Qëllimi i arsimimit Islam
William C. Chittick
05.06.2008

Nocionet e ‘arsimit’ janë të gdhendura në vlerat dhe qëllimet e shoqërisë moderne. Individët njerëzorë kuptohen sipas roleve të tyre shoqërore dhe qëllimet njerëzore përkufizohen në terma ideologjie. Me ‘ideologji’ nënkuptoj skema të përmirësimit të gjendjes njerëzore mbështetur në hamendjet e mendimit modern të zhvilluar në shekullin XVIII, pra periudhës së njohur si Iluminizëm.


Stili i ri i të menduarit që u shfaq gjatë Iluminizmit i kundërshtoi të gjitha nocionet tradicionale të së vërtetës, autoritetit, hierarkisë dhe natyrës njerëzore.


Ai u shtroi terrenin sistemeve të ndryshme të vëna në jetë gjatë periudhës moderne, në përpjekje për ta trajtësuar shoqërinë sipas idealeve humaniste – si demokracia, socializmi e marksizmi, me të gjitha larmitë dhe degëzimet e tyre.


Ndër më të spikaturat e këtyre janë lëvizjet moderne islamiste, që janë njëlloj sikurse sistemet e tjera ideologjike në orvatjen për të imponuar një sistem abstrakt, të bërë nga njeriu, mbi shoqërinë. Çdo ideologji fillon me presupozime të caktuara mbi natyrën njerëzore, të cilat nuk bashkëndahen nga mendimi paramodern.


Qeniet njerëzore kuptohen në terma të gjetjeve të shkencës moderne, të cilat përjashtojnë de facto, në mos de jure, çdo mundësi transhendence, çdo nocion profetësie e shpalljeje dhe çfarëdo konsiderate serioze të jetës së përjetshme.


Duke lexuar Iluminizmin në terma islamë, mund të themi se ai përbën një stil të ri mendimi, të mbeshtetur në kundërshtimin e tre parimeve themelore të mendimit islam. Këto janë Uniteti Hyjnor (teuhid), profetësia (nubuvve) dhe Kthimi te Zoti (ma’ad).


Me fjalë të tjera, nocionet moderne mbi natyrën njerëzore bazohen në kundërshtimin e të vërtetave që kanë formuar gjithmonë bërthamën e të kuptuarit të muslimanëve.


Nuk dua të nënkuptoj që këto të vërteta themelore islame janë thjesht islame – ato ndahen nga çdo qytetërim paramodern, e jo më pak i krishteri. Me fjalë të tjera, botëkuptimi i qytetërimeve paramoderne e njihte teuhidin, unitetin e Realitetit të Përfundëm.


Ato ishin të bindura gjithashtu se përsosja njeëzore nuk arrihej dot pa nismën e atij Realiteti, pra pa ndihmën e figurave të njohura si profetë, avatarë, buda ose të urtë.


Botëkuptimet paramoderne pohonin gjithashtu se mënyra jonë e të ekzistuarit në këtë jetë është thjesht etapë e bërjes së njeriut dhe se çdo njeri është përgjegjës, në një shkallë të caktuar, për mënyrën e ekzistencës së vet pas vdekjes. Shkurt, çdo diskutim i ‘arsimit’ në kontekstin e mësimeve islame duhet të nisë me faktin se nocionet e arsimit në kohët moderne bazohen në konceptet e natyrës njerëzore të rrënjëzuara në Iluminizëm. Këto koncepte janë thellësisht të papërputhshme me nocionet islame mbi natyrën njerëzore.


Për rrjedhojë, arsimi modern, që i shërbeu nevojave të ideologjive të shteteve moderne, është thellësisht i papërputhshëm me arsimin islam, i cili i shërben nevojave të shpirtit njerëzor në kërkimin e tij për t’i rikthyer Zotit në më të mirën mënyrën të mundur.


Ajo që e bën diçka ‘islame’ është që kjo të bazohet në mësimet e Kur’anit dhe Profetit Muhammed.


Asnjë fjalë arabe e burimeve të hershme nuk përkon me nocionin tonë modern të arsimit. Sigurisht, Kur’ani dhe literatura e Hadithit ësht përplot këshilla e nxitje për të kërkuar diturinë dhe përmirësuar veten nëpërmjet të konformuarit ndaj normave të siguruara nga Zoti dhe Profeti i i Tij.


Por dija dhe përmirësimi kuptohen gjithmonë në terma të një synimi të posaçëm e ky synim është që të bëhemi plotësisht njerëzorë në këtë botë dhe të arrijmë lumturi të përjetshme në tjetrën. Në vetvete dhe për veten e saj, dija s’ka vlerë. Përndryshe, Profeti nuk do ishte lutur:


“O Zot, kërkoj strehë nga dija që nuk ka asnjë dobi.”


Fjala ‘edukoj’ vjen nga një rrënjë latine që dot thot të udhëheqësh, të tërheqësh. Mund të debatohet se Kur’ani në të vërtetë e ofron një nocion disi paralel, i cili ndodhet në zemrën e lutjes islame. Sureja el-Fatiha, e recituar shumë herë në ditë nga një musliman ushtrues, sillet rreth fjalisë “Udhëzona në Rrugën e Drejtë”. Rruga e Drejtë është udha që shpie në lumturinë dhe plotësishmërinë njerëzore. Me fjalë të tjera, rruga që çon në ‘sukses’.


Mirëpo, suksesi përkufizohet jo në terma të kësaj bote, po përkundrazi, në ato të një tjetre shumë më reale e të përhershme. Sipas traditës, Fatihaja ngërthen mesazhin e tërë Kur’anit. Ajo tregon qartë kah tre parime, që janë themeli i botëkuptimit islam. Më lejoni të sugjeroj se si gdhenden këto tre nocione në këtë sure. Përgjithësisht, teuhidi shprehet më thuktazi në formulën kur’anore: la ilahe il-la’Llah (“nuk ka zot përveçse Zoti”).


Kjo formulë është rrokur gjithmonë se nënkupton që e tërë ekzistenca vjen nga Zoti, se i gjithë realiteti mbahet vazhdimisht nga Zoti dhe se të gjitha gjërat përfundimisht kthehen te Zoti. Çdo cilësi pozitive e ndeshur në botë dhe në vetet tona mund të jetë veçse pasqyrim i zbehtë i cilësive të Zotit. Vetëm Zoti është vërtetësisht i mirë, vetëm Zoti është vërtetësisht i bukur, vetëm Zoti është vërtetësisht i fuqishëm, vetëm Zoti është vërtetësisht i pavarur e kështu me radhë në listën e emrave hyjnorë. Shkurt, teuhidi nënkupton se nuk ka asgjë vërtetësisht reale përveçse Zoti. Fatihaja fillon me pohimin, “Falënderimi i takon Zotit”, çka përbën thjesht një pohim të teuhidit: ai do të thotë se askush nuk është i denjë për lavdërime përveç Zotit, sepse nuk ka asgjë vërtetësisht të mirë veç Zotit.


Po kështu, teuhidi shprehet edhe në pohimin “Vetëm Ty të shërbejmë, dhe vetëm Ty të kërkojmë ndihmë.” Nuk ka zot përveçse Zoti, ndaj nuk ka asnjë të denjë për t’i shërbyer dhe asnjë që mund të sigurojë ndihmë të vërtetë veçse Zoti. Vini re se kjo fjali mbahet zakonisht si vendosëse e një ideali: muslimanët duhet t’i shërbejnë veç Zotit e të kërkojnë ndihmë vetëm prej Tij.


Megjithatë, nëse vërejmë më kujdes, do shohim se ajo përbën edhe pohim faktual. Uniteti i Realitetit kërkon që çdokush, musliman apo jo, t’i shërbejë Zotit dhe t’i kërkojë ndihmë Atij në rrjedhën e të jetuarit të jetës së vet.


Duke qenë se ka vetëm një Realitet të vërtetë, të gjitha gjërat veprojnë në përputhje me atë Realitet – të gjitha gjërat janë me përkufizim shërbëtore të atij Realiteti.


Kur njerëzit kërkojnë ndihmë, ata në të vërtetë kërkojnë ndihmë nga ai Realitet i vetëm, qofshin të ndërgjegjshëm apo jo për këtë fakt. Kjo na sjell në parimin e dytë të mendimit islam, të cilin Fatihaja e përmend mëse haptazi duke përdorur foljen “me udhëzue”.Teuhidi mëson se “nuk ka udhëzues përveçse Zoti”. Siç e formulon Kur’ani, duke iu drejtuar Profetit


Nuk e udhëzon ti kë do ti, por udhëzon Zoti kë do Ai (28:56).


Megjithatë, Kur’ani thotë gjithashtu për Profetin:


Ti udhëzon në Rrugë të Drejtë (42:52).


Kjo do të thotë se Zoti udhëzon duke nisur profetë, dhe funksioni i tyre është t’i udhëzojë njerëzit në Rrugën e Drejtë, e cila shpie në lumturi të përjetshme.


Parimi i tretë i mendimit islam është Rikthimi te Zoti. Atë e nënkupton vetë nocioni i Rrugës së Drejtë, es-siratu’l-mustakim. Përse është e rëndësishme rruga? Sepse shpie në lumturi pas vdekjes. Domethënien e saj e tregon midis të tjerash fakti se, e ashtuquajtura “urë mbi Ferr” në Ditën e Ringjalljes quhet gjithashtu es-sirat. Ata që arrijnë ta kalojnë Urën pa rrëshqitur në Zjarr janë ata që kanë marrë udhëzimin në Rrugën e Drejtë në këtë jetë.


Ata që dështojnë s’e kaluari Urën janë ata që nuk e kanë ndjekur Rrugën e Drejtë – në vend të kësaj, siç thotë Fatihaja, ata janë mes atyre që janë shmangur ose atyre ndaj të cilëve Zoti është zemëruar. Siç e thashë më lart, fjala “arsimoj” do të thotë më udhërrëfye. Në latinisht, ducere do të thotë me udhëzue, me drejtue, me nxjerrë. Kur muslimanët luten që të udhëzohen në Rrugën e Drejtë, ata i kërkojnë Zotit t’i nxjerrë nga injoranca, urrejtja, mëria dhe të gjitha tiparet e mbrapshta të karakterit, që pengojnë lulëzimin e plotësishmërisë dhe virtytit. Këto tipare negative të karakterit janë të rrënjosura thëllë në egon njerëzore. Arsyeja e kësaj është thjesht sepse njerëzit nuk janë Zoti, dhe vetëm Zoti është i mirë dhe i vërtetë. Siç thotë Kur’ani:


Njeriu u krijua i dobët (4:28).


Ademi ra nga parajsa për shkak të dobësisë së tij, të cilën Kur’ani e quan “harresë” (nisjan) dhe “pavëmendshmëri” (ghafle). Harresa është e thurur në ekzistencën njerëzore. Për të dalë nga harresa, njerëzit duhen nxjerrë prej saj – njeriu duhet edukuar/arsimuar. Askush nuk mund të arrijë plotësinë e mundësisë njerëzore, askush nuk mund ta arrijë diturinë, urtinë, virtytin dhe mirësinë e vërtetë me përpjekjet e veta. Gjithkush ka nevojë për një edukues, i cili do t’i tregojë udhën e dijes dhe shpëtimit. Edukuesi është pikërisht “udhëzuesi” (hadi). Në shoqërinë tradicionale islame, udhërrëfimi sigurohej nga dijetarët (‘ulema). Sipas një thënieje të shumëpërhapur (e cila shpesh i njihet Profetit), “Dijetarët janë trashëguesit e profetëve.” ‘Ulematë janë, fjalë për fjalë, “ata që kanë dituri” dhe ekzistojnë lloje të ndryshme ‘ulemashë, në varësi të llojit të diturisë që kanë trashëguar nga profetët.


Ka tre sfera themelorë të diturisë, çdonjëra nga të cilat pëfshihet nga Kur’ani dhe trupëzohet te Profeti. Trashëguesi ideal i Profetit do t’i ketë aktualizuar të trija llojet e diturisë, por shumica e ‘ulemave në të vërtetë kufizohen mjaft në dijen e tyre. Sigurisht, asnjë nga ‘ulematë nuk mund të jetë udhëzues aq i plotë sa vetë Profeti.


Tri llojet bazë të diturisë islame që duhen trupëzuar idealisht nga ‘ulematë janë dija e të vepruarit të duhur, dija e Realitetit të Vërtetë dhe dija e përsosmërisë shpirtërore. “Dija e të vepruarit të drejtë” është lëmi i Sheri‘atit dhe jurisprudencës. “Dija e Realitetit të Vërtetë” është lëmi i atyre ‘ulemave që studiojnë kelamin, sufizmin teorik dhe/ose filosofinë.


Këta dijetarë shpjegojnë mësimet kur’anore mbi realitetin e Zotit, natyrën e kozmosit, dhe bërjen e vetes njerëzore. Me fjalë të tjera, ky grup i dytë i ‘ulemave studion metafizikën, teologjinë, kozmologjinë dhe psikologjinë e përshpirtshme.


Sfera e tretë, “dija e përsosjes shpirtërore” trajton mënyrën e shndërrimit të brendshëm dhe përputhjen me normat e vendosura nga Zoti, jo vetëm në të vepruar e të menduar, por edhe në qenien tonë të brendshme. Ky lëm është specialiteti i mjeshtrave sufi.


Thashë se arsimi modern është i papërputhshëm me arsimin tradicional musliman. Me arsim tradicional musliman nënkuptoj “udhëzimin në Rrugën e Drejtë”, e cila shpie në të vepruarit e duhur, të kuptuarit e drejtë dhe shndërrimin e duhur të vetes. Me të pikasur që arsimi islam fokusohej në arritjen e përsosmërisë njerëzore sipas normave Hyjnore – e jo normave humaniste të Iluminizmit – mund të kuptojmë lehtë përse arsimi modern shkatërron bazat mbi të cilat mund të ndërtohet arsimi islam.


Më lejoni të tregoj disa pika, ku shfaqet konflikti ndërmjet arsimit islam e atij modern, sidomos në lidhje me parimin themelor të mendimit Islam, teuhidit.


Arsimi modern pretendon se bazohet në “shkencë” dhe e merr autoritetin e vet duke qenë “shkencor”. Mendimi shkencor karakterizohet nga fokusi i tij mbi shumësinë dhe studimin empirik të sferës së kapshme nga shqisat, qoftë nëse këto e arrijnë futjen në atë sferë drejtpërsëdrejti apo me anë të instrumenteve. Mendimi shkencor hedh poshtë, në mënyrë implicite ose edhe eksplicite, çdo lloj dijeje që nuk verifikohet dot empirikisht. Ky lloj qasjeje është i dobishëm për të fituar kontroll mbi mjedisin e njerëzit, siç është fare e qartë te mënyra në të cilën ajo përdoret nga qeveritë, ushtria dhe industria.


Mirëpo, me të pretenduar se dija shkencore është dituria e vetme e vlefshme dhe e ligjshme, nuk mund të bëhet më fjalë për shkencë, po për “shkencizëm”, besimin se vetëm shkenca lejon qasje tek e vërteta. Shkencëtarët janë zakonisht tepër të sofistikuar për të besuar në shkencizëm, sepse ata e kuptojnë se shkencizmi është një qëndrim ideologjik, i cili nuk mund të demonstrohet empirikisht. Prapëseprapë, shkencizmi është një përbërës i fuqishëm i botëkuptimit modern. Shumica e njerëzve besojnë në pretendimet për të vërtetën që bën shkenca, më shumë sesa besojnë në pohimet për të vërtetën që bën feja. Ata besojnë se shkenca merret me dijen dhe realitetin objektiv dhe pandehin se feja merret thjesht me sferën subjektive të opinioneve dhe ndjenjave. Besimi në shkencë është thellësisht i papërputhshëm me qasjen e diturisë islame. Në terma islame, e vetmja dituri e vërtetë, e vetma dije absolutisht e besueshme dhe e vërtetësishme është teuhidi, fakti se nuk ka asgjë reale përveç Realitetit.


Kjo është njohur gjithmonë si e vërtetë, si fakt e jo si besim. Ajo është “besim” vetëm për njerëzit e thjeshtë, të cilët e pranojnë mbi bazën e autoritetit, por nuk e kuptojnë se çfarë do të thotë.


Për çdo person me intelekt të shëndoshë (‘akl selim), ajo përbën të vërtetën themelore, përmes të cilës duhen kuptuar të gjitha të vërtetat dhe duhet ndërtuar e tërë dituria. Cilado formë e dijes që shpërfill teuhidin është injorante për atë të vërtetë të vetme, nga e cila varet çdo e vërtetë. Gjithkush e di se qytetërimi islam zhvilloi një sërë disiplinash shkencore në mënyra skajimisht të sofistikuara si matematika, astronomia e mjekësia.


Mirëpo, këto disiplina ishin gjithmonë pjesë e një vizioni më të madh, dhe ky vizion ishte teuhidi. Botëkuptimi islam nisi duke pohuar realitetin e Zotit, Unitetin e Realit të përfundëm, rrënjëzimin e gjithçkaje te Zoti.


Kjo nënkuptonte se të kuptuarit e drejtë të gjërave varej nga të kuptuarit e tyre në raport me Zotin – Realitetin e Përfundëm. Çdo dije mbi botën, që nuk e vendos botën në terma të Burimit të saj Transhendent, është në të vërtetë injorancë, sepse i pengon njerëzit nga të shikuarit e gjërave ashtu siç janë në të vërtetë.


Është mjaft e qartë se një intuizim i unitetit i nxit shkencëtarët e epokës moderne në kërkimin e tyre për teori gjithpërfshirëse të universit. Por gjithashtu nuk mund të ketë kurrfarë dyshimi se teoritë që mbizotërojnë disiplinat shkencore dhe akademike bashkëkohore janë shpalosje të një parimi, të cilin mund ta quajmë tekthir. Teuhidi buron nga fjala vahde (njëshmëri) dhe nënkupton të pohuarit e njëshmërisë së Zotit, të deklaruarit e unitetit të Realitetit të Përfundëm.


Tekthir buron nga fjala kathra (shumësí) e nënkupton pohimin e shumësisë së realitetit. Një botëvështrim tekthiri e mohon teuhidin, implicitisht ose edhe haptazi. Në vend të Një Realiteti, ai shtron shumë realitete. Rezultati përfundimtar është shpërhapja e dijes njerëzore, larmizimi i disiplinave shkencore dhe akademike, shumësia e synimeve njerëzore, dhe një mospajtim, përçarje, çintegrim, konflikt e shthurje pa fund. Tekthiri nuk është medoemos i keq.


Filosofët muslimanë nganjëherë e përdornin këtë fjalë për të treguar vetë aktin, me anë të të cilit Një Zot krijon një botë shumësie. Mirëpo, detyra njerëzore është t’i ikë tekthirit, të shohë tej shumësisë dhe përçarjes që sundojnë sferën e dukshme.


Njerëzit ftohen të vendosin teuhidin, që nënkupton prurjen e unitetit, harmonisë, barazpeshës, drejtësisë dhe paqes. Megjithatë, ata thërriten që ta arrijnë këtë në vetë jetët e tyre. Askush nuk mund të sjellë harmoni, barazpeshë dhe paqe në botë nëse nuk ndodhet në paqe me Zotin. Fakti që teuhidi duhet të fillojë me individin tregon kah një prej dallimeve elementare ndërmjet mendimit tradicional dhe sistemeve ideologjike moderne.


Islami ka mësuar gjithmonë se çdo individ është përgjegjës para Zotit. Pa plotësuar përgjegjësitë vetjake nuk mund të jetohet sipas normave të Zotit. Në kontrast me këtë, mendimi modern pohon se një shoqëri e harmonishme mund të ndërtohet njëherazi, duke e imponuar një sistem mbi shoqërinë. Kur të gjithë i bëhen konform sistemit të imponuar – një sistemi të shpikur nga ideologët e të detyruar nga byrokratët – shoqëria do të jetë e harmonishme. Me fjalë të tjera, shoqëria tradicionale thotë:


“Fillo me veten!”;


mendimi modern thotë:


“Reformo të tjerët!”


Shkurt, teuhidi është një vizion që duhet arritur nga çdo qenie njerëzore. Ai përbën detyrën e individëve. Rruga për të arritur atë quhet Udha e Drejtë. Ata që i çojnë njerëzit në Udhë të drejtë janë parasëgjithash Zoti, pastaj profetët, pastaj trashëguesit e profetëve. Megjithatë, nuk mundemi thjesht të ndjekim mësuesit. Ajo që kupton mësuesi juaj nuk ju ndihmon, përveç nëse e kuptoni edhe ju. Është përgjegjësia e çdo muslimani që të kërkojë dijen e tij dhe të kuptuarit e tij vetjak.


“Kërkimi i diturisë është i detyrueshëm për çdo musliman e muslimane”


 


Ka thënë Profeti. Dhe ky kërkim zgjat “nga djepi gjer në varr” na tregon ai gjithashtu. Pa ngulmimin për të kuptuar, njerëzit do të mbeten injorantë e harrues, pavarësisht se sa mund të kenë zotëruar shkencën dhe inxhenjerinë, filosofinë dhe sociologjinë, ose cilëndo disiplinë tjetër të rrënjëzuar në tekthir.


Arsimi tradicional islam është përpjekur të sigurojë mjetet, përmes të cilave njerëzit mund të arrijnë vetë një vizion të teuhidit.


Ndjekja e Rrugës së Drejtë shihej si përpjekje individuale që kërkonte të kuptuarit e rrjedhimeve të teuhidit për vetë individin. Vetëm atëherë mund t’i drejtohej ai/ajo ndihmës së të tjerëve. Sipas shumë dijetarëve muslimanë, sidomos atyre me prirje filosofike, qëllimi i ndjekjes së Rrugës së Drejtë është tehkiku, që dtth realizimi dhe verifikimi. Fjala tehkik vjen nga fjala hakk, një emër kur’anor i Zotit, që do të thotë, i vërtetë, real, i duhur, i denjë. Rrjedhimi i këtij emri hyjnor është se vetëm Zoti është e vërteta, realiteti, e drejta dhe e duhura.


Mirëpo, Kur’ani na thotë se Zoti krijoi gjithçka me hakk, pra me të vërtetën, të drejtën dhe të duhurën. Profeti ka thënë se gjithçka ka hakkun e vet, dhe se njerëzit duhet t’ia japin hakkun çdo zotëruesi të hakkut. Kjo do të thotë që çdo gjë ka një të vërtetë e një drejtësishmëri. Ajo nënkupton gjithashtu se “përgjigjësia” (hakk ‘alejna, “e drejta mbi ne”) njerëzore është që të veprohet ndaj gjithçkaje në përputhje me të vërtetën dhe drejtësishmërinë e saj.


Sipas një hadithi të famshëm, Zoti ka një hakk – një të drejtë – ndaj njerëzve, dhe ajo e drejtë është që ata të deklarojnë Unitetin e Tij, të pohojnë teuhidin. Me fjalë të tjera, teuhidi është përgjegjësia e parë njerëzore.


Hadithi vazhdon e thotë që, nëse njerëzit e përmbushin këtë përgjegjësi, është e drejta e tyre ndaj Zotit që t’u jepet lumturi e përjetshme. Me fjalë të tjera, është përgjegjësia e Zotit që t’i shpëtojë nga Ferri e t’i vendosë në Parajsë. Thashë se qëllimi i arsimit islam është tehkiku. Tehkik do të thotë të njohësh hakkun e gjërave dhe të veprosh në përputhje me të. Hakku i parë që duhet njohur është ai i Zotit, sepse nuk ka hakk të vërtetë përveç Hakkut absolut dhe të vërtetë – nuk ka asgjë vërtetësisht të drejtë, reale dhe të duhur veç Zotit. Njëkohësisht, tehkik do të thotë të jetosh në përputhje me hakkun e Zotit.


Fryti i kësaj është shpëtimi. Mënyra e arritjes së tehkikut parashtrohet nga profetët, specifikisht në Rrugën e Drejtë. E drejta e Zotit ndaj nesh – që të pohojmë Unitetin e Tij – shtron themelet e të gjitha të drejtave të njerëzimit dhe krijimit, sepse Zoti i ka dhënë gjithçkaje hakkun e saj dhe ka siguruar udhërrëfimin se si të respektohen këto hakke.


Kjo do të thotë që e drejta e Zotit ndaj nesh është themeli i të gjitha përgjegjësive tona njerëzore. Nëse ka ndonjë mendim depërtues të traditës muslimane pas teuhidit, ky është se askush nuk mund ta ndjekë Rrugën e Drejtë për ty. Çdo individ thirret të futet vetë në Rrugën e Drejtë, dhe secili do të mbahet përgjegjës për përpjekjet e veta. Kur’ani e thekson këtë pohim në pesë ajete të ndryshme:


Askush nuk bart barrën e një tjetri (6:164, 17:15, 35:18, 39:7, 53:38).


‘Ulematë kanë përgjegjësinë e ofrimit të çfarëdo dijeje që mund të kënë, të tjerëve, por njerëzit kanë përgjegjësinë e kërkimit të asaj diturie. Askush nuk mund të detyrohet të kërkojë të vërtetën dhe askush nuk mund të detyrohet që ta kuptojë atë. Kur’ani thotë la ikrahe fi’d-din – nuk ka detyrim e as shtrëngim në fe. Sërish, kjo nuk është urdhëresë morale, por pohim faktual.


“Feja” është Udha e Drejtë, dhe është e pamundur të detyrohet kush që ta ndjekë atë. Të gjitha lëvizjet moderne islamiste e shpërfillin këtë të vërtetë elementare. Ata e kthejnë fenë në sistem ideologjik, të cilin pastaj përpiqen t’ia imponojnë shoqërisë. Kjo ndihmon të shpjegohet natyra autoritare e regjimeve që ata arrijnë të vendosin. Ky është një ndër vendet e shumta ku nocionet moderne të arsimit u bien ndesh tradicionaleve. Sot njerëzit besojnë në “arsimin e detyruar”, që në të vërtetë  është indoktrinim - apo më mirë - trushplarje e detyruar.


Dikur njerëzit ishin shumë më të ndërgjegjshëm se të kuptuarit nuk mund të mësohet, por vetëm të zbulohet brenda vetes. Në diskutimin e tehkikut si qëllimi i Rrugës së Drejtë, dijetarët muslimanë janë të kujdesshëm të bëjnë dallimin e tij nga teklidi. Teklid do të thotë imitim dhe konsiderohet i përshtatshëm vetëm në çështjet e praktikës. Për të qenë musliman i mirë, duhet ndjekur Sunneti dhe emuluar praktikat e Profetit, njohuria për të cilat duhet marrë nga juristët – ekspertët e Sheri‘atit. Mirëpo, teklidi nuk është me vend në teuhid. Nuk mund të thuhet “besoj në njëshmërinë e Zotit sepse mësuesi më ka thënë që duhet të besoj kështu.” Ose, më mirë, kjo mund të thuhet, por do të vërtetonte thjesht që personi nuk ka të kuptuar dhe se pohimi i njëshmërisë së Zotit nga ana e tij mbështetet në injorancë. Ajo nuk ka hyrë akoma në mendjen dhe zemrën e tij. Vini re se Kur’ani flet për teuhidin si mesazhi universal i të gjithë profetëve. Secili prej tyre mori mesazhin


“Nuk ka zot perveç Meje, ndaj shërbemëni Mua!” (20:114)


Shumica e dijetarëve pohojnë se teuhidi ka të bëjë me natyrën njerëzore, atë që quhet fitra, mënyrën në të cilën janë krijuar njerëzit. Profetët erdhën me udhërëfim, dhe udhërëfimi fillon me “të përkujtuarit” (dhikr, tedhkire). T’ua kujtosh njerëzve një gjë dtth t’u përmendësh diçka që tashmë e dinë, në mënyrë që ta sjellin ndër mend. Profetët erdhën për të zgjuar fitren njerëzore, për të larguar harresën që ua ka errësuar njerëzve të kuptuarit e teuhidit.


Kjo dije është e lindur në çdo inteligjencë të shëndoshë, në çdo njeri. Mirëpo, për të rrokur atë që ajo nënkupton, njerëzve u nevojitet udhëzimi profetik – pra, u nevojitet ‘arsimi/edukimi’. Cilido arsimim i denjë për emrin ‘islam’ duhet të shpierë në të kuptuarit e teuhidit dhe të zbatuarit e tij në praktikë. Përndryshe, nuk është udhëzim, po kequdhëzim (idlal, atributi kur’anor i Shejtanit).


Njohja e teuhidit e fituar me teklid është thjesht mësim papagalli. Pa dyshim, mbamendja e Kur’anit është meritë e lartë dhe ka shpërblime, por të memorizuarit nuk është njëlloj me të kuptuarit. Tehkiku ose realizimi do te thot  pikërisht të kuptosh vetë. Do të thotë të njohësh të vërtetën e të drejtën e diçkaje dhe të veprosh në përputhje me të vërtetën e të drejtën.


Është karakteristike për kohët moderne që cilido diskutim për “arsimimin” sillet rreth nevojave të shteteve e shoqërive. Këto nevoja përkufizohen në terma të perëndive shumës që sundojnë botëkuptimin e tekthirit. Këta zota janë të mirënjohur për të gjithë, sepse përcaktojnë orientimin e shoqërive moderne dhe diskutohen vazhdimisht nga politikanët dhe ideologët.


Njerëzit pandehin se këta zota janë zota të mirë, dhe nëse i adhurojnë zotat duke i kushtuar përpjekje arritjes së asaj që ata premtojnë, do të jenë të lumtur. Adhurimi i këtyre zotave është pjesë e etosit modern dhe merret për i mirëqenë, tamam siç ishte teuhidi pjesë e etosit paramodern e merrej për i mirëqenë.


Në shumë kontekste sot, është e rrezikshme të flasësh kundër zotave të tekthirit, sepse adhuruesit e këtyre zotave janë fanatikë që zotërojnë pushtet të madh shoqëror e politik. Megjithatë, duhet të jemi realistë e të pranojmë emrat e zotave sundues të kohës sonë. S’ka ndonjë listë shteruese, sepse ka aq shumë zota. Por këta emra janë përfaqësues: liria, demokracia, shkenca, mjekësia, teknologjia, progresi, zhvillimi, barazia, arsimi. Adhurimi i perëndisë “arsim” nderohet maskimalisht. Të gjitha perënditë e tjera na inkurajojnë të vizitojmë tempujt e këtij zoti, sepse arsimi i stërvit njerëzit për të kundërshtuar zotët e lashtë dhe braktisur parimet e mendimit tradicional – teuhidin, profetësinë dhe Kthimin.


Arsimi në këtë kuptim është kudo interes parësor i politikanëve dhe shteteve. Shtetet duhet të ofrojnë arsim, ata duhet t’i stërvisin njerëzit në botëkuptimin e tekthirit dhe t’i bëjnë të mësohen me adhurimin e tempujve të aq shumë perëndive.


Përgjegjësia më e vogël e muslimanëve në këtë situatë duhet të jetë që të pranojnë se arsimi modern është shkatërrimtar ndaj qëllimeve të teuhidit. Pa i njohur udhët pa krye të ideologjisë dhe premtimeve boshe të parajsës që bëjnë politikanët, nuk do të ketë shpresë që njerëzit të ndjekin Udhën e Drejtë. Për ta mbyllur referimin tim të shkurtër, më lejoni të citoj nga një prej “edukuesve/arsimuesve” më të mëdhenj të historisë islame, Mevlana Xhelal ed-Din Rumiut.


Në një prej veprave të tija në prozë, ai shpjegon synimin e arsimit në terma të detyrës njerëzore, për të mbajtur Amanetin e lënë nga Zoti. Ky Amanet, i përmendur në ajetin që ai citon, nuk mund të mbartet pa ndjekur Rrugën e Drejtë: Ka diçka në këtë botë, që s’duhet ta harroni kurrë. Nëse harroni gjithçka tjetër, por jo këtë, nuk do keni pse të frikësoheni. Por nëse i kryeni, kujtoni dhe nuk harroni të gjitha gjërat dhe e harroni këtë të vetme, atëherë nuk do të keni bërë as edhe një gjë.


Ta zëmë se një mbret ju dërgon në një fshat për një detyrë të caktuar. Ju shkoni dhe kryeni njëqind detyra të tjera, por nuk kryeni atë për të cilën u nisët. Është tamam sikur të mos kishit bërë asgjë. Njerëzit kanë ardhur në këtë botë për një detyrë, dhe ky është qëllimi i tyre. Nëse nuk e kryejnë atë, nuk do kenë bërë asgjë.


Ne ua ofruam Amanetin qiejve dhe tokës e maleve, por ato refuzuan të merrnin përsipër dhe iu frikësuan; ndërsa njeriu e mori përsipër. S’ka dyshim se ai është treguar i padrejtë, i paditur (Kur’an, 33:72). Ne ua ofruam Amanetin qiejve dhe tokës, por ato s’e pranuan...


Qiejt, toka dhe malet i bëjnë të gjitha këto gjëra, por është një detyrë të cilën nuk e bëjnë dot. Kjo detyrë e vetme kryhet vetëm nga njeriu... Kur e kryejnë atë detyrë, “padrejtësia” dhe “padituria” do të asgjësohet prej tyre. Nëse thua: “Edhe nëse nuk e kryej atë detyrë, kryej shumë të tjera!” – ti s’je krijuar për ato të tjerat. Është tamam si të marrësh një shpatë të paçmueshme çeliku indian, si ato që gjenden në thesaret e mbretërve, dhe ta bësh sakicë për mish të kalbur.


Pastaj thua: “S’e lë këtë shpatë të rrijë kot, bëj aq shumë gjëra të dobishme me të!” Ose, merr një tas ari dhe gatuan hudhra në të. Kur me një grimcë të vetme të atij ari mund të blesh njëqind tasa! Ose e kthen një kamë të stolisur me xhevahirë, në varëse të pjeprit të ndarë dhe thua: “Po e përdor mirë, po var pjeprin në të. S’po ia lë tehun të rrijë kot.” Ku qëndron urtia e përdorimit të kamës që vlen njëqind dinarë në këtë mënyrë? Zoti të ka dhënë vlerë të jashtëzaknoshme. Ai thotë:


S’ka dyshim se Zoti ka blerë nga besimtarët vetet e tyre dhe pasuritë e tyre që të mund të kenë Parajsën} (9:111)...


Mos e shit veten lirë – ti ke çmim tepër të lartë!1


1. Fihi ma fihi (botimi i Furūzanfar-it), ff. 14-15.