Kapitulli i parë
Botëkuptimi islam
PËRMBAJTJA:
Metodat e njohjes në Islam
Ekzistenca nga këndvështrimi islam
Njeriu nga perspektiva islame
I. Metodat e njohjes në Islam
1. Islami pranon tri metoda themelore për të fituar njohuri mbi botën e mbi realitetet fetare, duke e njohur vlefshmërinë e secilës prej tyre në sferën e vete përkatëse. Këto tri mënyra janë:
- shqisat, gjegjësisht aftësia e të pamurit dhe e të dëgjuarit
- intelekti dhe arsyeja, të cilat arrijnë t’i kuptojnë të vërtetat e sigurta dhe qartësisht të definuara, ndonëse në një sferë të kufizuar dhe duke u mbështetur në principe specifike e në përshtatshmëri me kushte të caktuara
- shpallja hyjnore, që është mënyra nëpërmjet të cilës njerëz të zgjedhur pranojnë njohuri nga sfera e të padukshmes.
Dy metodat e para janë të përbashkëta për të gjithë njerëzit dhe i ndihmojnë çdo individi ta kuptojë botën. Këto dy metoda janë njëherit edhe një përkrahje efektive në të kuptuarit e ligjit hyjnor. Mënyra e tretë ka të bëjë me individët që kanë pranuar një bekim të veçantë nga i Gjithëfuqishmi, gjë që mishërohet më së miri në shembullin e profetëve të Zotit.[1] Shqisat mund të shfrytëzohen si një mjet për fitimin e njohurisë vetëm në sferën e botës shqisore, ndërsa intelekti, nga ana tjetër, është i burgosur brenda kufijve të arsyes. Për dallim prej tyre, sfera e shpalljes është pafundësisht më e gjerë dhe hedh dritë mbi fusha të ndryshme, duke përfshirë besimet fetare dhe detyrimet praktike të fesë.
Lidhur me mjetet e fitimit të diturisë, Kur’ani i shenjtë ka disa vargje, prej të cilave këtu do të përmendim vetëm dy. Lidhur me shqisat dhe intelektin, Kur’ani thotë:
Zoti ju nxorri nga barku i nënave tuaja teksa nuk dinit asgjë. Dhe Ai ju dha të pamurit, të dëgjuarit dhe zemra (arab. afida), që të ishit mirënjohës. (Kur’an, 16:78)
Fjala arabe afida është shumësi i emrit fu’ad, një fjalë që përdoret për ta përshkruar sferën e brendshme të njeriut, ku vijnë në shprehje aftësitë si dëgjimi, të pamurit dhe arsyeja. Në fund të vargut, Zoti kërkon mirënjohje. Kjo tregon se njeriu duhet të përfitojë nga të tri këto aftësi, të cilat duhet të shihen si bekime të Zotit. Kuptimi i vërtetë i mirënjohjes është që njeriu të shprehë mirënjohje për çdo bekim, në mënyrën e përshtatshme për të.
Lidhur me shpalljen hyjnore, Kur’ani thotë:
Edhe para teje nuk dërguam tjetër veçse burra, të cilëve u zbritëm shpallje. Pyesni të diturit nëse nuk dini. (Kur’an, 16:43)
Njeriu fetar, për të fituar njohuri lidhur me botën dhe fenë, përfiton fillimisht nga shqisat e tija. Megjithatë, perceptimet shqisore përbëjnë vetëm themelin empirik të gjykimeve intelektuale. Më tej, njeriu fetar përfiton nga intelekti për të fituar njohuri lidhur me Zotin, cilësitë e Tija dhe veprimet e Tija. Përdorimi i saktë i këtyre tri mënyrave në fushat e tyre përkatëse do ta dëshmojë efikasitetin e tyre në zbulimin e të vërtetës në shkallë të ndryshme.[2]
2. Bërthama e porosisë që Zoti ua shpalli profetëve mund të përmblidhet në dy kategori: besimet dhe veprat. Në shkallën e besimit, në fillim vjen besimi në realitetin e Zotit, të cilësive të tija të Bukurisë (xhemal) e të Madhështisë (xhelal), si dhe në veprimet e Tija.[3] Përkundër kësaj, në shkallën e veprave ekzistojnë detyrime dhe urdhra të caktuar, të cilët janë përcaktuar që njeriu të mund ta jetojë jetën e tij në përshtatshmëri me normat hyjnore.
Qëllimi i besimit të vërtetë është dituria dhe bindja. Dhe është e natyrshme se vetëm dëshmitë e palëkundshme (huxh’xhe) mund të çojnë drejt bindjes. Ndaj është një detyrim për çdo musliman që vetë ta arrijë shkallën e bindjes në besimin e tij. Në këtë pikë, nuk pranohet imitimi i të tjerëve. Në rastin e detyrimeve të ndërlidhura me veprat, njeriu duhet të kuptojë se qëllimi i tyre është që jeta e njeriut të jetë e përshtatshme me besimet e tija. Krahas bindjes, personi duhet të ketë qasje tek mënyrat e veprimit që janë të miratuara nga ligji hyjnor (sheriati) dhe kjo, në anën tjetër, do të thotë se njeriu duhet t’i drejtohet një muxhtehid-i, pra një eksperti të ligjit islam. Kjo temë do të trajtohet në vijim.
3. Në të kuptuarit e besimit dhe të urdhrave fetarë, ne përfitojmë nga të gjitha mënyrat e vlefshme të perceptimit. Megjithatë, mënyrat kryesore të konfirmimit të këtyre principeve janë intelekti dhe shpallja. Me fjalën “shpallje” nënkuptojmë librin hyjnor, gjegjësisht Kur’anin e Shenjtë, bashkë me thëniet e Profetit (s.a.a), të përcjellura nëpërmjet një zinxhiri të besueshëm transmetimi. Edhe thëniet e Imamëve të Ehl-i Bejtit (a.s), të cilat do të trajtohen në vijim, konsiderohen nën kategorinë e Sunnetit sepse përbëjnë një pjesë të dëshmisë hyjnore (huxh’xhe).
Intelekti dhe shpallja janë dy dëshmi që e përkrahin njëra-tjetrën. Njësoj siç e konfirmon gjykimi i vërtetë intelektual vërtetësinë e shpalljes, edhe shpallja e konfirmon vlefshmërinë e intelektit në sferën e tij përkatëse. Në shumë pjesë, Kur’ani i Shenjtë na fton ta përdorim gjykimin intelektual, të përsiatemi lidhur me mrekullitë e krijimit dhe madje shkon aq larg sa të mbështetet në intelektin si një dëshmi për vërtetësinë e thirrjes së tij për ta pranuar të vërtetën mbi Zotin dhe mbi Islamin. Asnjë libër tjetër i shpallur nuk i ka dhënë kaq shumë rëndësi dëshmimit logjik të besimit e të doktrinave të tija, gjë që mund të haset bollshëm në Kur’an.
Imamët e Ehl-i Bejtit (a.s) e kanë theksuar gjithashtu rëndësinë e dëshmive të siguruara nëpërmjet intelektit, në sferat ku intelekti është i aftë për të gjykuar. Imami i shtatë, Musa el-Kadhim (a.s), thotë madje se, ndërkohë që shpallja është dëshmia e jashtme, intelekti është dëshmia e brendshme për njeriun.[4]
4. Duke pranuar se shpallja është një udhëzim i përpiktë dhe intelekti një dritë e brendshme, e vendosur nga Zoti tek çdo individ, duhet thënë se nuk duhet të ketë kurrfarë papërshtatshmërie ndërmjet të këtyre dy burimeve hyjnore të dëshmisë. Nëse, megjithatë, ndërmjet tyre shfaqet një kundërshtim, duhet të deduktojmë se ose bëhet fjalë për një mangësi në aftësinë tonë të të kuptuarit të pyetjes fetare në fjalë, ose një gabim në premisat tona të arsyetimit logjik. Kjo sepse Zoti, me urtinë e tij të pakufishme, kurrë nuk e fton njeriun të ndjekë dy rrugë kundërthënëse.
Njësoj siç nuk ka kurrfarë kundërthënieje ndërmjet intelektit dhe shpalljes, nuk mund të ketë kundërthënie as ndërmjet shpalljes dhe shkencës. Nëse ekziston një papërputhshmëri ndërmjet tyre në sfera të caktuara, sërish duhet thënë se ose aftësia jonë e të kuptuarit të fesë në këtë sferë specifike është e mangët, ose shkenca ende nuk e ka arritur shkallën e njohurisë së sigurt në këtë fushë. Në të shumtën e rasteve, kundërthëniet ndërmjet shkencës dhe fesë kanë të bëjnë me të dytën nga këto dy alternativa, me ç′rast hipoteza dhe pandehje të ndryshme pranohen me ngut si shkencë e dëshmuar dhe përdoren sakaq si përgënjeshtrime të principeve të caktuara fetare.
5. Kur bëhet fjalë për ligjet që sundojnë në rendin ekzistencial - pra për ligje që janë objektive dhe të pavarura nga mendimet dhe nga imagjinata jonë – duhet të pranojmë se këto janë realitete të dëshmuara dhe të përhershme. Kjo do të thotë se, nëse njerëzimi arrin, nëpërmjet ndonjërës prej aftësive të perceptimit, të zbulojë një aspekt të caktuar të realitetit, i cili është i saktë në shkallë absolute, atëherë duhet të pranojmë se ky realitet është i saktë në një mënyrë të pakushtëzuar dhe të përhershme. Por nëse, gjatë procesit të zbulimit të këtij realiteti, një pjesë e diturisë që buron prej tij përshtatet me të vërtetën, ndërsa një pjesë tjetër jo, pjesa që përshtatet duhet të jetë e saktë përherë, sepse ndryshimi në kushtet mbizotëruese nuk duhet të ketë ndikim mbi një realitet universal. Me fjalë të tjera, kuptimi i konceptit të relativitetit në kontekstin e ekzistencës është se një e vërtetë që është e vlefshme në një periudhë kohore dhe e pavlefshme në një periudhë tjetër, nuk mund të konsiderohet e vërtetë. Nëse dy plus dy bëjnë katër, kjo duhet të jetë kështu gjithnjë dhe në mënyrë të pakushtëzuar. Nëse nuk është kështu, atëherë ky princip nuk ka vlefshmëri në asnjë rrethanë dhe në shkallë absolute. Nuk është e mundur që njohuria të jetë e vërtetë në një rast dhe e gabuar në një rast tjetër.
Në kontekstin e diturisë, “relativiteti” rëndom nënkupton se realiteti nuk ka një ekzistencë të veten jashtë mendimit njerëzor dhe degëzimeve të tij. Për shembull (duke e aplikuar këtë koncept në sferën politike), shoqëritë që nuk jetojnë sipas ligjeve të frymëzuara hyjnore, kanë të drejtë të vendosin vetë lidhur me politikat e tyre dhe kanë një liri të pakufizuar në këtë drejtim. Kështu, nëse arrihet pajtim lidhur me një pikë të caktuar, për sa kohë që ekziston ky pajtim i përgjithshëm, ajo gjë do të konsiderohet e mirë dhe e saktë. Por nëse më vonë arrihet pajtim për ta kundërshtuar të njejtën, atëherë “e vërteta” është ky version i dytë i ndryshuar dhe i shprehur në vendimin e dytë. Në të vërtetë, secili nga këta dy vendime kundërthënëse do të pranohet si "i vërtetë" sipas kapacitetit intelektual të individit.
Në anën tjetër, në rastin e principeve që konsiderohen të pavarura nga perceptimi subjektiv dhe aftësia intelektuale e individit, dhe të cilat kanë cilësi specifike e objektive, si dhe përkufizime që mund të definohen saktësisht brenda horizontit intelektual, thuhet se ato janë të sakta gjithnjë dhe në mënyrë të pakushtëzuar, se janë të vlefshme e të besueshme. Si rrjedhojë, kundërshtimi i tyre domosdoshmërisht do të konsiderohet i gabuar dhe i pabazë.
II. Ekzistenca nga këndvështrimi islam
6. Kozmosi, pra gjithçka tjetër veç Zotit, është një krijim i Tij dhe kurrë nuk ka qenë dhe nuk do të jetë i pavarur nga Zoti, qoftë edhe për një çast të vetëm. Kur themi se bota është një krijim i Zotit, nënkuptojmë se ajo ka ardhur në ekzistencës nëpërmjet vullnetit të Tij. Megjithatë, marrëdhënia ndërmjet botës dhe Zotit nuk është si marrëdhënia e përgjithshme e llojit baba-bir, siç është thënë:
Ai nuk është i lindur dhe as ka lindur dikë. (Kur’an, 112:3)
7. Rendi i tanishëm i universit nuk është i përjetshëm dhe i përhershëm. Përkundrazi, pas një kohë të caktuar, gjatësia e të cilës është e njohur vetëm për Zotin, ky rend do të rrënohet dhe një rend tjetër do të lindë, i cili ka të bëjë me Ringjalljen dhe Amshimin. Siç thotë edhe Zoti:
Kur toka të bëhet një tokë tjetër e qiejt të tjerë qiej dhe të gjithë të nxirren për të dalë para Zotit, që është Një e Nënshtrues. (Kur’an, 14:48)
Duke aluduar në këtë realitet të fshehur, në një vend tjetër të Kur’anit është thënë:
Vërtet të Zotit jemi dhe tek Ai është kthimi ynë. (Kur’an, 2:156)
8. Rendi i botës mbështetet në shkaqe dhe pasoja. Të gjithë fenomenet i binden kësaj marrëdhënieje qenësore. Megjithatë, ndikimi i një fenomeni mbi një fenomen tjetër është i varur nga autoriteti i vullnetit hyjnor. Urtia e vullnetit të Zotit e shpërfaq veten në këtë rend dhe rrjedha e bekimit të Tij shkëlqen në vetë natyrën e gjërave, duke u manifestuar në marrëdhënien e vëzhgueshme ndërmjet shkakut dhe pasojës.
Kur’ani i ka shpjeguar këto dy pika, gjegjësisht faktin se fenomenet i binden marrëdhënies së shkakshmërisë (kauzalitetit) dhe se ndikimi efektiv i çdo shkaku në botën e krijuar buron nga autoriteti i vullnetit universal hyjnor. Lidhur me pikën e parë, t’i referohemi vargut vijues kur’anor:
Ai e ka caktuar qiellin si një kulm dhe ka dërguar shi prej qiejve, me të cilin i bën frutat të rriten si një begati për ju. (Kur’an, 2:22)
Lidhur me pikën e dytë, vargu vijues është një dëshmi e mjaftueshme:
Në tokë të mirë rriten bimet me lejen e Zotit të tyre. (Kur’an 7:58)[5]
9. Ekzistenca nuk është e barabartë me natyrën materiale. Përkundrazi, ajo që quajmë “natyrë” nuk është veçse shprehja formale e një dimensioni të rendit të krijuar, i cili vazhdon shumë përtej rrafshit të natyrës. Këtë shkallë “të përtejme”, Kur’ani e quan “bota e të padukshmes” (alem el-ghajb). Njësoj si ndikohen fenomenet natyrore ndërmjet veti, sipas vullnetit të Zotit, edhe fenomenet e botës së padukshme kanë një ndikim mbi botën natyrore. Thënë më ndryshe, ato janë mjete nëpërmjet të cilave manifestohet bekimi i Zotit. Kur’ani e ka përmendur ndikimin e ëngjëjve të Zotit mbi ndodhitë në botën e natyrës, kur thotë për shembull:
Betohem në ata që punët i rregullojnë. (Kur’an, 79:5)
Ai është Sundues mbi robërit e Vet dhe Ai ju dërgon roje. (Kur’an, 6:61)
Nga vargjet e sipërpërmendura mund të arrijmë në përfundimin se rendi i krijuar, qoftë natyror ose mbinatyror, duke qenë i sunduar nga ligji i shkakshmërisë (kauzalitetit), ekziston nëpërmjet vullnetit të Zotit, prej të cilit është i varur.
10. Bota është një realitet i udhëzuar. Çdo grimcë e saj, në cilëndo shkallë të ekzistencës, përfiton prej dritës së udhëzimit hyjnor varësisht nga kapaciteti i vet pranues. Shkallët e ndryshme të këtij udhëzimi universal hyjnor janë: udhëzimi natyror, udhëzimi instinktiv dhe udhëzimi kreativ.
Në shumë vargje të tij, Kur’ani i Shenjtë e përmend këtë udhëzim universal:
Zoti ynë është Ai që ia fali çdo gjëje natyrën e saj dhe pastaj e udhëzoi atë. (Kur’an, 20:50)
11. Rendi i krijimit është i plotë dhe posedon një përsosuri esenciale. Struktura e botës së ekzistencës është trajtësuar deri në shkallën më të lartë të përsosurisë, aq sa nuk mund të paramendohet një shkallë më e lartë përsosurie. Kur’ani i Shenjtë thotë:
(Ai është) Njohësi i të fshehtës dhe të dukshmes, i Madhëruari, Mëshiruesi, i cili e bëri të përsosur çdo gjë që krijoi. (Kur’an 32:6-7)
Dhe thotë gjithashtu:
Madhëruar qoftë Zoti, më i miri i krijuesve. (Kur’an, 23:14)
Është e vetëkuptueshme se përsosuria e Krijuesit e bën të domosdoshme edhe përsosurinë e krijesës. Argumenti intelektual që buron nga ky princip është se veprimi i çdo vepruesi është në përpjesëtim me cilësitë dhe përsosurinë e vepruesit në fjalë. Kështu, nëse vepruesi është i pastër nga çdo mangësi ontologjike, është e natyrshme që edhe veprimet e tija të jenë të pastra nga çdo mangësi ose papërsosuri e tillë. Kur të pranohet se Zoti i Madhëruar është zotëruesi i çdo përsosurie ontologjike, domosdoshmërisht edhe veprimet e Tija janë veprimet më të plota dhe më të përsosura.
Krahas kësaj, urtia e Zotit mund të dëshmohet nëpërmjet faktit se edhe përkundër mundësive të shumta për shfaqjen e gjërave negative në krijimin e një bote të përsosur, asgjë tjetër veç përsosurisë nuk është krijuar nga Zoti. Duhet theksuar, në këtë pikë, se asgjë që konsiderohet “e ligë” në rrafshin natyror, nuk bie në kundërshtim me përsosurinë e rendit të natyrës. Shpjegime të mëtejme lidhur me këtë temë do të japim më poshtë, në diskutimin e titulluar “Njëshmëria në krijimin hyjnor”.
12. Ngase bota është një krijim dhe një veprim i Zotit, i cili është vetë e Vërteta absolute, edhe vetë bota është e vërtetë dhe ka një rënd të mbështetur në urtësi, larg çdo kotësie dhe pakuptimësie. Ky princip përmendet në shumë vargje të Kur’anit, prej të cilave mund të përmendet vargu në vijim:
Qiejt e tokën dhe gjithë ç’është mes tyre nuk i krijuam veçse me të vërtetën e për një kohë të caktuar. (Kur’an, 46:3)
Fati përfundimtar i njeriut dhe i botës është dita e Ringjalljes. Siç thotë edhe Imam Aliu (a.s): Vërtet Ringjallja është caku.[6]
III. Njeriu nga perspektiva islame
13. Njeriu është një qenie e përbërë nga shpirti dhe nga materia. Pas vdekjes, ndërsa trupi shndërrohet në një kufomë të kalbur, shpirti vazhdon të jetojë. Vdekja e një njeriu nuk nënkupton shkatërrimin e tij. Përkundrazi, ai vazhdon të jetojë në sferën e berzakh-ut deri në ditën e ringjalljes. Në kontekstin e shkallëve të krijimit të njeriut, lidhur me shkallën përfundimtare, në të cilën shpirti i fryhet trupi, Kur’ani thotë:
...pastaj e bëmë atë një krijesë tjetër. (Kur’an, 23:14)
Shumë vargje aludojnë në jetën e berzakh-ut, si për shembull:
Pas tyre ka një perde (arab. berzakh) deri në ditën kur të ngrihen prapë. (Kur’an, 23:100)
Ka edhe shumë vargje të tjera që flasin për jetën në berzakh.
14. Çdo njeri është i krijuar me një natyrë të lindur (fitra) dhe me vetëdijen lidhur me njëshmërinë e Zotit. Sikur ta zhvillonte këtë natyrë të tij të lindur, duke iu shmangur çdo prirjeje që bie ndesh me të, çdo njeri do ta gjente më në fund rrugën që çon drejt të Vërtetës absolute.
Askush nuk lind mëkatar, i ligë ose me qëllime të këqija. Çdo papastërti dhe ligësi buron nga faktorë të jashtëm, si rezultate të elementeve të jashtme, të kombinuara me ushtrimin e vullnetit të lirë. Për më tepër, edhe prirjet negative të fituara nga trashëgimia mund të tejkalohen nëpërmjet vullnetit njerëzor, për sa kohë që ekziston motivacioni i duhur. Pra, koncepti i krishter i “mëkatit zanafillor” tek bijtë e Ademit, është një koncept tërësisht i huaj për Islamin.
Lidhur me këtë, Kur’ani thotë:
Atëherë kthehu drejt fesë së vërtetë, drejt natyrës së lindur, në të cilën Zoti e krijoi njeriun. Nuk ka ndryshim në krijimin e Zotit. (Kur’an, 30:30)
Ndërsa i Dërguari i Zotit (s.a.a) thotë: Çdo fëmijë vjen në jetë me natyrën e tij të lindur (fitra).[7]
15. Njeriu është i pajisur me vullnet të lirë dhe është i aftë të marrë vendime të pavarura. Kjo do të thotë se, teksa vendos në duhet të kryejë një veprim të caktuar ose jo, ai i shqyrton nëpërmjet intelektit dimensionet e ndryshme të këtij veprimi. Kur’ani i Shenjtë thotë:
Vërtet ia kemi treguar rrugën, qoftë mirënjohës a mohues. (Kur’an, 76:3)
Dhe thotë gjithashtu:
Thuaj: është e vërteta nga Zoti juaj. Kush do le të besojë e kush nuk do, le të mos besojë. (Kur’an, 18:29)
16. Për sa kohë që individi përfiton plotësisht nga natyra e tij e lindur, nga aftësia për të dalluar ndërmjet të mirës dhe të ligës dhe nga aftësia për ta ushtruar vullnetin e tij të lirë, zhvillimi i tij shpirtëror bëhet një mundësi reale. Porta hyrëse drejt rrugës transhedente të udhëzimit të vërtetë drejt Zotit është gjithnjë e hapur për njeriun. Kjo portë mbyllet vetëm në çastin e vdekjes, pas të cilit nuk pranohet më pendimi.
Ndaj edhe thirrja e profetëve është një thirrje universale, që u drejtohet të gjithë njerëzve, madje edhe të tillëve si Faraoni. Musa (a.s) urdhërohet nga Zoti si vijon:
Dhe thuaji (faraonit): “A dëshiron të dëliresh, të të udhëzoj drejt rrugës së Zotit e të jesh i druajtur para Tij? (Kur’an, 79:18-19)
Njeriu, pra, nuk guxon të humbë shpresë nga mëshira dhe falja e Zotit, siç thotë edhe Kur’ani:
Mos humbni shpresë nga mëshira e Zotit! Zoti i fal të gjithë mëkatet. Ai është Falës dhe i Mëshirshëm. (Kur’an, 39:53)
17. Ngase njeriu përfiton nga drita e urtisë dhe ngase është i pajisur me vullnet të lirë, ai është një qenie që bart përgjegjësi. Ai është përgjegjës karshi Zotit, të Dërguarit të tij dhe karshi prijësve të frymëzuar hyjnorë. Ai është gjithashtu përgjegjës edhe karshi vetë qenies së tij njerëzore, karshi njerëzve të tjerë dhe karshi botës. Kur’ani ka shumë vargje që e kanë shpjeguar natyrën e përgjegjësisë njerëzore.
Ju jeni përgjegjës për fjalën e dhënë. (Kur’an, 17:34)
Vërtet, veshi, syri e zemra, të gjitha do të japin llogari. (Kur’an, 17:36)
Mos pandeh vallë njeriu se do të lihet në kokë të vete (e pa përgjegjësi)? (Kur’an, 75:36)
Edhe i Dërguari i Zotit (s.a.a), duke u folur atyre që kanë autoritet mbi popullin, thotë: A nuk jeni edhe ju barinj? Të gjithë jeni përgjegjës për kopenë tuaj.[8]
18. Asnjë njeri nuk është superior ndaj tjetrit, përveç nëse ka arritur një shkallë më të lartë realizimi të dhuntive të tija shpirtërore. Superioriteti më i vlefshëm është ai që mbështetet në virtyte, të cilat duhet të manifestohen në çdo dimension të jetës. Siç thotë edhe Kur’ani:
O njerëz! Vërtet ju krijuam nga një burrë e një grua dhe ju ndamë në popuj e fise që të njiheshit mes veti. Vërtet më të mirët nga ju, pranë Zotit, janë ata që janë më të druajtur para Tij. (Kur’an, 49:13)
Si rrjedhojë, faktorët racorë ose gjeografikë nuk mund të përdoren në Islam si themeli i një pretendimi për superioritet ose krenari.
19. Vlerat etike, të cilat mbështeten në vetë principet e humanitetit dhe të cilat janë të rrënjosura në natyrën e lindur njerëzore (fitra), janë të përhershme dhe të pandryshueshme. As kalimi i kohës dhe as ndryshimi i shoqërisë nuk mund t’i bëjë këto vlera të ndryshojnë. Për shembull, detyrimi për ta mbajtur fjalën e dhënë ose kthimi i të mirës me të mirë, janë vlera të tilla etike, të cilat janë të përhershme, të krijuara që në zanafillën e ekzistencës dhe që do të vazhdojnë të vlejnë për sa kohë që të ekzistojë njeriu. Normat e tilla morale nuk janë subjekt ndryshimesh. Por edhe e kundërta e kësaj nuk është më pak e saktë. Shëmtia e tradhëtisë ose e mosmbajtjes së fjalës së dhënë, për shembull, është e përhershme. Ndaj, kur të shihet nga një perspektivë intelektuale, do të kuptojmë se ekzistojnë një sërë principesh të pandryshueshme dhe të rrënjosura në vetë esencën e karakterit njerëzor, të cilat e definojnë jetesën e tij morale dhe shoqërore. Në periferi të këtyre principeve etike mund të shfaqen një sërë traditash dhe shprehish, të cilat ndikohen nga vendi dhe koha e që, si pasojë, janë të ndryshueshme. Megjithatë, ndryshimet e tilla nuk mund të kenë ndikim ose t’i ndryshojnë principet e pandryshueshme të moralit.
Kur’ani i Shenjtë nënkupton pikërisht këta principe të kuptueshme e të pandryshueshme, kur thotë:
A mund të jetë tjetër shpërblimi i mirësisë veçse mirësia? (Kur’an, 55:60)
Për të mirët nuk ka rrugë qortimi. (Kur’an, 9:91)
Vërtet Zoti nuk lejon që të shkojë dëm shpërblimi i atyre që bëjnë mirë. (Kur’an, 12:90)
Vërtet Zoti urdhëron drejtësinë, mirësinë dhe kujdesin ndaj të afërmve. Ai jua ndalon paturpësinë, të ligën dhe tejkalimin e kufijve. Kështu ju këshillon që të merrni mësim. (Kur’an, 16:90)
20. Veprat e njeriut, përveç që kanë si pasojë shpërblimin ose dënimin në amshim, nuk janë pa pasoja edhe në këtë botë. Shumë ndodhi në botë janë pasoja direkte të veprimeve njerëzore. Kjo dëshmon një finesë shumë të rëndësishme, të cilën e ka nënkuptuar edhe shpallja hyjnore dhe të cilën edhe njeriu e ka të qartë vetvetiu. Ka shumë vargje që flasin për këtë, por vargu vijues kur’anor do të ishte i mjaftueshëm si dëshmi:
Dhe sikur banorët e qytetit të kishin besuar e të kishin qëndruar larg të ligës, vërtet Ne do t’ua hapnim dyert e bekimit nga qielli e nga toka. Por ata mohuan dhe Ne i dënuam për shkak të asaj që fituan (me veprat e tyre). (Kur’an, 7:96)
Edhe profeti Nuh (a.s) ua përkujtoi njerëzve të tij lidhjen ndërmjet të qëndruarit larg mëkateve dhe hapjen e dyerve të mëshirës nga Zoti:
Dhe u thashë: “Kërkoni falje nga Zoti juaj sepse Ai është falës. Ai ka për të zbritur për ju shi të dobishëm nga qiejt dhe ka për t’ju përkrahur me pasuri e me bij. Dhe për ju ka për të krijuar kopshte e lumej. (Kur’an, 71:10-12)
21. Zhvillimi ose shkatërrimi i një populli është i ndërlidhur me një varg të ndërlikuar shkaqesh, të cilat, duke i lënë mënjanë ndikimet e faktorëve të jashtëm, janë të rrënjosura në mënyrën si trajtohen besimet fetare dhe principet morale nga populli në fjalë. Ky princip nuk bie ndesh me besimin në caktimin hyjnor (kada ve kadar)[9]. Kjo sepse principi i shkakshmërisë (kauzalitetit) është vetë një shprehje e vullnetit universal të Zotit. Me fjalë të tjera, vullnetit i Zotit manifestohet në një mënyrë që u lejon shoqërive njerëzore ta trajtësojnë fatin e vet nëpërmjet besimit dhe veprave të tyre. Një shoqëri që mbështetet në drejtësi dhe në vlera morale do të jetë përparimtare dhe stabile, ndërsa një shoqëri që është e themeluar mbi elementet e kundërta do të pësojë një fat të pakëndshëm. Ky princip është përmendur në Kur’an me emrin Sunnet Allah, pra “mënyra e Zotit”:
Dhe kur u erdhi një paralajmërues, ata veç sa u larguan më shumë dhe u sollën me mendjemadhësi e bënë të liga mbi tokë. Por e liga e dëmton vetëm atë që e kryen. Dhe a mund të presin vallë një fat të ndryshëm nga ai i popujve të kaluar? Nuk do të gjesh një zëvendësim për “mënyrën e Zotit” (Sunnet Allah) dhe as një ndryshim në të. (Kur’an, 75:42-42)
Mos jini të pavëmendshëm e mos u trishtoni, sepse ju do të dilni fitimtarë nëse besoni vërtet. Nëse ju jeni lënduar, edhe ata u lënduan më parë. Këto janë ditë që ne i shkëmbejmë mes njerëzve. (Kur’an, 3:139-140)
22. Fati i njeriut është i kthyer drejt një ardhmërie shpresëplotë. Ndonëse është e saktë se jeta njerëzore është kryesisht e shoqëruar nga pabarazia dhe vështirësitë, kjo nuk ka për të qenë gjithnjë kështu. Historia njerëzore lëviz drejt një të ardhmeje më të mirë, në të cilën ka për të dominuar një sistem gjithëpërfshirës i drejtësisë. Sipas Kur’anit, të virtytshmit do të sundojnë në tokë:
Dhe vërtet kemi shkruar edhe në Zebur pas Tevratit: robërit e mi të virtytshëm do ta trashëgojnë botën. (Kur’an, 21:105)
Dhe gjithashtu:
Atyre që besojnë e që bëjnë vepra të mira, Zoti u ka premtuar se do t’i bëjë trashëgimtarë e sundues mbi tokë, njësoj siç i bëri të tjerët para tyre. (Kur’an 24:55)
Andaj, pas një beteje të stërzgjatur ndërmjet të vërtetës dhe të gabuarës, e ardhmja do ta dëshmojë triumfin e të vërtetës, pavarësisht sa kohë do të zgjasë arritja e kësaj. Kur’ani thotë:
Ne e godasim të gabuarën me të vërtetën dhe e gabuara thyhet e shkatërrohet. (Kur’an, 21:18)
23. Nga këndvështrimi kur’anor, njeriu është i dhuntisur me disa bekime të veçanta, aq sa edhe ëngjëjt përkulen para tij. Kur’ani thotë:
Vërtet i kemi nderuar bijtë e Ademit. Ata i bartim në tokë e në det dhe për ta kemi caktuar bekime të shumta e i kemi përzgjedhur mbi shumë prej gjërave që krijuam. (Kur’an, 17:69)
Duke e pasur parasysh faktin se themeli i jetesës së njeriut është ruajtja e dinjitetit të tij shpirtëror, çdo veprim që e largon njeriun nga ky dinjitet dhe nga çdo cilësi që i është dhuruar nga Zoti, është i ndaluar në Islam. Për të qenë më të përpiktë, çdo autoritet tiran, qoftë nga pikëvështrimi i sunduesit tiran ose i popullit që i bindet një sunduesi të tillë, është i ndaluar rreptësisht. Siç thotë edhe Imam Aliu (a.s): Mos u bëj skllav i të tjerëve, sepse Zoti të ka krijuar të lirë.[10] Ai thotë gjithashtu: Zoti ia ka falur besimtarit çdo të drejtë, përveç asaj të poshtërsimit të vetvetes.[11]
24. Nga pikëpamja islame, jeta intelektuale e njeriut ka një rëndësi dhe dinjitet të veçantë, sepse superioriteti i njeriut, që është njëherit edhe themeli i pozitës së tij të lartësuar karshi krijesave të tjera, buron pikërisht nga aftësia e tij për t’u përsiatuar e për të menduar, duke e shfrytëzuar gjithë spektrin e intelektit. Duke u nisur nga kjo, shumë vargje të Kur’anit e ftojnë njeriun t’i shfrytëzojë aftësitë e tija intelektuale, aq sa kultivimi i intelektit dhe përsiatja lidhur me fenomenet e krijimit janë përmendur gjithnjë në mesin e cilësive të njerëzve të urtë. Në shumë pjesë të tij, ku theksohet rëndësia e përsiatjes dhe e të menduarit lidhur me shenjat dhe mrekullitë e krijimit, Kur’ani ka një qëndrim të ngjashëm:
Ata që e përkujtojnë Zotin në këmbë, ulur e shtrirë, dhe përsiaten lidhur me krijimin e qiejve e të tokës. (Dhe thonë:) “Zoti ynë! Ti nuk i krijove këto së koti.” (Kur’an, 3:192)
Në vazhdë të kësaj perspektive vjen edhe ndalimi kur’anor për imitimin e verbër të paraardhësve.
25. Liria që Islami ia jep individit në sferat ekonomike dhe politike, është e kushtëzuar nga principi i cili thotë se kjo liri nuk duhet të jetë në konflikt me parimet e prioritetet shpirtërore të njeriut dhe të mos bjerrë në kundërshtim me themelet e mirëqenies shoqërore. Në të vërtetë, filozofia e detyrimeve në Islam është e rrënjosur në nevojën për ta bërë njeriun të vetëdijshëm për shkallën e përgjegjësisë së tij, në mënyrë që ta ruajë dinjitetin e vet dhe mirëqenien e shoqërisë. Ndalimi i idhujtarisë, alkoolit dhe i veseve të tjera mbështetet pikërisht në nevojën për ta ruajtur dinjitetin dhe shenjtërinë e njeriun. Kur të kihet në konsideratë kjo pikë, personi do të mund ta vlerësojë edhe më shumë urtinë e fshehur pas ligjit islam të shpagimit (arab. kisas).
Ligjin e kisas-it (p.sh. dënim me vdekje për vrasësin), Kur’ani e konsideron burim të ruajtjes së jetës njerëzore:
Dhe në kisas ka jetë për ju, o njerëz të mendjes. (Kur’an, 2:179)
I Dërguari i Zotit (s.a.a) ka thënë: Nëse një njeri mëkaton fshehurazi, ai e dëmton veç veten. Por nëse mëkaton hapur dhe nuk pengohet, atëherë e gjithë shoqëria dëmtohet prej kësaj.[12]
Imam Xhaferi (a.s), pasi përcjell disa hadithe, thotë: Një njeri që mëkaton hapur, e dhunon shenjtërinë e ligjeve të Zotit dhe miqësohet me armiqtë e Tij.[13]
26. Në mesin e manifestimeve të lirisë individuale në Islam është fakti se nuk ka detyrim në fenë që njeriu zgjedh për ta ndjekur:
Në fe nuk ka detyrim. E vërteta është dalluar qartë nga e gabuara. (Kur’an, 2:256)
Në Islam, feja kërkohet vetëm kur të jetë rezultat i bindjes së brendshme dhe i besimit të brendshëm shpirtëror, gjëra këto, që nuk mund t’i imponohen një njeriu nga jashtë. Bindja dhe besimi burojnë nga të kuptuarit paraprak të një sërë faktorësh, mes të cilëve radhiten aftësia për ta dalluar të vërtetën nga gënjeshtra dhe nga e gabuara. Kur të arrihet kjo pikë, atëherë individi, nën kushte normale, do ta zgjedhë domosdo rrugën e të vërtetës.
Është e vërtetë se xhihadi është një detyrim për muslimanët. Por kjo nuk do të thotë t’i detyrosh të tjerët ta pranojnë Islamin. Qëllimi i xhihadit është eliminimi i faktorëve që e pengojnë përcjelljen e porosisë hyjnore në mënyrë paqësore në botë, në mënyrë që “rruga e drejtë” të mund t’u qartësohet dhe t’u prezantohet të gjithëve. Është e natyrshme se, sikur të pengohet përhapja paqësore e mësimit çlirues të Islamit, xhihadi bëhet një detyrim, por vetëm për sa kohë që ka qëllim eliminimin e këtyre pengesave dhe krijimin e kushteve të nevojshme për përhapjen paqësore të porosisë islame mes njerëzve.
Siç jemi përpjekur të tregojmë deri në këtë pikë, perspektive islame e përndrit natyrën e njeriut dhe të universit. Kuptohet, mbeten edhe shumë pika të kësaj teme të gjerë, që mund të trajtohen edhe më tej dhe që, pjesërisht, do të përmenden në vijim të veprës.
VAZHDON
[1] Në hadithet islame, personat e tillë janë emërtuar muhaddath (atyre, të cilëve u folet). Kjo do të shpjegohet në vijim të veprës. (Shih shpjegimin e këtij termi në artikullin "Termi muhaddath in Shi′izmin Dymbëdhjetës" nga Kohlberg, Besimi dhe Ligji, v.5, fq.39-47)
[2] Pastrimi i shpirtit nga të gjithë mëkatet dhe të ligat krijon tek njeriu një frymëzim, i cili mund të konsiderohet një burim i të fituarit të diturisë
[3] Dërgimi i profetëve, caktimi i pasardhësve të tyre dhe ringjallja e të vdekurve, të gjitha këto janë manifestime të veprimeve të Zotit
[4] Vërtet Zoti ka dy dëshmi për njerëzit: një të jashtme dhe një të brendshme. Dëshmia e jashtme janë të dërguarit, profetët dhe imamët, ndërsa dëshmia e brendshme është intelekti. (Kulejni, Usul el-Kafi, v.1, fq.16; botim i vitit 1980, Beirut)
[5] Lidhur me këtë pikë, shih kapitullin Bakara, vargjet 102 dhe 249, si dhe kapitullin Al-i Imran, vargjet 49 dhe 166; Për informata të mëtejme, shih tefsiret e Kur′anit, p.sh. El-Mizan, v.1, fq.72
[6] Nehxhu′l-Belaga, thënia nr.190; botim i vitit 1975, Kom
[7] Shejh Saduk, Kitab et-teuhid, kapitulli 53, hadithi nr.9; botuar 1978, Kom
[8] Ahmad bin Hanbel, Musned, v.2, fq.54; Bukhari, Sahih,v.2, Kitab el-xhum′a, kapitulli 11, hadithi nr.2, fq.284
[9] Në këtë pikë, shprehjen kada ve kader e kemi përkthyer si "caktimi hyjnor", pra në kuptimin që përdoret kjo shprehje në persisht, ndonëse në gjuhën arabe të dyja fjalët kanë dy konotacione të ndryshme. Kada është e ndërlidhur me urdhrin hyjnor, ndërsa kadar me caktimin e masës së gjësë së urdhëruar. Ky dallim do të shprehet në vijim të veprës, ku autori e trajton më hollësisht çështjen e caktimit. (shënim i përkthyesit në anglisht)
[10] Nehxhu′l-Belaga, letra nr.38
[11] Hurr el-Amili, Vesa′il el-shia (botuar Beirut, 1982), v.11, kapitulli 12, fq.424
[12] Po aty, kapitulli 4, fq.407
[13] Po aty