Kjo temë, që është motivi kulmor i Imamologjisë dhe i historisë së saj të shenjtë, është tejet tërheqëse për filozofinë profetike. Është e padiskutueshme se ideja e Imamit të fshehtë u hodh për shumë Imamë, por më në fund u trajtësua rreth karakterit të Imamit të dymbëdhjetë, me të cilin përmbushet tërësia e Imamatit. Për të ekziston një literaturë mjaft e pasur, qoftë në persisht e qoftë në arabisht (këto shkrime janë përmbledhur nga autorët në vijim: Saffar el-Kummi, vdekur 902/209 pas Hixhrit, që ishte dëshmitar i Imamit të njëmbëdhjetë e që përcolli prej tij; nga El-Kulejni dhe nga nxënësi i tij El-Numani, që të dy të shekullit të katërt pas Hixhrit; Ibn Babuje, vdekur 902/381 pas Hixhrit, i cili informatat i kishte nga një burim bashkëkohës, i quajtur Hasan ibn Muktib; Shejh el-Mufidi, vdekur 1022/413 pas Hixhrit dhe Muhammed ibn Hasan Tusi, vdekur 1068/381 pas Hixhrit; Hadithet kryesore në lidhje me këtë temë janë përmbledhur në vëllimin e trembëdhjetë të enciklopedisë “Bihar el-enver” të Mexhlisiut. Edhe në kohën tonë, shpesh shfaqen libra me këtë temë, për shembull Ilzam el-Nesib nga Shejh Ali Jezdi, El-Kitab el-ekberi nga Allame Nihavendi etj. Sidoqoftë, vetëm disa faqe të gjithë kësaj literature janë përkthyer deri sot).

Koncepti thelbësor, mbi të cilin kanë qëndruar përfaqësuesit e gnosës shiite (irfani-i shii) është ajo që e kemi përshkruar tashmë: njësoj siç e arrin cikli i profetësisë kulminacionin tek Vula e profetëve, edhe Velajeti, i cili zhvillohet paralelisht me profetësinë nga periudha në periudhë, ka një Vule të dyfishtë në Imamatin muhammedan, ku Vula e Velajetit të përgjithshëm është Imami i parë, ndërkohë që vula e Velajetit muhammedan, gjegjësisht aspekti ezoterik i ezoterikeve të tjera, është Imami i dymbëdhjetë. Siç shprehet edhe mjeshtri iranian i Sufizmit shiit, Aziz el-Din el-Nesefi, një nxënës i Sa’d el-Din Hamujes:

Miliona profetët që u shfaqën njëri pas tjetrit dhanë një kontribut në trajtësimin e formës teofanike që quhet profetësi, e cila pastaj u manifestua e plotë tek Muhammedi. Tani është radha e Velajetit që të manifestohet dhe t’i nxjerrë në shesh realitetet ezoterike. Njeriu i Zotit, në personin e të cilit do të manifesohet Velajeti, është “Sahib el-Zaman”, Imami i kësaj kohe.

Termi “sahib el-zaman” (ai që sundon në këtë kohë) është një term i veçantë për Imamin e fshehtë, “të padukshëm për shqisat, por të pranishëm në zemrat e atyre që e besojnë”. Ai e polarizon edhe devotshmërinë e shiitëve të rëndomtë, edhe përsiatjen e filozofëve, dhe është djali i Imamit të njëmbëdhjetë, Hasan el-Askeriut dhe i princeshës bizantine Narkes (Narkissa). Ai gjithashtu njihet si Imami i pritur (Imam el-muntezar), Mehdiu (ideja shiite mbi të cilin ndryshon thelbësisht nga ideja sunnite) dhe Kaim el-Kijama ose Imami i Ringjalljes. Jetëshkrimi i Imamit të dymbëdhjetë është përplot arketipe dhe tipare simbolike në lidhje me lindjen dhe fshehjen e tij (ghajbe). Duhet menjëherë të theksojmë se, në këtë pikë, kritika historike do të ishte krejtësisht e pavend, sepse ajo për të cilën bëhet fjalë është diçka krejt tjetër, që e kemi përshkruar si hierohistori. Këtu, qasja jonë duhet të jetë, para se të gjithash, fenomenologjike: duhet t’i kuptojmë qëllimet e vetëdijes shiite, për t’i kuptuar vizionet e kësaj vetëdijeje, të cilat i ka fituar që nga fillimi.

 Të ndalemi vetëm tek faktet më jetike! E dimë se Imami i njëmbëdhjetë, Hasan el-Askeriu, u mbajt pak shumë si i burgosur nga policia abbaside në një kamp në Samarra, rreth 100 kilometra në veri të Baghdadit, ku edhe vdiq në vitin 874/260 pas Hixhrit, kur ishte njëzet e tetë vjeç. Po atë ditë, djali i tij i vogël, i cili ishte pesë vjeç ose pak më i rritur, u zhduk, duke e nisur atë që njihet si “fshehja e vogël” (el-ghajbet el-sughra). Njëkohësia e këtyre dy ndodhive është shumë e pasur në kuptime, po të shihet nga aspekti mistik. Imam Hasan el-Askeriu shihej nga ndjekësit e tij si simboli i detyrës së tyre shpirtërore. Në çastin kur ai ndahet nga kjo botë, fëmija i shpirtit të tij bëhet i padukshëm, dhe është pikërisht parousia, pra rikthimi i këtij fëmije, që duhet të realizohet nga shpirtrat e ndjekësve të tij.

Fshehja e Imamit të dymbëdhjetë zhvillohet në dy faza. Fshehja e vogël (el-ghajbet el-sughra) zgjati shtatëdhjetë vjet, gjatë të cilave Imami i fshehtë pati katër përfaqësues (arab. na’ib) njëri pas tjetrit, nëpërmjet të cilëve shiitët kishin mundësi të komunikonin me të. Në një letër të fundit,  ai i urdhëroi të mbramit prej tyre, Ali el-Samarriut, të mos zgjidhte një pasardhës për veten, sepse tashmë kishte ardhur koha e Fshehjes së madhe (el-ghajbet el-kubra). Fjalët e fundit të këtij përfaqësuesi të fundit të Imamit ishin: Tashmë kjo çështje është në duart e Zotit. Kjo është fillesa e historisë së fshehtë të Imamit të dymbëdhjetë. S’ka dyshim se ajo nuk ka të bëjë me atë që quajmë historicitet të fakteve materiale. Megjithatë, ajo ka dominuar në vetëdijen shiitë për më se dhjetë shekuj, madje ka qenë vetë historia e kësaj vetëdijeje.

Porosia e fundit e Imamit është një paralajmërim kundër çdo lloj mashtruesi dhe çdo preteksti që përpiqet t’i japë fund pritjes eskatologjike të pranisë së të Priturit (e cila do të ishte edhe drama e Babizmit dhe Baha’izmit më pas). Deri në kohën e ardhjes së tij, Imami i fshehur është i dukshëm vetëm në ëndrra ose në manifestime personale që kanë karakter vizionar e që, si të tilla, nuk përfaqësojnë një përfundim të “kohës së fshehjes” dhe as nuk futen në kornizat e historisë “objektive”. Ngase Imamati është aspekti ezoterik i shpalljes profetike, Imami është domosdoshmërisht i pranishëm edhe në të kaluarën edhe në të ardhmen. Kuptimi i kësaj fshehjeje dhe i kthimit të pritur të Imamit ka qenë subjekt i meditimit filozofik deri në ditët tona, veçanërisht në shkollën Shejhijje.

 Koncepti i Imamit të fshehtë i ka çuar mjeshtrit e shkollës Shejhijje drejt një vlerësimi më të thellë të kuptimit dhe të mënyrës së kësaj pranie të padukshme. Sërish, në këtë pikë, një rol të rëndësishëm ka “bota imagjinare” (lat. mundus imaginalis; arab. Alem el-mithal). Ta shohësh Imamin në tokën “qiellore” të Hurkajla-s (Toka e dritës ose Terra lucida në Manikeanizëm), do të thotë ta shohësh atë atje ku është vërtet, në një botë që është njëherit edhe konkrete edhe mbishqisore, e ta shohësh me një shqisë që është e përshtatshme për një botë të tillë. Shkolla Shejhijje ka ravijëzuar  atë që mund të konsiderohet një fenomenologji e ghajbet-it. Një figurë si ajo e Imamit të dymbëdhjetë nuk mund të shfaqet ose të zhduket sipas ligjeve të historicizmit material. Ai është një qenie mbinatyrore, që cilësohet nga disa aspirata të thella si ato, të cilat në një degë të caktuar të Krishterimit, përshtaten me idenë e pastër të caro spiritualis Christi (= trupi shpirtëror i Krishtit). Vendimi i Imamit në do t’i shfaqet një njeriu ose jo, varet nga njeriu në fjalë. Shfaqja e tij është vetë kuptimi i ripërtëritjes së njerëzve, dhe pikërisht këtu fshihet kuptimi më i thellë i idesë shiite të fshehjes dhe të rishfaqjes. Njerëzit e kanë fshehur veten nga Imami nëpërmjet një perdeje, ata e kanë bërë veten të paaftë për ta parë atë, ngase e kanë humbur ose e kanë sëmurë atë “organ” (ose shqisë) të “perceptimit teofanik“, pra të asaj “diturie nëpërmjet zemrës”, e cila definohet në gnoseologjinë e Imamëve. Si pasojë, është e pakuptimtë që të flitet për shfaqjen e Imamit, derisa njerëzit janë të paaftë për ta njohur. Parousia (rishfaqja) e Imamit nuk është një gjë që do të ndodhë papritur në një ditë të bukur. Ajo është diçka që ndodh ditë për ditë në vetëdijen e besimtarit shiit. Edhe këtu, pra, ezoterikja e thyen atë formë të ngurtë, për të cilën shpesh akuzohet Islami legalist, dhe ndjekësit e kësaj rruge përfshihen në lëvizjen së larti të ciklit të Velajetit.

Në një hadith të famshëm, Profeti thotë: Edhe sikur botës t’i kishte mbetur një ditë e vetme, Zoti do ta zgjaste atë deri kur të shfaqet një njeri nga familja ime, emri i të cilit do të jetë emri im dhe nofka e të cilit do të jetë nofka ime. Ai do ta mbushë botën me harmoni e drejtësi, pasi ajo të jetë mbushur me dhunë dhe shtypje më parë. Dita e zgjatur është pikërisht fshehja (ghajbet-i) dhe kjo shpallje tejet e qartë ka jehuar nëpër të gjitha epokat dhe shkallët e vetëdijes shiite. Gnostikët kanë shprehur se ardhja e Imamit do ta manifestojë kuptimin e fshehtë të të gjitha Shpalljeve. Te’vili do të mbisundojë, duke i mundësuar racës njerëzore ta zbulojë unitetin e saj, njësoj siç do të fshihet në gnosticizëm uniteti i vërtetë gjatë kohës së ghajbet-it. Ja përse shejhu i madh sufist dhe shiit nga Irani, Sa’d el-Din Hamuje (shekulli i shtatë pas Hixhrit) thotë: Imami i fshehtë nuk do të shfaqet deri në kohën kur njerëzit të arrijnë ta kuptojnë të fshehtën e tevhidit nga rripi i sandaleve të tij. Këtu aludohet në kuptimin ezoterik të Njëshmërisë së Zotit.

Ai vetë është kjo e fshehtë, ai është Imami i pritur, Njeriu i përsosur (Insan el-Kamil), sepse është ai që i bën të gjitha gjërat të flasin dhe, duke ardhur në ekzistencë, çdo gjë bëhet një prag i botës shpirtërore. Rikthimi i pritur i Imamit parasheh si kusht metamorfozën e zemrave të njerëzve. Pikërisht nga besimi i ndjekësve të tij varet realizimi progresiv i rishfaqjes së Imamit.

Prej këtu buron e gjithë etika e xhivan merd-it, e idesë së “kalorësit shpirtëror”, në të cilën mund të gjendet i tërë etosi i Shiizmit, vetë dëshpërimi i të cilit është afirmim i shpresës, sepse vizioni i tij e përfshin, nga njëri cep në tjetrin, horizontin e metahistorisë, edhe paraekzistencën e shpirtrave, edhe Ringjalljen që është mishërimi i gjithçkaje. Edhe etika e Persisë së lashtë zoroastriane ishte e karakterizuar nga kjo Ringjallje.

Deri në këtë ringjallje, koha e “fshehjes së madhe” është koha e pranisë së “padukshme” të hyjnores. Dhe ngase është e padukshme, ajo kurrë nuk mund të bëhet një objekt ose një gjë, duke u rezistuar të gjithë formave të socializimit të shpirtërores. Në të njejtën mënyrë, edhe pjesëtarët e hierarkive shpirtërore (nuxhaba, nukaba, evtad ose abdall) mbesin të padukshëm. Këto hierarki janë të mirënjohura në Sufizëm, por duhet patur parasysh se, historikisht dhe si koncepte, ato mbështeten në idenë shiite të Velajetit, sepse hierarkitë burojnë prej atij që është Boshti i boshteve e që është Imam, duke qenë të ndërlidhur me ezoteriken e profetësisë, e cila buron nga Imami. Për më tepër, ato përmenden në fjalët e Imamit të katërt e të pestë. Por edhe Imami i parë, në këshillat e tija për nxënësin e tij Kumejlin, i referohet me shumë përpikmëri pasardhësisë së evlijave, të cilët nga shekulli në shekull, mbesin kryesisht të panjohur për njerëzit. Kjo do të njihej më vonë si silsilet el-irfan (pasardhësia e gnosës) dhe përbëhet nga të gjithë ata që, nga koha e Seth-it, djalit të Adamit, deri në kohën e Imamëve muhammedanë, duke përfshirë të gjithë ata që i kanë pranuar si udhëzues, kanë qenë bartësit e aspektit ezoterik të profetësisë së përjetshme.

Megjithatë, realiteti qenësor i qenieve të tyre, hakikat-i i tyre, nuk i takon botës së dukshme, që është e dominuar nga forcat kufizuese. Ata përbëjnë një Ecclesia spiritualis (= Kishë shpirtërore) të pastër dhe njihen vetëm nga Zoti.

Siç e dimë, Profeti Muhammed është identifikuar shpesh, si edhe Mani para tij, me Parakletin. Por për shkak të ngjashmërisë që ekziston ndërmjet Vulës së profetësisë dhe Vulës së Velajetit, Imamologjia e ruan idenë se Parakleti është një vizion që duhet të vijë akoma. Shumë autorë shiitë, në mesin e të cilëve edhe Kemal Kashani dhe Hajdar Amuli, shumë qartë e identifikojnë Imamin e dymbëdhjetë, Imamin e pritur, me Parakletin¹, shfaqja e të cilit është paralajmëruar në Ungjillin e Gjonit, të cilit edhe i referohen autorët. Kjo është kështu ngase ardhja e Imamit/Parakletit do të jetë nisma e sundimit të kuptimit të pastër shpirtëror të Shpalljeve. Mund të thuhet, pra, se sundimi i Imamit është prelud i Ringjalljes së Madhe. Siç shprehet edhe Shems ed-Din Lahixhi, ringjallja e të vdekurve është kushti, nëpërmjet të cilit mund të realizohet fundi dhe qëllimi i ekzistencës. Autorët tanë e dinë se, para nga këndvështrimi filozofik, asgjësimi i botës është i paramendueshëm. Por Imamologjia shiite e sfidon këtë ide. Si para, ashtu edhe pas Islamit, horizontet eskatologjike të Iranit kanë mbetur konstante. Eskatologjia shiite është e dominuar nga figura e ka’im-it dhe  e shoqëruesve të tij, njësoj siç dominonte në eskatologjinë zoroastriane figura e Saoshjan-it dhe e shoqëruesve të tij. Këtu nuk mund të ndahet ideja e “rringjalljes së vogël”, pra eksodi individual, nga “rringjallja e madhe”, pra ai fillim i një epoke të re.

 Pak më sipër e përmendëm identifikimin e bërë nga mendimtarët shiitë, të Imamit të pritur me Parakletin. Ky identifikim zbulon një ngjashmëri mbresëlënëse ndërmjet këtij koncepti më themelor në Shiizëm dhe të tërë opusit të mendimit filozofik në Perëndim, i cili që nga Joakimitët e shekullit të trembëdhjetë e deri në kohën tonë, ka qenë e prirë nga ideja e Parakletit, duke shprehur mënyra të mendimit që kanë qenë të ndërlidhura me sundimin e shpirtit të shenjtë. Pasojat e këtij fakti, pasi të jetë vërejtur njëherë, mund të jenë të mrekullueshme.

 Siç kemi shpjeguar, ideja themelore është se Imami i pritur nuk do të sjellë ndonjë libër ose ndonjë ligj të ri të shpallur. Ai vetëm sa do ta zbulojë kuptimin e fshehtë të të gjitha shpalljeve hyjnore, sepse duke qenë Njeriu i Përsosur (el-insan el-kamil; anthropos teleios) dhe aspekti ezoterik i Realitetit profetik, ai vetë është shpallja e shpalljeve. Rishfaqja e Imamit të pritur përfaqëson një shpallje të plotë hyjnore, e cila zbulohet brenda njeriut që jeton në Shpirtin. Përfundimisht, pra, kjo nënkupton shpalljen e të fshehtës hyjnore që njeriu e mori përsipër dhe ngarkesën e të cilës, sipas vargut 33:72 të Kur’anit, qiejt dhe toka nuk pranuan ta mbanin.

Kemi parë se si, që nga fillimi, pra që nga koha e mësimeve të Imamëve, ky varg është kuptuar nga Imamologjia si një nënkuptim i vetë të fshehtës së saj, pra të fshehtës së Velajetit. Kjo ngase e fshehta hyjnore dhe e fshehta e njeriut, pra e fshehta e Anthropos-it dhe e hakika muhammedije-s, janë një dhe e njejta gjë.

1: (shënim i përkthyesit) Shih tek Ungjilli i Gjonit 14:26 (përkthyer në shqip si Ngushëlluesi): por Ngushëlluesi, Fryma e Shenjtë, që Ati do ta dërgojë në emrin tim, do t’ju mësojë çdo gjë dhe do t’ju kujtojë të gjitha këto që ju thashë; 15:26: Por kur të vijë Ngushëlluesi, që do t’ju dërgoj prej Atit, Fryma e së vërtetës, që del nga Ati im, ai do të dëshmojë për mua; 16:7 Megjithatë unë ju them të vërtetën: është mirë për ju që unë të shkoj, sepse, po nuk shkova, nuk do të vijë te ju Ngushëlluesi; por, po shkova, unë do t’jua dërgoj.

 FUND