PËRMBAJTJA:
Hyrje
Marrëdhëniet ekonomike
Teoria islame e shpërndarjes
Shpërndarja e pasurive natyrore
Shpërndarja e mallërave të prodhuara
Kanalizimi i natyrës njerëzore
Zhvillimi ekonomik
Roli i shtetit
Hyrje
Me rrënimin e komunizmit në Evropën lindore dhe në Bashkimin Sovjetik, që ishte zemra e tij, bota sërish nisi të dominohej nga praktikat dhe ligjet e kapitalizmit. Ekonomia e sotme botërore është e trajtësuar sipas mendimeve të Adam Smith-it, ku nuk parashihet ndonjë rrugë tjetër veçse të lejohet që “ligjet e tregut” ta krijojnë rendin e tyre në tregti. “Dora e padukshme” e tregut është sot më e dukshme se kurrë, si një faktor përcaktues dhe vendimtar në fatin e popujve dhe të njerëzve. Si pasojë, interesi personal i pjesëtarëve të shoqërisë është i barabartë me të qenit forca shtytëse e ekonomisë, ndërsa ligjet e kërkesës e të shpërndarjes së pasurisë janë bërë mekanizmi rregullues i profitbërësve në shoqëri. Madje edhe ekonomistët e ish-bllokut marksist e shohin këtë sjellje ekonomike si ilaçin e vetëm për t’i shëruar dëmet që kanë pësuar ekonomitë e tyre.
Megjithatë, shumë muslimanë dhe analistë politikë nuk e shohin kështu këtë problem. Ata besojnë se Islami i siguron njeriut zgjidhje për problemet e krijuara nga sistemet e mangëta të krijuara nga dora e njeriut. Islami, sipas tyre, është një kornizë e caktuar nga Zoti, e cila duhet ta udhëzojë njerëzimin drejt paqes dhe lumturisë në çdo aspekt të jetës, qoftë fizik ose metafizik. Njëri nga këta mendimtarë dhe aktivistë politikë ishte edhe Muhammed Bakir el-Sadr nga Iraku. Ai u ekzekutua në vitin 1980 për shkak të lëvizjes revolucionare që udhëhoqi kundër pushtetit ba’athist në Irak. Ai kishte konceptuar një sistem politik islam, që do t’i zëvendësonte regjimet ekzistuese në botën muslimane, të cilat ai i shihte si të korruptuara. Programi i tij për të ardhmen ishte krijimi i një rendi të ri socio-ekonomik, i cili do ta zëvendësonte rendin kapitalist dhe socialist, që ishin forcat dominuese në botën muslimane. Ky punim do të përqëndrohet në këndvështrimet e Sadr-it dhe në principet kryesore të sistemit ekonomik të Islamit, për të cilin ai mendonte se është më i aftë për t’i zgjidhur kontradiktat e sistemit kapitalist, duke i përmbushur më shumë nevojat e njeriut. Për më tepër, ky sistem e ka kapacitetin për t’u zhvilluar dhe përparuar në përshtatshmëri me potencialet njerëzore.
Si një jurist musliman, Sadr i i huazon argumentet e tija nga principet islame dhe nga burimet e shenjta të kësaj feje. Qëllimi ynë në këtë punim është që t’i prezantojmë argumentet e tija konceptuale dhe mekanizmin shoqëror që ai e propozon, duke analizuar se sa janë të përshtatshme këto gjëra me praktikën. Qëllimi i këtij studimi është që të shpjegohen argumentet e tija dhe të kuptohet struktura e sistemit ekonomik të Islamit. Sjellja e sistemit ekonomik islam duhet të vlerësohet dhe gjykohet vetëm pas krijimit të një Shteti Islam, ku i gjithë rrafshi i sjelljeve socio-ekonomike të njeriut do të përcaktohet nga feja islame. Kryevepra e Sadr-it në lëminë e ekonomisë u shkrua në vitet 1960-61, dhe përveç disa libërthave të shkurtër që i përpiloi më vonë, argumentet kryesore të mendimit të tij janë përmbledhur në një vepër, gjegjësisht tek “Ekonomia jonë” (Iktisaduna)
Ekonomia e shtetit islam, sipas Sadr-it, ndahet ndërmjet individit, si një mëkëmbës i Zotit (halifetullah) dhe sunduesit si një dëshmitar (shahid), i cili e udhëheq dhe e mbikqyr praktikimin e ligjeve të Zotit. Struktura ekonomike e shtetit islam, pra, përbëhet nga prona private dhe prona publike. Megjithatë, është gabim të mendohet se struktura ekonomike e shtetit islam është një lloj përzierje e kapitalizmit dhe socializmit. Sadr e mohon me vendosmëri këtë keqkuptim. Ai dëshmon se ndërthurrja e të drejtës private dhe publike të pronësisë është një besim themelor i Islamit.1 Ky qëndrim është i ngjashëm me mënyrën si argumentohen përkatësisht pronësia private në sistemin kapitalist dhe pronësia publike në sistemin socialist, nëpërmjet përfundimeve logjike dhe ideologjive e filozofive të të dyjave. Për ta arsyetuar pronësinë private dhe publike në Islam, duhet fillimisht të kuptohen të drejtat dhe detyrimet e individit e të shtetit sipas mësimeve islame. Përshkrimi i hollësishëm, që Sadr ua bën marrëdhënieve ekonomike në shtetin islam dhe në strukturën e tij ekonomike, vazhdojnë të jenë dëshmitë më të fuqishme për konceptin e ekonomisë islame.
1: Sadr, El-Xhenib el-iktisadi min el-nizam el-Islami (Perspektiva ekonomike e sistemit islam) në Ikhtarnalak, fq. 112-113
1. Marrëdhëniet ekonomike
Sjellja e njeriut, sipas Sadr-it, mund të ndahet në tri kategori: marrëdhëniet shoqërore, marrëdhëniet ekonomike dhe marrëdhëniet fetare. Të gjitha këto burojnë nga marrëdhëniet themelore me njerëzit e tjerë, me rrethin dhe me Zotin. Marrëdhëniet ekonomike, megjithatë, janë një rezultat edhe i instinktit të brendshëm njerëzor të dashurisë ndaj vetes, gjë që e shtyn njeriun të kërkojë përherë gjëra të mira për veten e tij, t’i mbrojë interesat e veta dhe t’i shenjtëroje nevojat e tija.1 Sipas kësaj, në marrëdhëniet e tija me mjedisin, njeriu është i prirë që t’i shfrytëzojë të gjithë burimet e mundshme për t’i kënaqur nevojat e veta dhe për t’ia shtuar vetes kënaqësinë. Në fillim, njeriu dëshiroi t’i përdorte kafshët dhe bimët për t’i ndihmuar në përpjekjen kundër mjedisit. Ndonëse nevojat e tija themelore ishin të thjeshta në periudhat e hershme të historisë, kapacitetet mendore të njeriut i mundësuan të zhvillojë mënyra të reja për t’i shfrytëzuar burimet mjedisore. Kështu, edhe nevojat e tija zhvillohen gjithnjë si pasojë e kompleksitetit që lind nga shfrytëzimi (i zgjeruar) i burimeve mjedisore.
Marrëdhëniet e njeriut me pjesëtarët e tjerë të llojit të tij ishte një rezultat i natyrshëm i nevojës së njeriut për t’i kënaqur dëshirat e tija. Kompleksiteti i jetës, i cili buronte nga marrëdhënia e tij me mjedisin, ia pamundësonte njeriut t’i përballonte i vetëm nevojat e tija. Ishte pikërisht bashkëpunimi me të tjerët, që i lejoi njeriut t’i përballonte mundimet e nevojshme për t’i përmbushur nevojat e veta. Më pas, ky bashkëpunim me të tjerët solli deri tek ndarja e përfitimit me të gjithë pjesëtarët e shoqërisë.2 Instinktet e dashurisë ndaj vete, të cilat e detyruan njeriun t’i krijonte shoqëritë e para, janë të qarta dhe të vetëkuptueshme. Ky instinkt e krijoi tek njeriu idenë e shfrytëzimit të vëllait të tij.
Ngase njerëzit nuk ishin të barabartë për nga kapacitetet e tyre fizike dhe mendore, kuptohet se ata dalloheshin edhe në shfrytëzimin e burimeve mjedisore. Dallimet e tilla në aftësi janë pjesë e planit hyjnor për të krijuar lidhje ndërmjet njerëzve nëpërmjet ndarjes së punës. Brenda rendit shoqëror, njerëz me aftësi të ndryshme kryejnë detyra të ndryshme.3 Megjithatë, dëshira e njeriut për t’i rritur deri në maksimum interesat vetjake, i bëri ca individë ta shfrytëzonin situatën për përfitime personale. Nevojat njerëzore po rriteshin si pasojë e zhvillimit mendor dhe ekonomik të njeriut. Përvoja e tij i zgjeronte kapacitetet e tija për t’i shfrytëzuar burimet mjedisore dhe lakmia e tij për të përfituar sa më shumë nga burimet natyrore u përhap. Si pasojë, disa individë filluan të dëshironin që t’i shtypnin të tjerët, për ta kënaqur lakminë dhe egon e tyre (të dyja rezultate të dashurisë ndaj vetes). Pikërisht në këtë çast, shoqëria njerëzore u përball me shtypjen në formë të shfrytëzimit ekonomik.
Konflikti ndërmjet paqes shoqërore dhe instinktit individual për ta rritur sa më shumë interesin vetjak është zhvilluar gjatë gjithë historisë. Ky konflikt historik, thotë Sadr, zhvillohet ndërmjet dy klasave: klasës që i kontrollon burimet mjedisore dhe që përpiqet ta mbrojë interesin e saj, dhe pjesës tjetër të shoqërisë, që përpiqet të jetojë në paqe dhe bashkëpunim. Marksistët besojnë se problemi nisi kur disa individë filluan t’i kontrollonin burimet. Mënyra e vetme për të sjellë paqe dhe rend shoqëror, sipas tyre, është nëpërmjet revolucionit të klasës së shtypur, i cili do t’i shkatërrojë interesat speciale të klasës së privilegjuar. Kapitalistët, në anën tjetër, besojnë se ky konflikt shoqëror është rezultat i sasisë së kufizuar të burimeve mjedisore, të cilat nuk mjaftojnë për t’i kënaqur të gjithë njerëzit.4 Sipas kësaj, konflikti social do të jetë përherë i pranishëm. Vetëm nëpërmjet reformave të ngadalshme dhe graduale, shoqëria mund të marrë masa që konflikti social të mos bëhet një pengesë para zhvillimit të njeriut. Duke u mbështetur në këtë, kapitalistët janë kundër çdo revolucioni shoqëror. Islami, në anën tjetër, nuk pajtohet me këto këndvështrime dhe i konsideron burimet mjedisore të mjaftueshme për t’i përmbushur nevojat e të gjithë njerëzve.
Sipas Sadr-it, çelësi fshihet tek kanalizimi i natyrës njerëzore: si mund instinkti i dashurisë ndaj vetvetes të kanalizohet në një mënyrë të dobishme? Përderisa nuk ka një zgjidhje që do t’i kontrollonte dëshirat njerëzore dhe që do t’i dëbonte potencialet e shfrytëzimit të të tjerëve, rendi shoqëror do të qëndrojë përherë mbi themele të brishta. Për këtë arsye, Sadr thotë qartë se problemi socio-ekonomik është rezultat i sjelljes së gabuar të njeriut. Ai shpreh dy arsye për këtë problem:
- karakteri shtypës i njeriut, që buron nga dashuria e tij për vetveten
- paaftësia e njeriut për t’i shfrytëzuar burimet ekonomike
Sipas interpretimit të Sadr-it, të ligat që burojnë nga karakteri shtypës i njeriut në rrafshin ekonomik të jetës vazhdojnë të ekzistojnë në formën e shpërndarjes së pabarabartë të burimeve ekonomike dhe të shfrytëzimit jofrytdhënës të të njejtave. Kjo gjë sjell në zhvillimin e dobët të burimeve ekonomike dhe në shkapërderdhjen e tyre. Një zgjidhje ideale do të duhej t’i tejkalonte pikërisht këto dy mangësi themelore të sjelljes ekonomike të njeriut. Sadr shpreh tre elemente të zgjidhjes islame:
1.eliminimi i formave të ndryshme të shtypjes, që manifestohen në shpërndarjen e padrejtë të burimeve ekonomike
2. disiplinimi i natyrës njerëzore për ta marrë nën kontroll dashurinë ndaj vetvetes dhe
3. shfrytëzimi (frytdhënës) i burimeve ekonomike, në një mënyrë që do t’i përmbushë nevojat e gjithë njerëzimit.
1: Sadr, El-Nizam el-islami mukaranan bi’l-nizam al-re’smail ve el-markisi (Sistemi islam i krahasuar me sistemin kapitalist dhe marksist) tek Ikhtarnalak, fq.160
2: Po aty, fq.161
3: Sadr, Iktisaduna (Ekonomia jonë), botuar në Beirut, 1982, fq.313
4: Në këtë pikë, Sadr duket se e përcjell vetëm këndvështrimin e Thomas Robert Malthus-it. Ai i shpërfill mendimtarët e tjerë të ekonomisë kapitaliste, të cilët besojnë se burimi i problemit ekonomik është shpërndarja e pasurisë ekonomike.
2. Teoria islame e shpërndarjes
Hapi i parë për dhënien fund kontradiktave në strukturën ekonomike të shoqërisë është shpërndarja e burimeve ekonomike në mesin e njerëzve. Një sistem i drejtë shoqëror është ai që u lejon njerëzve të përfitojnë nga pasuritë ekonomike. Edhe sistemi ekonomik islam mbështetet në këtë princip.
Forma e parë e pasurisë ekonomike janë burimet natyrore. Shpërndarja e padrejtë e pasurive ekonomike fillon me problemin e pronësisë së këtyre burimeve natyrore. Fillimisht duhet të kuptohet se kush e ka të drejtën e pronësisë së këtyre burimeve sipas Islamit. Sadr, pra, mbetet ballë për ballë me nevojën e zhvillimit të teorisë së shpërndarjes së burimeve natyrore në dy shkallë: në shkallën para prodhimit dhe në shkallën pas prodhimit. Këto të dyja ai i emërton përkatësisht si “pasuria parësore” (primare) dhe “pasuria dytësore” (sekundare).1 Qëllimi i përpjekjes së tij është zbulimi i themelit doktrinal të mësimeve islame mbi pronësinë ekonomike. Për të, studimi i ekonomisë në kuptimin empirik është krejtësisht irelevant për çështjen e drejtësisë shoqërore në këtë pikë. Me fjalë të tjera, ai po krijon një teori ideologjike, e cila do të merret me çështjen. Studimi empirik i ekonomisë vjen shumë më vonë, si një vlerësim i pyetjes në mund kjo teori ideologjike të zhvillohet edhe në praktikë.
1: Sadr, El-nazarijje el-islamijje li-tavzi’el-mesadir el-tabijje (Teoria islame e shpërndarjes së burimeve natyrore) tek Ikhtarnalak (botuar në Beirut, 1982), fq.136-137
Shpërndarja e pasurive natyrore
Duke e ndërtuar kornizën konceptuale të teorisë së tij, Sadr shpreh mospajtim me ekonomistët politikë në lidhje me pyetjen e spektrit që përfshin nocioni “burim ekonomik”. Ai e shpërfill kapitalin dhe punën si pjesë të burimeve ekonomike. Në rastin e shpërndarjes së burimeve ekonomike, vetëm natyra mund të merret parasysh. Në të vërtetë, kapitali është një pasuri e prodhuar dhe jo një burim parësor (primar) i prodhimit, sepse nuk është tjetër (nga aspekti ekonomik) veçse një pasuri e prodhuar dhe e fituar nëpërmjet punës njerëzore, e cila pastaj mund të riinvestohet në zhvillimin e pasurive të reja. 1
Në anën tjetër, vetë natyra ndahet në katër kategori: toka, lëndët e para, uji dhe burimet e tjera natyrore, si kafshët që jetojnë në ajrin, tokën dhe ujin e një vendi të caktuar.2 Ndonëse në dukje, ligjet e Islamit duket se i përcaktojnë ndarazi të gjithë këto gjëra, Sadr e ka përdorur gjenialitetin e tij për ta gjetur pikën e përbashkët mes tyre, duke e interpretuar atë që ai e quan “teoria e përgjithshme ekonomike e Islamit”.
Pronari i vetëm i tokës dhe i lëndëve të para është Shteti Islam. Njerëzit mund të fitojnë të drejta të veçanta të pronësisë, nëse e investojnë punën e tyre për t’i zhvilluar këto burime natyrore, siç është kultivimi i tokës ose nxjerrja e xeheve. Individë të caktuar mund të kenë përparësi karshi të tjerëve, kur bëhet fjalë për një copë toke që e kultivojnë ose për një xeherore, prej të cilës nxjerrin xehe. Kjo e drejtë speciale e pronësisë mund të fitohet vetëm nëpërmjet punës së investuar në zhvillimin e tokës ose të lëndës së parë dhe merr fund në çastin që ky lloj zhvillimi mbaron.3 Njerëzit që i përdorin këto burime janë të detyruar t’i paguajnë tatime pronësie Shtetit Islam.
Uji, në anën tjetër, mund të jetë pronësi e dikujt, vetëm nëse posedohet me qëllim të zhvillimit ekonomik. Ndonëse pronari i vetëm i burimeve natyrore të ujit është Shteti, të gjithë njerëzit kanë qasje tek uji për nevojat e veta. Përjashtimi i vetëm janë burimet nëntokësore të ujit, me ç’rast individi që investon punë dhe mund në zhvillimin e një pusi, e ka të drejtën ekskluzive për ta përdorur atë dhe përfituar prej tij.4
Burimet e tjera natyrore, si zogjtë, kafshët, bimët dhe peshqit, janë pronë publike. Këto burime të pasurisë ekonomike mund të bëhen pronë private vetëm nëpërmjet përpjekjes individuale.5 Kështu, janë vetë njerëzit, dhe jo Shteti, që kanë të drejtë të fitojnë pronësi të burimeve nëpërmjet punës së tyre. Kjo e drejtë nuk mund të humbet përgjithmonë dhe ata nuk mund të paguajnë taksa për të.
Duke u mbështetur në këtë këndvështrim, Sadr vjen në përfundimin se vetë populli, ose më saktë, qeveria që i përfaqëson ata, është pronari i vetëm dhe legjitim i burimeve natyrore. Vetëm nëpërmjet punës së investuar, individët mund të fitojnë privilegje të veçanta për t’i zhvilluar këto burime. Mënyrat e tjera të veprimtarisë njerëzore, si për shembull përdorimi i forcës për ta uzurpuar një vend, nuk konsiderohen mjete legjitime të pronësisë. Në një formë shumë specifike, vetëm puna e investuar njerëzore ka një vlerë ligjore sa i përket pronësisë së burimeve natyrore. Në përgjithësi, Islami ua jep individëve të drejtën e pronësisë private vetëm nëpërmjet përpjekjes së vazhdueshme nga ana e tyre për t’i zhvilluar këto burime në dobi të tërë shoqërisë. Kur zhvillimi privat i këtyre burimeve natyrore të pezullohet, edhe e drejta e pronësisë do të marrë fund.6 Nga kjo, Sadr e nxjerr principin e parë të teorisë së tij:
E gjithë pasuria natyrore është pjesë e sektorit publik, ndërsa individi fiton të drejtë të veçantë për t’i përdorur këto pasuri në një mënyrë të vetme, gjegjësisht nëpërmjet punës së karakterizuar nga zhvillimi (i burimeve në fjalë) nga puna e drejtpërdrejtë e individit.7
Sipas principit të mësipërm, një individ nuk mund t’i shfrytëzojë individët e tjerë gjatë zhvillimit të një burimi natyror me qëllim që ta fitojë vetë të drejtën e pronësisë mbi një pronë më të madhe, sepse në këtë rast, të gjithë do të kishin një hise në pronësinë e burimit natyror dhe në të ardhurat e fituara prej tij, duke u mbështetur në punën që kanë investuar për zhvillimin e burimit në fjalë. Islami, duke u mbështetur në faktin se zhvillohen me punën e të tjetërve, e mohon krejtësisht principin kapitalist të pronësisë individuale të burimeve të mëdha natyrore. Për këtë arsye të njejtë, industritë që shërbejnë për zhvillimin e burimeve natyrore, si nafta dhe xehet, mund të jenë vetëm në pronësi të Shtetit dhe të administrohen prej tij. Por edhe përkundër theksit të pronësisë publike të burimeve natyrore, Sadr e paraqet konceptin e “prioritetit në të drejtën e shfrytëzimit” të burimeve ekonomike nga individi. Ai thotë se ata që e posedojnë fuqinë e punës dhe vullnetin për ta shfrytëzuar burimin, kanë të drejtë të kenë qasje tek burimi, nëse kjo gjë është në dobi të interesit publik.
1: El-Nazarijje, fq.138
2: Iktisaduna, fq.433
3: Po aty, fq.483
4: Po aty, fq.519-520
5: Po aty, fq.52
6: El-Nazarijje el-Islamijje li tevzi, fq.148
7: Sadr, Khutat tefsilijje en iktisad el-muxhtema el-islami (Principet themelore të ekonomisë në shoqërinë islame), botuar tek El-Islam jakud el-hajat, fq.88
Shpërndarja e mallërave të prodhuara
Më tej, Sadr e zhvillon edhe teorinë islame të shpërndarjes së prodhimit. Sipas tij, prodhimi mund të ndahet në dy kategori, si vijon:
- mallërat parësore (primare), siç janë prodhimet bujqësore dhe lëndët e para
- mallërat dytësore (sekundare), që janë mallëra të prodhuara me përpunimin e mallërave parësore
Në të dy shkallët e prodhimit, kapitali i mbledhur nga përpjekjet e mëparshme ekonomike dhe, krahas kësaj, edhe mjetet e prodhimit (maqineritë dhe veglat) marrin pjesë në procesin prodhues të këtij aktiviteti të përparuar ekonomik. Megjithatë, për dallim nga teoria kapitaliste, secili nga këta komponentë nuk ka një hise tek prodhimi, dhe vetëm sa fiton një të drejtë të veçantë për përdorimin e tyre dhe për dëmtimin që i shkaktohet gjatë procesit.
Siç u përmend në principin e mëparshëm, Islami ia jep punëtorit të drejtën ekskluzive për pronësi të mallërave të prodhuara. Megjithatë, Sadr vëren se puna njerëzore nuk është veçse njëri nga komponentët në prodhimin e mallërave parësore. Komponentët e tjerë janë mjedisi natyror dhe veglat, të cilat e ndihmojnë njeriun në procesin e prodhimit. Veglat ose mjetet e prodhimit, sipas Sadr-it, “përmbajnë punë të depozituar nga shkallët e kaluara të prodhimit, e cila do të harxhohet dhe shterohet gjatë përdorimit në procesin e prodhimit aktual”.1 Kështu, nëse veglat nuk janë pronë e punëtorit, i cili përfiton prej tyre në procesin e prodhimit, atëherë pronari legjitim i këtyre veglave duhet të paguhet për përdorimin e tyre, gjegjësisht për punën e depozituar në këto vegla.2 Sipas Sadr-it, këtu fshihet dallimi kryesor ideologjik ndërmjet kapitalizmit dhe Islamit. Ndërsa kapitalizmi, pronarin e mjeteve dhe veglave të prodhimit e sheh si pronarin e vetëm të mallërave të prodhuara, Islami pranon se punëtori ka të drejtë pronësie mbi mallërat e prodhuara. Në kapitalizëm, veglat fitojnë një hise nga prodhimi sepse përdorimi i tyre, njësoj si përdorimi i punës njerëzore, përfaqëson shpenzim ose shterje të një sasie të caktuar pune në procesin e prodhimit. Sipas Islamit, në anën tjetër, veglat vetëm sa e ndihmojnë njeriun në lehtësimin e procesit të prodhimit. Sipas kësaj, përdorimi i tyre duhet të kompensohet nëpërmjet pagesës së një qiraje dhe jo nëpërmjet hises në prodhim.3
Nga ajo që u tha më sipër vihet në përfundimin se vetëm punëtori ka të drejtë legjitime pronësie mbi prodhimin e arritur me mundin e tij. Andaj, thotë Sadr, është e pamendueshme në ekonomitë islame që dikush t’i punësojë të tjerët dhe t’u paguajë atyre një mëditje dhe një shumë të caktuar për veglat, në mënyrë që ai vetë të jetë pronar i gjithë prodhimit të punës së tyre.4 Duke vazhduar me këtë logjikë, industritë dhe njësitë e prodhimit, të cilat punësojnë shumë punëtorë, mund të funksionojnë në një shtet islam vetëm nëse janë pronë publike. Në vizionin teorik të Sadr-it, prodhimi industrial kapitalist nuk mund kurrsesi të zhvillohet në një sistem ekonomik islam, veçse nëpërmjet përfshirjes së drejtpërdrejtë të Shtetit dhe nëpërmjet kontrollit të zhvillimit ekonomik. Shteti, në emër të shoqërisë, që është pronari i vetëm i burimeve ekonomike, mund të punësojë njerëz dhe t’u paguajë rroga për punën e tyre, pa u dhënë një hise në mallërat e prodhuara.
Për më tepër, ngase shfrytëzimi i pasurisë ekonomike të mjedisit është një përgjegjësi e shoqërisë si pronare dhe përfituese e vetme e burimeve natyrore, ajo (pra shoqëria) fiton një hise nga prodhimi i mallërave parësore. Në këtë fazë të prodhimit, Shteti ka të drejtë ta mbledhë atë që njihet si task (tatimi i të ardhurave) nga prodhuesit, që të mund të shpenzojë për mirëqenien sociale dhe t’i përmbushë nevojat ekonomike të njerëzve.5
Në rastin e prodhimit të mallërave dytësore, Islami i jep të drejtë pronësie pronarit të mallërave parësore (prej të cilave prodhohen mallërat dytësore). Legjitimiteti i pronësisë së tij (i fituar duke investuar punë gjatë përpunimit të burimeve natyrore) nuk merr fund thjesht ngase dikush i ka ndihmuar në transformimin e këtyre mallërave në një formë tjetër. Nëse një individ është pronar i lëndëve të para, ai ka të drejtë pronësie mbi mallërat e prodhuara nga këto lëndë të para. Thënë thjesht, në këtë rast, punëtori jo vetëm që e posedon prodhimin parësor që vjen nga burimet natyrore, por edhe mallërat e prodhuara prej tij në fazat e mëvonshme të prodhimit. Nëse Shteti, për shembull, nxjerr ose përpunon burime të caktuar natyrore nëpërmjet ndërmarrjeve që janë pronë publike, atëherë ai ka të drejtë pronësie edhe mbi prodhimet përfundimtare (dytësore) që përfitohen pas përpunimit të mallërave parësore. Personat që marrin pjesë në prodhim do të paguhen për punën e tyre.
Teorikisht, industritë që i zhvillojnë burimet natyrore, si nafta ose xehet, nuk mund të jenë pronë private në një sistem ekonomik islam. Kjo ngase shteti është pronari parimor i burimeve natyrore, gjë që i jep shtetit të drejtë pronësie edhe mbi prodhimet përfundimtare. Megjithatë, ekziston një “zbrazëtirë” që lejon edhe zhvillimin e kapitalistëve në një sistem ekonomik islam. Kjo mund të arrihet nëse burimet natyrore i jepen në koncesion një ndërmarrjeje private. Pas kësaj, ndërmarrja do të ketë të drejtë pronësie edhe mbi mallërat e prodhuara.
Sido që të jetë, pronësia nuk ndikohet nga përdorimi i mjeteve të prodhimit, të cilat i takojnë dikujt tjetër. Pronarët e veglave dhe të maqinerisë duhet të paguhen për përdorimin e tyre në procesin e prodhimit. Në të njejtën mënyrë, pronari i mallërave parësore mund të punësojë dikë me një pagë të caktuar, që ky i fundit t’i përpunojë mallërat e tija. Punëtori, në këtë rast, merr rrogë për punën e tij, gjë që duhet të shprehet në kontratën e punës. Si pasojë, punëtori nuk ka të drejtë pronësie mbi prodhimin përfundimtar.6
Islami përcakton dy mënyra pagese për një njeri të punësuar (në fazën e prodhimit të mallërave dytësore). Mënyra e parë është nëpërmjet rrogës, ku ai paguhet për punën e kryer gjatë procesit, ndërsa mënyra e dytë është nëpërmjet dhënies hise në prodhimin përfundimtar. Në këtë rast, punëtori përfiton vetëm një përqindje të caktuar në marrëveshjen që bëhet ndërmjet tij dhe pronarit të mallërave parësore. Principi i përgjithshëm i fitimit në Islam, pra, është si vijon:
Fitimi mbështetet vetëm në kontributin me punë gjatë procesit (të prodhimit). Sipas kësaj, puna e investuar është mjeti i vetëm legjitim, që e arsyeton pagesën nga pronari i procesit (të prodhimit)...Pa një kontribut të tillë, nuk ka kurrfarë legjitimiteti për pagesën e punëtorit...7
Duke u mbështetur në këtë princip ekonomik, një pronar kapitali nuk mund të pranojë një pagesë të caktuar (origjinali: fixed payment) nga pronari i mallërave parësore, sepse kjo do të ishte kamatë, një gjë e ndaluar sipas Islamit. Kapitali monetar, pra, nuk pranohet se jep një kontribut në sasinë e përgjithshme të punës.8 Pagesa e caktuar nuk lejohet në Islam, veçse në një rast të vetëm, gjegjësisht kur ka një shfrytëzim të punës, qoftë të punës së drejtpërdrejtë të punëtorit, qoftë të punës “së depozituar” në mjetet dhe në veglat e prodhimit. Në rastin e kapitalit monetar, nuk ekziston një shfrytëzim i tillë. Në këtë rast, pronari i kapitalit ka të drejtë t’i ndajë fitimet dhe humbjet me pronarin e mallërave parësore. Legjitimiteti i fitimit të tij në këtë rast mbështetet në ndihmën që e ofron në procesin e prodhimit, gjë për të cilën meriton të shpërblehet në formë të hises në prodhim.
1: Iktisaduna, fq.619
2: Iktisaduna, fq.584
3: El-Khutat el-tafsilijje, fq.97
4: po aty, fq.99
5: Al-Khutat, fq.561
6: Iktisaduna, fq.605
7: Iktisaduna, fq.618
8: Iktisaduna, fq.625-627
3. Kanalizimi i natyrës njerëzore
Detyra e parë e sistemit politik islam është që t’i eliminojë të gjitha format e shtypjes brenda marrëdhënieve ekonomike dhe ta hedhë themelin për krijimin e një sistemi të drejtë të shpërndarjes së burimeve ekonomike. Megjithatë, burimet e padrejtësisë, sipas Sadr-it, nuk janë as tiparet e shoqërisë dhe as mjetet e prodhimit, por vetë natyra njerëzore, gjegjësisht instinkti i dashurisë ndaj vetvetes, i cili e detyron njeriun të punojë vetëm për mbijetesën e vete. Ky instinkt është jetik për vazhdimësinë e ekzistencës njerëzore në këtë botë. Profiti, që është manifestimi ekonomik i kësaj dashurie për vetveten dhe që krijohet nga investimi privat, është lokomotiva e madhe e arritjeve ekonomike të njeriut. Ai ia fal njeriut stimulin personal për të punuar me zell dhe për t’i tejkaluar vështirësitë dhe sfidat. Megjithëkëtë, kur ky instinkt të lihet i lirë, pa kurrfarë kontrolli moral, ai do të manifestohet në forma të ndryshme të shtypjes. Në këtë rast, njeriu do të merret vetëm me sigurimin e interesit të tij, deri në pikën kur do të abuzojë me interesat e të tjerëve për këtë qëllim. Derisa nuk gjendet një zgjidhje për problemin e natyrës njerëzore, njeriu ka për të gjetur mënyra të tërthorta të abuzimit e keqpërdorimit edhe në një sistem të drejtë të shpërndarjes. Në të vërtetë, vetë kontradikta shoqërore buron nga instinkti individual për dashuri ndaj vetvetes. Në sistemin kapitalist, kjo manifestohet në formën e shfrytëzimit ekonomik të të tjerëve, ndërsa në sistemin komunist, ku prona private eliminohet, kjo dashuri për vetveten manifestohet në formën e shtypjes politike, si në luften për fuqi e pushtet dhe në sigurimin e privilegjeve të veçanta shoqërore.1
Feja, sipas Sadr-it, ia jep njerëzimit zgjidhjen e vetme për këtë problem themelor të natyrës njerëzore, që ka rrënjë shumë të thella. Feja e tejkalon problemin e natyrës njerëzore duke përcaktuar shumë rrugë të vetëkontrollit, të cilat i rregullojnë ose i kanalizojnë instinktet njerëzore drejt sjelljeve të pranueshme shoqërore. Me fjalë të tjera, feja mund t’i japë fund kontradiktës ndërmjet interes privat dhe interesit shoqëror.
I pari në mesin e këtyre mekanizmave të vetëkontrollit është një mekanizëm shpirtëror, gjegjësisht fuqia psikologjike e njeriut për ta kontrolluar sjelljen e tij. Njeriu është mëkëmbës i Zotit, gjë që nënkupton se ai është përfaqësuesi i të Gjithëfuqishmit në tokë. Në kuptimin ekonomik, ai është i besuari i Zotit për atë pasuri që është krijuar për njeriun. Ky kuptim i mëkëmbësisë nënkupton se njeriu është përgjegjës para Zotit për veprimtaritë e tija ekonomike. Kjo mëkëmbësi nënkupton gjithashtu edhe kontrollin e sjelljes personale dhe drejtimin e përdorimit të burimeve natyrore sipas vullnetit të Zotit.2 Sjellja e papërshtatshme në këtë pikë dhe shkapërderdhja e pasurisë së falur nga Zoti sigurisht se do ta bëjnë njeriun përgjegjës për veprat e tija dhe do t’i sjellin dënim të ashpër. Po sipas kësaj logjike, ndjekja e vullnetit të Zotit i garanton njeriut shpërblim dhe mirënjohje nga Zoti.
Është ai që ju ka bërë mëkëmbës mbi tokë dhe që i ka ngritur disa prej juve në pozita më të larta se të tjerët, që të mund t’ju sprovojë në atë që jua ka falur. Vërtet Zoti yt është i shpejtë në dënim. Dhe vërtet ai është Falës dhe Mëshirues...(Kur’an 6:165)
Sipas kësaj, prej njeriut pritet që ta pranojë udhëzimin në lidhje me mënyrën si duhet të shpërndahet dhe trajtohet pasuria e Zotit. Pikërisht kjo lidhje ndërmjet të tanishmes e të këtushmes, në njërën anë, dhe amshimit, në anën tjetër, është faktori që krijon një pajtueshmëri ndërmjet interesit shoqëror dhe privat. Gjithkush që sakrifikon për hir të të tjerëve shpërblehet. Zgjidhja fetare, pra, nuk është një zgjidhje materialiste por shpirtërore, e cila e edukon njeriun t’u shërbejë të tjerëve dhe ta sakrifikojë interesin privat për hir të përfitimeve shoqërore. Duke e bërë këtë, ai njëkohësisht i shërben dhe i sjell dobi edhe vetvetes. Në Islam, është droja nga Zoti dhe dëshira për ta fituar kënaqësinë e Tij që e zëvendëson lakminë garuese të natyrës njerëzore. Kur feja të arrijë të edukojë njerëz që do të kenë kontroll mbi instinktet dhe pasionet e tyre të brendshme, rendi shoqëror mund të shpëtojë nga kontradiktat, nga abuzimet individuale dhe nga manipulimet e ndryshme.
Ngase ky qëllim është utopik në dukje, Islami ka krijuar mekanizma shoqërorë për të siguruar paqe dhe harmoni në shoqërinë njerëzore. Zoti nuk ia ka dhënë detyrën e mëkëmbësisë hyjnore individit në vete, por gjithë njerëzimit. Pikërisht shoqëria njerëzore është “i besuari i Zotit” në çështjen e pasurisë ekonomike. Shoqëria, si një grup, mban përgjegjësi për administrimin e burimeve natyrore dhe të pasurisë njerëzore në një mënyrë që do të ishte e dobishme për gjithë grupin. Vargu vijues kur’anor flet për këtë përgjegjësi shoqërore:
Mos ua jepni mendjelehtëve pasurinë që Zoti jua ka falur juve... (Kur’an 4:5)
Sipas interpretimit që Sadr ia bën vargut të mësipërm, pronën e një personi të paaftë mendërisht, Zoti e konsideron një pronë të shoqërisë. Në këtë rast, e gjithë shoqëria është përgjegjëse që prona e këtij njeriu të mos keqpërdoret. Një kontroll i tillë shoqëror mbi pasurinë ekonomike e bën individin përgjegjës jo vetëm para Zotit por edhe para njerëzve të vet.
Islami i mohon të gjitha vlerat që shoqëria rëndom ia ngarkon posedimit të pasurisë ekonomike. Ndikimi dhe prosperiteti ekonomik i individit nuk janë shenja të prestigjit shoqëror në Islam. Islami kërkon që individi ta konsiderojë pasurinë si një ngarkesë dhe vë përgjegjësi mbi supet e individëve të pasur, për t’u shërbyer të tjerëve dhe vetes. Ky është mjeti i arritjes së qëllimeve humane.3 Pasuria nuk duhet të jetë qëllimi i individit në jetë, siç është në një shoqëri kapitaliste, e cila e bën njeriun t’i shfrytëzojë të gjitha mënyrat e mundshme për ta rritur pasurinë e tij, qoftë kjo edhe duke i shtypur interesat e të tjerëve. Por nëse personi e sheh pasurinë si një mjet për ta arritur kënaqësinë e Zotit, atëherë të ndihmuarit e të tjerëve, dhe jo shtypja e tyre, bëhet norma sociale e të pasurve. Me fjalë të tjera, Islami është i vendosur për t’i ndryshuar vlerat shoqërore që kanë të bëjnë me posedimin e pasurisë dhe të pronës private. Në këtë kontekst, nuk ka nevojë të zhvleftësohet krejtësisht prona private, siç bën Marksizmi. Politika shoqërore e eliminimit të pronësisë private, sipas Sadr-it, nuk ka për t’ia arritur qëllimit sepse bie ndesh me natyrën njerëzore. Zgjidhja e vetme është reformimi i vlerave shoqërore në një formë ku pasuria pushon së qeni një qëllim individual dhe shndërrohet në një mjet shoqëror për të arritur qëllime të lartësuara morale.
1: El-Nizam el-Islami mukuranan, fq.170
2: Iktisaduna, fq.536-537
3: Iktisaduna, fq.568
4. Zhvillimi ekonomik
Pjesa e tretë e zgjidhjes së problemit ekonomik, sipas Sadr-it, merret me stimulimin e prodhimit dhe të shfrytëzimit të burimeve natyrore të mjedisit deri në kufijtë më të largët.1 Zoti ka krijuar një begati burimesh në natyrë, të cilat i plotësojnë nevojat e njeriut në botë. Sipas kësaj, njeriu është inkurajuar për ta shfrytëzuar në dobi të veten këtë begati të falur nga Zoti. Sipas Sadr-it, “Islami, parë nga pikëpamja ideologjike, e ka vendosur si një qëllim të shoqërisë zhvillimin e pasurisë ekonomike dhe shfrytëzimin e burimeve natyrore deri në kufijtë më të largët”2. Islami është i ngjashëm me kapitalizmin në konfirmimin e këtij qëllimi ekonomik. Megjithatë, të dyja këto ideologji dallojnë në mënyrën e arritjes së tij. Ndërsa kapitalizmi “e mohon çdo lloj zhvllimi të prodhimit ose ngritje të pasurisë, që e pengon principin e lirisë ekonomike, Islami i mohon të gjitha ato mënyra që bien ndesh me teorinë e tij të shpërndarjes (së burimeve ekonomike) dhe me principet e tija të drejtësisë”.3
Edhe përkundër kësaj, Islami, siç kemi përmendur tashmë, i shkurajon individët nga ndjekja e verbër e qëllimeve materialiste, duke i zhvleftësuar në sytë e individit përfitimet e kësaj jete të kalueshme. Sadr e konsideron prosperitetin ekonomik si qëllimin e një shoqërie të virtytshme, por jo si qëllimin e individit. Sepse Zoti, në fund të fundit, ka krijuar gjithçka në tokë e në qiej, që t’i shërbejë ekzistencës së njeriut.4 Islami vetëm sa e mohon përfitimin material si ambicje parimore të nejriut, sepse kjo gjë e çon drejt shtypjes së të tjerëve. Islami e stimulon asketizmin (zuhd) si një vlerë që e edukon njeriun për të mos e konsideruar pasurinë materiale si qëllimin kryesor të jetës.5 Zuhd-i është mekanizmi vetërregullues i individit, të cilin ai e shfrytëzon për t’i luftuar dëshirat e tija dhe për t’i kthyer qëllimet drejt Zotit. Megjithatë, ky nuk është qëllimi i rendit shoqëror të besimtarëve.
Këtu mjafton të përmendet se mirëqenia dhe standardi i lartë i jetesës e ndihmon njerëzimin në rrugëtimin drejt Zotit, ndërsa vuajtja mund ta pengojë këtë lëvizje. Në të vërtetë, ka një marrëdhënie të drejtpërdrejtë ndërmjet lidhjes së njeriut me Zotin dhe lidhjes së tij me natyrën. Sa më tepër që është i prirë njeriu drejt Zotit, aq më e begatshme bëhet natyra në sigurimin e nevojave të tija. Pasuria (ose mirëqenia) shoqërore është një shenjë e kënaqësisë së Zotit me njeriun. Në anën tjetër, mosmirënjohja e njeriut karshi Zotit, një simptom i të cilës është padrejtësia shoqërore, sjell shkatërrim të burimeve ekonomike dhe të prodhimit, si dhe degjenerim të ekzistencës shoqërore të njeriut.
Edhe në rregullat e tija ligjore, Islami e stimulon prirjen shoqërore drejt prodhimit. Në sistemin ekonomik islam, fitimi është i ndërlidhur ekskluzivisht me punën. Të gjitha mënyrat e tjera të fitimit e të pronësisë janë zhvleftësuar. Posedimi i burimeve natyrore nuk konsiderohet legjitim, pa një përpjekje të vazhdueshme njerëzore për t’i zhvilluar të njejtët. Çdo lloj i fitimit që nuk kërkon veprimtari dhe punë të njeriut, qoftë në tregti ose në prodhim, është i ndaluar. Për këtë arsye, përdorimi i kapitalit financiar për të siguruar të ardhura është një gjë e ndaluar. Mënyra e vetme legjitime për shfrytëzimin e kapitalit është investimi i tij në prodhim dhe pjesëmarrja në rrezikun e përfitimit dhe të humbjes. Për të garantuar shfrytëzimin e kapitalit në zhvillimin ekonomik, Islami e ndalon rreptësisht akumulimin e parave dhe e praktikon një tatim vjetor për ta pakësuar çdo lloj pasurie që nuk përfshihet në procesin prodhues. Për më tepër, çdo lloj aktiviteti i padobishëm ekonomik, si lojërat, magjia, shfaqjet argëtuese, janë të ndaluara në Islam.6
Po kështu, Islami e bën një detyrim për muslimanët që t’i zbulojnë të gjitha fushat e diturisë dhe të kërkojnë mjete efektive për prodhimin, në mënyrë që të nxirret përfitimi maksimal nga burimet natyrore të mjedisit.7 Fuqia ekonomike e muslimanëve është po kaq e rëndësishme sa fuqia e tyre ushtarake. Fuqia e Shtetit Islam gjykohet sipas zhvillimit të tij ekonomik dhe prosperitetit shoqëror. Për këtë arsye, Islami vë një theks të jashtëzakonshëm mbi rolin e udhëheqësisë politike në rregullimin e aktiviteteve ekonomike që do ta përforconin zhvillimin ekonomik dhe do ta eliminonin shkapërderdhjen.
1: Iktisaduna, fq.649
2: Iktisaduna, fq.650
3: Iktisaduna, fq.649
4: Në përkrahje të argumentit të tij, Sadr citon një letër të Imam Aliut (paqja qoftë mbi të), dërguar guvernatorit të Egjiptit, ku e përshkruan rendin shoqëror të besimtarëve si një rend që e përfshin mirëqenien në këtë botë dhe në tjetrën. Shih Iktisaduna, fq.651
5: Këtu, Sadr përcjell një sërë hadithesh në dukje kundërthënëse me njëra-tjetrën, disa prej të cilave e stimulojnë asketizmin, ndërsa të tjerat e ftojnë njeriun ta shfrytëzojë pasurinë. Ai nuk sheh kundërthënie mes tyre, nëse grupi i parë i haditheve shihet si një mësim që duhet ta shkurajojë njeriun nga konsiderimi i pasurisë ekonomike si qëllim kryesor të jetës. Shih Iktisaduna, fq.669-672
6: Iktisaduna, fq.670
7: Iktisaduna, fq.671
5. Roli i shtetit
Siç u shpreh edhe tek teoria e shpërndarjes, Shteti Islam e posedon të drejtën ekskluzive të pronësisë së burimeve natyrore. Si pasojë, shteti ka kontroll të plotë mbi të gjithë aspektet e aktiviteteve ekonomike. Pronari i burimeve natyrore ose i lëndëve të para, sipas Sadr-it, është njëherit edhe pronari i vetëm i prodhimeve dytësore. Në princip, qeveria e Shtetit Islam mund ta përcaktojë rrjedhën e pasurisë në shoqëri dhe t’i definojë proceset ekonomike. Qëllimi madhor i Shtetit Islam është përpilimi i politikave që do të mundësonin zhvillim të burimeve natyrore deri në kufijtë më të largët, në mënyrë që do të jetë e dobishme për të gjithë shoqërinë.
Për të arritur një qëllim të tillë ekonomik, Shteti ka të drejtë t’i shpërndajë burimet socio-ekonomike për ta arritur nivelin maksimal të prodhimit, që do t’u sillte prosperitet të gjithë njerëzve. Shteti është përgjegjës për t’i siguruar nevojat minimale jetike të shoqërisë dhe për t’u mundësuar mirëqenie ekonomike njerëzve. Kjo është ndryshe nga shteti kapitalist, i cili këtë funksion ua la ndryshimeve të tregut, dhe ndryshe nga teoria marksiste-leniniste, e cila e përkrah idenë e kontrollit shtetëror në të gjithë aspektet e aktivitetit ekonomik. Shteti Islam e përcakton drejtimin e aktivitetit ekonomik, ndërkohë që i jep individit të drejtën e pronësisë private për t’i arritur qëllimet shoqërore.
Roli i qeverisë është mbikqyrja dhe rregullimi i aktiviteteve ekonomike. Sipas kësaj, Islami i ka dhënë qeverisë një nivel të lartë fleksibiliteti në zhvillimin e rregullave të reja, që do të përballeshin me rrethanat urgjente ekonomike. Mungesën e kufizimeve nga ligji islam, Sadr e quan manatik el-faragh (sfera e lirë e ligjit), në të cilën juristi ka autoritet të marrë vendime dhe të sjellë ligje në përshtatshmëri me principet e jurispudencës.1 Nga këndvështrimi i ligjvënësit, ai e konsideron këtë sferë si një qasje realiste për ta siguruar zhvillimin e aktivitetit ekonomik dhe të mjeteve të prodhimit. Në këtë rast, udhëheqësia e Shtetit Islam do të mund të dekretonte çdo ligj dhe rregull të ri, që e sheh të përshtatshëm me situatën e re të shfaqur, në mënyrë që të përballohen nevojat ekonomike të njerëzve dhe të sigurohet shfrytëzimi maksimal i burimeve ekonomike. Me fjalë të tjera, qeveria islame, për t’i arritur qëllimet e veta, është e lirë të krijojë një spektër të gjerë politikash ekonomike, nga kontrolli i plotë mbi ekonominë e deri tek tregtia e lirë. Në këtë rast, qeveria duhet vetëm të mbështetet në mendimin e ekspertëve të ekonomisë, për ta përcaktuar politikën më të mirë alternative, e cila do të vendosë rregull në ekonominë e Shtetit (me kusht që të mos i shkelë rregullat e shprehura në teorinë e shpërndarjes).
Një rol i tillë i pakufizuar i qeverisë në ekonominë e Shtetit Islam është i arsyeshëm, kur të kihet parasysh përfshirja e madhe e tij në punët sociale. Shteti është përgjegjës për mirëqenien sociale të të gjithë njerëzve.2 Burimet ekonomike në Shtetin Islam shpërndahen jo vetëm sipas punës dhe aftësisë për të prodhuar, por edhe sipas nevojës. Jo të gjithë njerëzit në shoqëri janë të aftë të punojnë. Për më tepër, disa prej tyre janë të paaftë edhe për t’i plotësuar nevojat e tyre. Sadr identifikon tre klasa ekonomike në shoqëri:
- ata që kanë fuqi fizike dhe mendore për të prodhuar më shumë se nevojat e tyre
- ata që janë të aftë për të punuar aq sa t’i përballojnë nevojat e veta
- ata që nuk e kanë fuqinë mendore ose fizike për të punuar në mënyrë frytdhënëse
Është përgjegjësi e qeverisë që t’i përballojë nevojat e dy klasave të fundit, të cilat nuk janë të kufizuara vetëm me nevojat jetike të njeriut. Njerëzit në Shtetin Islam duhet të jetojnë me dinjitet, që do të thotë se statusi i tyre ekonomik duhet të ngrihet në një nivel të pranueshëm përgjithësisht. Për këtë arsye, Shteti duhet t’i posedojë burimet e nevojshme ekonomike për ta financuar programin e mirëqenies sociale.
E gjithë preja e luftës nga njerëzit e qyteteve, që Zoti ia ka falur të Dërguarit të vet, i takon Zotit, të Dërguarit, të afërmve të tij, jetimëve, nevojtarëve dhe udhëtarëve, që të mos bëhet një gjë që lëviz nga dora në dorë në mesin e të pasurve nga ju... (Kur’an 59:7)
Ky varg, sipas Sadr-it, nënkupton dy gjëra: fillimisht, ai flet për ndarjen e burimeve ekonomike ndërmjet qeverisë dhe nevojtarëve; së dyti, ai flet për shpërndarjen e pasurisë në një mënyrë që nuk do të lejojë që të pasurit ta mbajnë nën kontroll ekonominë. Duke u mbështetur në interpretimin e mësipërm, Sadr argumenton se principet kryesore të ekonomisë islame janë:
- pronësia publike (shtetërore) e mjeteve të prodhimit dhe të shpërndarjes
- planifikimi i centralizuar i ekonomisë
Vetëm nëpërmjet kontrollit të të gjithë burimeve nga shoqëria mund të garantohen nevojat e përbashkëta sociale dhe të drejtat ekonomike të individit. Sipas kësaj, qeverisja legjitime islame mban përgjegjësi për të bërë plane afatgjata, që do t’i shërbenin mirëqenies së përgjithshme dhe tejkalimit të jostabilitetit të tregjeve.
Islami i njeh dallimet në të ardhura ndërmjet njerëzve, por përpiqet të krijojë standarde të barabarta të jetesës. Për të arritur kushte të tilla socio-ekonomike, Islami, ndonëse përcakton tatime të caktuara që duhet të merren nga njerëzit e pasur, themelon një mekanizëm shoqëror dhe moral. Një stil luksoz dhe ekstravagant jetese shkurajohet plotësisht nga Islami, i cili e ndalon edhe shkapërderdhjen në prodhim dhe në konsum, në mënyrë që burimet ekonomike të orientohen drejt prodhimit të mallërave që i kënaqin nevojat e të gjithë njerëzve dhe që sjellin barazi shoqërore. Shteti ka gjithashtu autoritet për t’i përcaktuar rrogat dhe çmimet, që të mund të tejkalohet egoizmi dhe lakmia e atyre që posedojnë pasuri ekonomike dhe të sigurohen standarde të barabarta jetese për të gjithë njerëzit. Për të përmbledhur, qëllimi kryesor i Shtetit Islam është prosperiteti dhe mirëqenia e të gjithë qytetarëve të tij.
1: Juristi islam, sipas Sadr-it, nuk guxon ta ndryshojë ndonjërin nga principet parësore të Islamit, në sferën e të lejuarave (helal) dhe të ndaluarave (haram). Megjithatë, ai mund të veprojë brenda sferës së çështjeve “dytësore”, të të pëlqyeshmeve (mendub ose mustehab) dhe të të papëlqyeshmeve (mekruh). Juristi (në varësi prej rrethanave ekonomike) munda ta shpallë të ndaluar një veprim të pëlqyeshëm dhe ta stimulojë një veprim të papëlqyeshëm.
2: Iktisaduna, fq.607
FUND