gjithë ndjekësve të Aliut. Pranimi i këtij kushti  e nxjerr në pah edhe gënjeshtrën që fshihej pas pretekstit të Muavijes për të luftuar kundër Aliut, gjegjësisht hakmarrja për gjakun e Osmanit dhe dënimi i atyre që ishin përgjegjës. Në mesin e shi’itëve të Aliut, të cilëve u dha një amnesti e plotë në marrëveshjen mes Muavijes dhe Hasanit, ishin njerëz si Amr bin Hamik el-Khuzai, i cili thuhej se ishte përfshirë në vrasje dhe madje Malik el-Eshter, i cili ishte prijësi i kryengritësve të Kufes në kohën e Osmanit. Kështu qartësohet se hakmarrja për gjakun e Osmanit, siç është përmendur në shumë vende, nuk ishte tjetër veçse një preteks që Muavije e shfrytëzoi për ta përmbushur qëllimin e marrjes në dorë të kalifatit.

Pas përfundimit të marrëveshjes, Hasani u kthye në Kufe, ku atij iu bashkëngjit edhe Kajsi. Pa kaluar shumë kohë, Muavije hyri në qytet me forcën e plotë të ushtrisë së tij. Më pas u mbajt një mbledhje dhe grupet e ndryshme të njerëzve ia shprehën besnikërinë, njëri pas tjetrit. Burimet tona japin një përshkrim të hollësishëm të ndjenjave të përziera të njerëzve gjatë pranimit të sunduesit të ri. Shumë prej tyre patën një qëndrim të kujdesshëm veç sa për t’i mbrojtur interesat e tyre, ndërsa të tjerë nuk arritën ta fshihnin mospëlqimin dhe madje urrejtjen që ndienin ndaj sunduesit umajjad, paçka se ishin të detyruar të pajtoheshin me situatën. [66] 

Replikat e nxehura, fjalët e hidhura dhe dialogje përplot përçmim të të dyja palëve janë një burim interesant informatash, me të cilin nuk mund të merremi në këtë vepër. Fjalimi që mbajti Hasani pas këmbënguljes së Amr bin Asit dhe Muavijes, megjithatë, vlen të përcillet. Ndonëse është përmendur nga të gjithë burimet, ky fjalim është shënuar me përmbajtje të ndryshme. Versioni më i shkurtër është ai i përcjellur nga Taberiu nëpërmjet Zuhriut dhe thotë: “O njerëz! Zoti ju udhëzoi nëpërmjet të vjetërve në mesin tuaj (Muhammedit dhe Aliut) ndërsa ju mbrojti nga gjakderdhja nëpërmjet atyre që erdhën më pas (duke nënkuptuar veten). Vërtet ky kalifat është një gjë e kalueshme dhe gjërat e kësaj bote ndërrojnë zot, kalojnë nga dora në dorë. Zoti i tha Profetit të Shenjtë:

Dhe nuk di, në është kjo për ju një sprovë a një afat që të kënaqeni një kohë të caktuar. (Kur’an, 21:111)

 

Në këtë pikë, Muavijeja u alarmua dhe i kërkoi Hasanit të ulej, duke e qortuar Amr bin Asin, të cilit i tha: “A kjo ishte gjëja që më këshillove të bëj?”[67]

Meda’iniu, siç përcillet nga Ebu’l-Hadidi, jep një version shumë më të gjatë të fjalimit, në të cilin Hasani, si një arsye për abdikimin e tij, krahas ambicjeve dhe rebelimit të Muavijes, e përmend karakterin jo të besueshëm dhe tradhëtar të përkrahësve të tij. Hasani madje e përmend edhe kohën e Aliut dhe mënyrën si e kishin lënë në baltë po këta njerëz.[68] Një burim tjetër, Ebu’l-Ferexhi, përmend vetëm një fjali nga fjalimi i Hasanit, si vijon:

“Kalif është ai që i përkushtohet rrugës së Zotit dhe Sunnetit të Profetit dhe jo ai që është zullumqar dhe i ashpër. Ky i fundit nuk është tjetër veçse një mbret (arab. melik), i cili e sundon mbretërinë e tij, ku e paktë dhe e shkurtër është kënaqësia, e nuk lë pas tjetër veçse ca gjurmë. Nuk di në është kjo gjë një sprovë për ju, ose një dhunti për t’u kënaqur për një kohë.”[69]

Vlen të përmendet se, nëse është i saktë ky rrëfim historik, fjalimi i Hasanit mund të jetë burimi i përdorimit të fjalës melik (mbret) në vend të khalif (kalif) për ta përshkruar sundimin e Muavijes dhe të pasardhësve të tij, të përdorur gjerësisht nga historianët më të hershëm muslimanë. Por edhe krahas kësaj, ka shumë raste ku është përcjellur se Muavijeja thotë për veten e tij: “Unë jam mbreti i parë i Islamit.”[70] 

Rrëfimet historike lidhur me kushtet me të cilat u përball Hasani që nga fillimi i kalifatit të tij, tregojnë se abdikimi i tij nuk ishte i motivuar nga dashuria për rehati e për një jetë luksoze, siç kanë dashur të na lënë të kuptojmë disa autorë bashkëkohorë. Burimet qartësojnë se abdikimi i Hasanit ishte për shkak të dashurisë që kishte për paqen, për shkak të urrejtjes që ndiente karshi politikës dhe përçarjeve që krijonte ajo, si dhe për shkak të dëshirës për të shmangur një gjakderdhje të madhe mes muslimanëve. Për më tepër, ai e vlerësoi në mënyrë shumë realiste situatën dhe ishte i vetëdijshëm për pasojat katastrofale për veten, për familjen dhe për të paktët ndjekës të tij, sikur të kishte nisur një konflikt të armatosur.[71]Ai, pra, i pranoi realitetet politike të kohës, ndërkohë që fitoi kohë që mësimi shi’it t’i konsolidonte ndjekësit e vet në themele të fuqishme ideologjike. Kjo është e kuptueshme nga secili version i fjalimit të përcjellur më sipër, të mbajtur gjatë transferimit të pushtetit.

VAZHDON