Përmbajtja:
Letërsia
Artet plastike
Ndikimi i artit Islam
Dy fjalë për muzikën
 (fragment nga libri Udhërrëfyes i të Riut Musliman në Botën Moderne)

Islami solli në ekzistencë një qytetërim, në të cilin artet gjithmonë kanë patur dhe vazhdojnë të kenë - në atë masë sa ç’është i gjallë ai qytetërim - një vend me rëndësi qendrore.

Mund të thuhet se perspektiva islame mbështetet mbi përmasën e bukurisë në jetë dhe e lidh bukurinë e mirësinë me vetë natyrën e Allahut, siç pohohet në hadithin e mirënjohur:

“Allahu është i bukur dhe e do bukurinë” (Allahu xhemilun juhibbu’l-xhemal).

Theksimi i sjelljes së hijshme dhe pastërtisë në jetën fetare e të përditshme si dhe urdhëresat e drejtpërdrejta në Kur’an për ta çmuar bukurinë e krijimit dhe e të gjitha objekteve të krijuara nga Allahu pasqyrojnë interesimin qendror të Islamit për bukurinë.

Duke shikuar krijimet e qytetërimit islam, që nga arkitektura dhe planifikimi i qytetit deri te poezia dhe forma të tjera të letërsisë vërehet domethënia e artit - të kuptuar tradicionalisht - në universin islam.

Kryeveprat e mëdha të artit islam, si xhamitë e mëdha të Kordovës në Spanjë, Kajravanit në Tunizi dhe Ibn Tulunit në Kajro ose më në lindje ato të Stambollit, Isfahanit e Samarkandit përfaqësojnë drejtpërsëdrejti jo vetëm shpirtin e shpalljes islame, por vetë thelbin e atij shpirti dhe në njëfarë kuptimi sigurojnë përgjigjen më të drejtpërdrejtë e të dallueshme ndaj pyetjes “Çfarë është Islami?”.

Në harmoninë, qartësinë, kthjelltësinë dhe paqen e tyre ato kristalizojnë disa prej aspekteve më të rëndësishme të mesazhit islam.

Arti islam ka qenë i aftë të sigurojë ndër shekuj një mjedis, në të cilin muslimanët kanë mundur të jetojnë e të funksionojnë në gjendjen e përkujtimit të Allahut dhe me vizionin e soditjen e bukurisë, e cila në fund mund të vijë vetëm prej Allahut, që është i Bukuri (el-Xhemil) në kuptimin absolut e përfundimtar. Arti islam lidhet drejtpërsëdrejti si me formën, ashtu dhe me shpirtin e Kur’anit dhe shpalljen islame. Ky art synon të pasqyrojë Unitetin Hyjnor, ndaj edhe shmangia nga ana e tij e çdolloj forme përfaqësuese të Hyjnores.

Ai thekson brishtësinë e botës dhe përhershmërinë e çfarë shtrihet përtej saj. Ai kërkon ta lidhë artin me veprimtaritë e përditshme të njeriut dhe s’e ndan atë nga jeta. Në të vërtetë fjalët më të përdorura për artin në arabisht si sina‘ah dhe fann nuk nënkuptojnë vetëm artin në sensin e sotëm perëndimor të termit, por gjithashtu punimin dhe krijimin e çdo gjëje me korrektesë e bukuri.

Për më tepër, Islami e thekson gjithmonë marrëdhënien ndërmjet artit dhe diturisë siç është pohuar tradicionalisht në botën islame nga shumë prej mjeshtërve të mëdhenj të zanateve e artistëve, që kanë theksuar pareshtur se arti vjen nga martesa e fann-it dhe hikmeh-s apo teknikës dhe urtisë. Forma e jashtme e Kur’anit, bukuria dhe kuptimi i tij i brendshëm vijnë nga Allahu.

Po kështu arti islam përfaqëson një mesazh, që ndodhet në zemër të shpalljes islame në forma të cilat gjithashtu pasqyrojnë drejtpërsëdrejti prejardhjen shpirtërore e qiellore të Islamit dhe të cilat shpien tek Allahu.

Si shpirti ashtu dhe format e artit islam frymëzohen nga dhe lidhen me shpalljen islame.

Një studim tërësor i Kur’anit, i kuptimit të tij të brendshëm si dhe i ritmeve, tingujve, shkronjave, prozodisë dhe fuqisë hipnotizuese së tij mbi shpirtrat e muslimanëve, të kombinuara me studimin thellësor të jetës së Profetit dhe bukurinë e shpirtit të tij të pasqyruar në veprimet dhe thëniet e tij (Hadith) do të shpalosin se cilat janë burimet e brendshme dhe të përfundme të themeleve të artit islam.

Islami, sigurisht, ka huazuar shumë teknika nga qytetërimet e ndryshme si ai persian dhe bizantin në fusha të tilla si arkitektura, thurja e tekstileve, punimet e tunxhit dhe bakrit e shumë lloje të tjera arti.

Mirëpo ai e shndërroi materialin që huazoi nga qytetërimet e ndryshme në dritën e shpalljes kur’anore, duke krijuar forma shumë të dallueshme artistike, të cilat mund të shihen në viset që shtrihen nga Lindja në Perëndim.

Megjithëse ekzistojnë ndryshime lokale ndërmjet shkollave të larmishme të artit, që u përkasin rajoneve të ndryshme të botës islame, nga të cilët arti persian përfaqëson mbase më prodhimtarin e më të gjerin, të gjitha llojet dhe shkollat e larmishme brenda qytetërimit islam ndajnë së bashku disa parime bazë.

Ky art karakterizohet nga përdorimi i vazhdueshëm i arabeskës, formave gjeometrike dhe kaligrafisë, si simboli i pranisë së kudondodhur të Fjalës Hyjnore.

Ai thekson atë që quhet “abstragim”, i cili në të vërtetë do të thotë hapje në botën e kuptueshme dhe stilizimin e përsëritjen e formave, të cilat në njëfarë kuptimi e çojnë njeriun drejt soditjes së të Pafundmit në format e fundme.

Të gjitha këto elemente shihen në artin islam, si në atë të Andaluzisë, Egjiptit, Persisë apo gjetkë.

Sigurisht, çdonjëri prej grupeve të mëdha etnike të botës islame ka krijuar një art që është dallueshmërisht i tiji, si ai persian, turk, egjiptian, afrikanoverior dhe andaluzian, indomusliman, indonezian, malejzian etj., por uniteti i Islamit pasqyrohet përgjatë të gjitha këtyre traditave të larmishme e të pasura artistike.

LETËRSIA

Ndër artet e Islamit, këndimi i Kur’anit është më i rëndësishmi dhe më qendrori. Ai është arti i shenjtë suprem i Islamit. Arti i këndimit të Kur’anit sigurisht kombinohet në shumë kontekste me artin e shkrimit të Fjalës së Shenjtë dhe gjithashtu me recitimin e ndodhive e historive, që gjenden në aq shumë sure të Tekstit të Shenjtë. Këtu qëndron arsyeja e pozitës së epërme që zë letërsia brenda botës kulturore të Islamit.

Ndikimi i Kur’anit mbi shpirtin e muslimanëve ishte aq i madh saqë mjedisi kulturor islam iu kthye botës së letërsisë si formë qendrore e të shprehurit artistik, kudo që u përhap Islami dhe u ndje ndikimi i Kur’anit.

Natyrisht gjuha dhe letërsia arabe morën të parat vulën e shpalljes kur’anore, duke qenë se shpallja e kishte shndërruar vetë arabishten, duke e bërë mjetin e përshtashëm për shprehjen e Fjalës së Allahut.

Arabët kishin krijuar që më parë vepra madhore letrare në trajtën e poezisë përpara periudhës islame, në epokën e injorancës (el-xhahilijjeh), por ishte ndikimi i Kur’anit ai që e shndërroi këtë letërsi në letërsi islame.

Që në kohën e shokëve të Profetit shohim një kryevepër të tillë letrare si Nehxh ul-Belagha (“Kulmi i Elokuencës”) e ‘Ali ibn Ebi Talibit, që përfshin disa nga ligjëratat dhe thëniet e tija, të mbledhura në formën e tanishme në shekullin e katërt islam nga Sejjid Sherif er-Radi.

Ky punim, që shënon një nga kryeveprat e hershme të literaturës fetare në arabisht u pasua nga lutjet dhe përgjërimet e nipit të tij Zejn ul-‘abidin es-Sexhxhadit, Sahife es-sexhxhadija e të cilit është quajtur nga shumë njerëz si “Psalmet e Familjes së Profetit”.

Gjatë periudhës së hershme umejjade u shfaqën gjithashtu një sërë poetësh të rëndësishëm që shkruanin në arabisht, të cilët filluan të pasqyronin gjithnjë e më tepër etosin e Islamit në poemat e tyre.

Poetë të tillë si el-Farazdaku dhe më vonë el-Hallaxhi shkruajtën poezi qartësisht islame e jo vetëm arabe.

Po kështu në prozë, me shfaqjen e shkrimtarëve si el-Xhahizi, letërsia arabe fitoi një përmasë shumë të dallueshme islame.

Edhe në tregime të thjeshta si Njëmijë e Një Netë, të cilat i përkasin erës së vonë ‘abbaside mund të vërehen shumë aspekte të mësimeve të Islamit dhe jetës së shoqërisë islame, të pasqyruara nga letërsia.

Arabishtja është, sigurisht, shumë e pasur në traditën e saj letrare. Në arabisht ekzistojnë të gjitha llojet e punimeve me vlerë të madhe poetike e letrare që nga kaside-t e Buhturiut dhe poezia morale e didaktike e Mutanabbiut deri te poemat mistike të Ibn ul-Faridit dhe Ibn ‘Arabiut; që nga esetë e EbuHajjan et-Teuhidiut deri te veprat historike e filosofike me vlerë të madhe si Hajj ibn Jakdhan (“Biri Gjallues i Vigjëluesit”) i Ibn Tufejlit, që kanë vazhduar të shfaqen ndër kohëra.

Mirëpo, siç ndodh me të gjitha kombet, jo e tërë letërsia e prodhuar nga arabët kishte karakter të dallueshëm islam, por shumica dërrmuese e veprave në arabisht pasqyrojnë drejtpërsëdrejti etosin e Islamit.

Kjo vlen sidomos për veprat e mëdha letrare, të cilat kanë qenë popullore ndër shekuj, si el-Burdeh (“Kënga e Mantelit”) e Busiriut, në lavdërim të Profetit. Një vepër e tillë përbën një shembull të qartë të një arti letrar islam të një rendi të lartë, i cili pasqyron si formën ashtu dhe shpirtin e Kur‘anit dhe Hadithit. Efekti i ndikimit të Kur’anit mbi letërsinë arabe shihet edhe në gjuhët e tjera islame.

Pas arabishtes, gjuha më e rëndësishme e letërsisë në Islam është persishtja, e cila - sikurse arabishtja - u bë një gjuhë universale, në atë që nuk flitej e lexohej vetëm nga persianët por edhe shumë njerëz në botën turke, indiane e madje kineze, fare larg Persisë.

Persishtja u zhvillua drejtpërsëdrejti nën ndikimin e Kur’anit, nga bashkimi ndërmjet gjuhëve të mëparshme iraniane të periudhës sasanide dhe fjalorit të arabishtes kur’anore.

Poetët e hershëm persianë imituan poetët arabë, gjersa poezia r?dakie në persisht u mëvetësua. Ndërkohë, disa prej persianëve si el-Hallaxhi shkruanin në arabisht dhe u bënë poetë të shquar të kësaj gjuhe.

Vetë persishtja filloi të zhvillohej me shpejtësi pas shekullit të katërt islam me punime epike nga burra të tillë si Firdeusiu, Shahname-ja e të cilit u bë eposi kombëtar i Persisë dhe poezinë fetare e mistike të lidhur me emrat e Sana’iut, ‘Attarit dhe Rumiut. Këta njerëz shkruajtën disa nga poemat të dashuruara më universalisht në cilëndo gjuhë të botës.

Nuk është e rastësishme që R?miu, ndikimi i të cilit është i pamatë anembanë Azisë dhe jashtë vetë Persisë, veçanërisht ndër turqit e muslimanët indianë, është quajtur nga shumë njerëz poeti më i madh mistik që ka jetuar ndonjëherë. Persishtja vazhdoi të prodhonte poetë madhështorë edhe pas Rumiut, që jetoi rreth kohës së pushtimit mongol.

Kryesorët ndër ta janë Sa‘diu dhe Hafizi, i pari kryesisht një moralist dhe i dyti poeti më i madh i gjuhës perse, memorizues i Kur’anit dhe autoritet i madh i Sheri‘atit, i cili është gjithashtu poeti suprem i dashurisë dhe i botës shpirtërore.

Këta poetë i mundësuan persishtes të arrinte kulmin e përsosjes së saj letrare dhe të vepronte e të ndikonte mbi letërsinë dhe poezinë e shumë gjuhëve të tjera.

Letërsia turke qe ndër ato që përjetuan ndikim të thellë si rezultat i kontaktit me persishten. Për shekuj me radhë në botën osmane, figurat e mëdha letrare dinin persisht dhe ç’është e vërteta disa prej të hershmëve shkruanin poezi klasike turke në formën e modeleve klasike persiane. Megjithatë, më vonë poetët turq iu kthyen gjithnjë e më tepër gjuhës së thjeshtë të popullit dhe u krijua një traditë e pasur letrare nga figura të tilla si Ahmed Jeseviu, themeluesi i tarikatit jesevi dhe Junus Emrei, i cili është mbase më i madhi i të gjithë poetëve turq, një figurë poezia e të cilit mbetet shumë popullore edhe sot e kësaj dite. Shkrimtarët turq imituan në njëfarë mase edhe modele letrare arabe, por edhe në këto raste ato ishin kryesisht modele tashmë të pranuara në letërsinë persiane. Mund të thuhet shumëçka mbi gjuhët e tjera të popujve islamë, por duhet të jemi të përmbledhur.

Në nënkontinentin indian, gjuhë si sindishtja, kashmirishtja, guxharatishtja dhe bengalishtja e pasqyrojnë të gjitha në thellësi shpirtin e Islamit dhe kanë zhvilluar letërsi të mirështjelluara me karakter islam, zakonisht të ndikuara thellësisht nga persishtja dhe sigurisht nga prania e drejtpërdrejtë gjalluese e Kur’anit.

Po ashtu në Indi, që nga shekulli i tetë islam e më tej është zhvilluar gjuha urdishte, e cila u formua nga një kombinim i sanskritishtes dhe persishtes me shtimin e një sërë fjalësh turke dhe e cila u zhvillua gjithnjë e më tepër si gjuhë islame, deri në shekujt XIII e XIV islamë, kur u mëvetësua si gjuhë madhore islame, në të cilën filluan të shkruheshin një mori veprash letrare si në prozë, ashtu dhe poezi.

Urdishtja ishte destinuar të bëhej gjuha kryesore e kulturës muslimane në Indi porsa u ndalua persishtja nga sundimtarët britanikë dhe pikërisht kjo gjuhë flitet dhe kuptohet sot nga më tepër muslimanë se cilado gjuhë tjetër, sigurisht me përjashtim të arabishtes së Kur’anit.

Duke iu kthyer Afrikës, vërehet e njëjta dukuri. Në Afrikë, me përhapjen e Islamit, gjuhët vendase filluan të pasqyrojnë shpirtin dhe format e letërsisë arabe dhe jo të asaj persiane.

Në këtë kontinent, ndikimi i persishtes ishte i vogël ndërsa i arabishtes qendror.

Që nga Afrika Perëndimore ku gjuhët berbere, hauze, fulande dhe gjuhë të tjera madhore të saj zhvilluan letërsi tejet të gjera islame deri në lindje, ku mbizotëruan gjuhë të tilla si somalishtja, harrarishtja e sigurisht suahilishtja, vërehet ngritja ndër shekuj e një tradite madhore letrare në Afrikën e zezë muslimane. Disa prej këtyre letërsive mbetën gojore dhe u shkruan mjaft vonë, shpesh në alfabet latin, ndërsa të tjera përvetësuan alfabetin arab dhe arritën të zhvillonin një letërsi të shkruar mjaft të njohur. Por, qoftë gojore apo e shkruar, letërsia e popujve islamë të Afrikës përfaqëson një tjetër degë madhore të letërsisë islame duke përdorur sërish shpirtin, formën dhe përmbajtjen e Kur’anit dhe modeleve letrare të arabishtes, por duke pasqyruar njëkohësisht jetën vendase të muslimanëve të kontinentit afrikan.

Sa u përket viseve islame në Azinë Lindore, sërish shohim tek malejzianët ndikimin e drejtpërdrejtë të veprave të letërsisë arabe dhe perse nga shekulli i shtattë islam deri tek i dhjetti, çka rezultoi në një sërë figurash vendase si Hamza el-Fansuriu, el-Sumatraniu, er-Raniriu e të tjerë, që filluan të shkruanin vepra letrare në malejzisht të bazuara shpesh mbi ndodhitë e jetës së Profetit ose letërsinë sufiste, nga figura të tilla si Xhamiu dhe para tij Ghazzaliu, ndërkohë që edhe shumë prej veprave madhore klasike të letërsisë sufiste nga arabishtja e persishtja u përkthyen në malejzisht.

Madje edhe ndër muslimanët kinezë lindi një traditë e rëndësishme letrare islame, me referenca të drejtpërdrejta ndaj mësimeve kur’anore dhe historisë së hershme islame, por e cila u zhvillua në mënyrë shumë të veçantë në mjedisin dhe gjuhën kineze, duke vënë në përdorim gjithashtu një mori figurash e trajtash të traditës letrare kineze.

Ka shumë forma dhe shkolla të tjera të letërsisë islame në degët e ndryshme të gjuhëve turke, që i përkasin Azisë Qendrore ose gjuhëve të tjera afrikane, të cilat nuk mund t’i përmendim këtu.

Ajo që ka rëndësi të kuptohet është se në jetën e vet katërmbëdhjetë shekullore në këtë botë, Islami ka mundur të krijojë një sërë letërsishë madhore si në prozë, ashtu dhe në poezi, të cilat pasqyrojnë etosin, shpirtin dhe përmbajtjen e Kur’anit e Hadithit.

Në qytetërimin islam vihet theks i posaçëm mbi poezinë, që zë një vend të lartësuar ndër popujt islamë jo vetëm arabët e persianët, por edhe popuj të viseve të largëta që nga Afrika në Azinë Lindore. Megjithatë, disa forma letrare si romani, të cilat mbizotërojnë në Perëndim sot nuk janë zhvilluar kurrë nga muslimanët.

Arsyeja është se forma të tilla të letërsisë, sidomos në formën e zhvilluar në shekujt XIX e XX, janë në të vërtetë kryesisht përpjekje për të krijuar një botë subjektive dhe fiktive, ku lexuesi udhëton në harrimin e realitetit të Allahut, një botë që Islami e ka kundërshtuar gjithmonë në parim.

Sa për teatrin dhe dramaturgjinë, në sajë të mungesës së theksimit në perspektivën islame të dramës - kuptuar në sensin burimor grek - nga muslimanët nuk i është kushtuar fort vëmendje dramës greke dhe shumë pak është shkruar që t’i ketë përkitur vërtetësisht teatrit e dramaturgjisë siç kuptohen në Perëndim, ndonëse zhanret letrare islame zakonisht s’janë të zbrazura nga modele apo shembuj, që e kanë njëfarë ngjashmërie si me dramat, ashtu edhe romanet. Në rastin e dramaturgjisë, vijnë ndërmend krijimet prekëse të lidhura me tragjedinë e Qerbelasë.

Sa për romanin, mund të përmenden romanet filosofike, sidomos Hajj ibn Jakdhan nga filosofi e mjeku i famshëm andaluzian Ibn Tufejl, veprën e të cilit shumë njerëz e konsiderojnë zanafillën e romanit të parë evropian.

Megjithatë, në përgjithësi vendi i nderit në letërsinë islame i takon poezisë epike dhe fetare nga njëra anë dhe rrëfimeve nga ana tjetër.

Të gjitha këto lloje veprash ishin mbarsur me vlerat e përmbajtura në Kur’an e Hadith dhe plotësuan drejtpërsëdrejti tekstet fetare në jetën e muslimanit tradicional, ku një vepër e tillë letrare ka dhënë e vazhdon të japë mësime të thella morale të rrokshme, të cilat muslimani duhet t’i nxjerrë në udhëtimin e tij mbi dhe.

Është e mahnitshme se në ç’masë përbën në të vërtetë letërsia islame një zgjerim të disa thënieve të Profetit ose komente mbi ngjarje të ndryshme të Kur’anit, në mënyrë të atillë që e tërë letërsia e popullit islam u mbars nga vlerat dhe mësimet e fesë.

ARTET PLASTIKE

Kur u kthehemi arteve plastike apo pamore, të cilat gjithashtu zënë një vend shumë të rëndësishëm në qytetërimin islam, pikasim menjëherë një hierarki lidhur me karakterin fetar të tyre.

Nëse në artet tingullore më i lartësuari është ai i këndimit të Kur’anit, në ato pamore artet më të larta, që përbëjnë artet e shenjta par excellence të Islamit janë kaligrafia dhe arkitektura.

Njëra lidhet me shkrimin e Fjalës së Allahut në formën e Kur’anit, kurse tjetra me krijimin e hapësirave në të cilat kumbon fjala e Allahut, hapësirat e së cilës në xhami janë në njëfarë kuptimi zgjatje në mbarë arkitekturën tjetër islame. Është e rëndësishme të kuptohet se hierarkia e arteve në Islam ndryshon ndjeshëm nga ajo në Perëndim.

Në qytetërimin perëndimor dhe disa të tjerë, piktura dhe skulptura janë qendrore dhe kanë rëndësi të madhe fetare.

Në kontrast me këtë, në Islam s’ka skulpturë për të cilën të flitet përveç ca luanëve aty këtu, zakonisht në mesin e masave ujore ose me raste para ndonjë pallati; dhe piktura shoqërohet gjithmonë me artin e librit në formën e miniaturave dhe nuk zë aspak të njëjtin vend qendror që ka në Perëndim. Në Islam, atëherë janë artet binjake të kaligrafisë dhe arkitekturës ato që kanë rëndësi qendrore në jetën fetare dhe të cilat pasqyrojnë Fjalën e Allahut në bashkësinë islame.

Kaligrafia përfaqëson drejtpërsëdrejti përgjigjen e shpirtit të muslimanëve ndaj zbritjes së shpalljes kur’anore. Poezia arabe ekzistonte para zbritjes së Kur’anit, mirëpo nuk kishte kaligrafi arabe para shpalljes kur’anore. Kaligrafia islame është një art specifikisht islam pa ndonjë paraprirje paraislamike. Në fillim u zhvillua stili kufi e pastaj stilet e tjera si naskhi, thuluth, muhakkik, rejhani e nasta‘lik u zhvilluan gjatë shekujve, me një preçizion dhe bukuri të pabesueshme.

Kështu, dalëngadalë u krijua një art, që shtrihej nga shkrimi i tekstit të Kur’anit Fisnik gjer te shkrimi i librave në përgjithësi dhe stolisja e objekteve të jetës së përditshme, shtëpive dhe sigurisht xhamive, në mënyrë të tillë që mjedisi fizik islam pasqyronte Fjalën e Allahut dhe kësisoj e kujtonte muslimanin për Atë dhe për mësimet e fesë islame.

Sa i përket arkitekturës, nuk janë vetëm ndërtesat individuale që kanë domethënie. Ndërtimi i xhamisë, i cili i kthehet përfundimisht modelit të Xhamisë së Medines dhe shumë teknika të mëvonshme të strukturës së kupolës, përfshi skuinçet dhe teknika të tjera që muslimanët i mësuan nga arkitektura sasanide në Persi e bizantine në Siri dhe Egjipt kanë sigurisht rëndësi madhore.

Por ajo që ka po aq domethënie në krijimin e një mjedisi të tërë urban, formën e qyteteve të tëra, në të cilat kishte një integrim të përsosur mes përbërësve të larmishëm dhe funksioneve të jetës njerëzore, ku xhamia si zemra e qytetit ishte e integruar nga afër me pazarin - qendrën ekonomike, medresenë - qendrën e mësimit, mahallat gjalluese, karvansarajet dhe atelietë në mënyrë që funksionet fetare, arsimore, ekonomike, shtëpiake e politike të shoqërisë integroheshin të gjitha së bashku.

Një prej tipareve më të spikatura të qytetit islam, të kuptuar tradicionalisht është integrimi i tij në habitatin e vet natyror dhe harmoninë e tij me klimën dhe kushtet e tjera natyrore.

Qyteti islam nuk ndërtohej kurrë si pohim i kundërvënies së njeriut ndaj natyrës. Përkundrazi, ai ndërtohej gjithmonë në harmoni me forcat dhe elementet e natyrës.

Drita, era, hija dhe materialet e disponueshme përdoreshin në maksimum dhe inkuadroheshin në mënyrë të tillë që t’i ktheheshin gjithmonë gjirit të natyrës kur qyteti të braktisej.

Pamjet urbane islame në Afrikën Veriore, Jemen, Persi apo gjetkë pasqyrojnë edhe sot e kësaj dite disa prej shembujve më të suksesshëm të integrimit të “banuesit njerëzor” në mjedisin natyror.

Në këtë epokë të krizës ekologjike, ka shumëçka për t’u mësuar nga planifikimi tradicional i qytetit në Islam dhe arkitektura e vetë ndërtesave.

Ka gjithashtu elemente të një domethënieje të drejtpërdrejtë fetare e shpirtërore të lidhura me qytetin tradicional islam. Qyteti tradicional islam është ose i bardhë, siç shihet në Afrikën Veriore e madje dhe në Spanjën Jugore, e cila pasqyron akoma të kaluarën e saj muslimane, ose ngjyrë toke, si në Persi, Afganistan dhe gjetkë. Në të dyja rastet fryti është krijimi i një ndiesie prehjeje dhe paqeje.

Nuk ka agjitim; përkundrazi, një qetësi duket se mbulon qytetin islam, gati si një pushim dhe paqe varri e pasqyruar në ngjyrën e bardhë, që të kujton qefinin. Megjithatë, në qytet dhe sidomos brenda shtëpisë, gjejmë pllaka të ngjyrave të ndezura ose kopshte me bimë dhe lule. Bukuria e qytetit musliman është e kthyer për së brendmi e jo për së jashtmi. Shtëpitë muslimane tradicionale, qofshin ato të të pasurve apo të të varfërve nuk ndryshojnë aq shumë nga jashtë.

Ndaj, pabarazia e tepruar në syrin publik parandalohet. Bukuria e shtëpisë gjendet kryesisht brenda mureve të saj. Pikërisht brenda shtëpisë pasqyrohet gëzimi e kthjelltësia që shoqërojnë adhurimin e Allahut dhe shijimin e begative të Tija, veçanërisht lumturinë e lidhur me jetën familjare. Qyteti islam i ndërtuar tradicionalisht duhet konsideruar ndër arritjet e mëdha të artit islam.

Po kështu, shkatërrimi i tij gjatë shekullit të fundit është një ndër tragjeditë madhore, që kanë kapluar botën islame si rezultat i kolonizimit të saj nga Perëndimi që në shekujt XVIII e XIX, vijuar nga veprimet e qeverive të pavarura muslimane në emër, që ndjekin modele perëndimore të zhvillimit urban.

Duke iu kthyer arteve të tjera, është e rëndësishme të mbahet mend se në Islam nuk bëhet dallim ndërmjet arteve të bukura dhe zanateve ose arteve industriale, një ndarje kjo që ka lindur në Perëndim siç shihet në anglisht dhe në frëngjisht ku flitet për fine arts apo beaux arts.

Megjithëse këto terma tashmë janë përkthyer në arabisht, persisht, turqisht dhe gjuhët e tjera islame dhe janë futur në përdorim, ato nuk kanë precedent në historinë islame.

Në botën islame tradicionale, hierarkia e arteve nuk mbështetej mbi atë nëse ishin “të bukura”, “industriale” apo “të vogla”. Ajo bazohej mbi ndikimin e artit në shpirtin e qenies njerëzore.

Ja përse pas arteve të shenjta të kaligrafisë dhe arkitekturës, që lidhen drejtpërsëdrejti me Fjalën e Allahut, arti më i rëndësishëm është ai i veshjes, sepse asgjë nuk e ndikon shpirtin sa ajo që është më pranë trupit - pra rrobat që veshim, të cilat kurrsesi nuk janë periferike dhe pa rëndësi.

Gjatë shekujve, muslimanët, të mbështetur në mësimet e Sheri‘atit mbi kthjelltësinë, modestinë, modelet e drejtpërdrejta të Profetit dhe familjes së tij, nevojat klimaterike dhe gjeniun etnik zhvilluan një larmi veshjesh për meshkuj e femra.

Veshja e mashkullit ka qenë gjithmonë burrërore e patriarkale, kurse veshja e gruas shumë femërore dhe e butë. Veshja e mashkullit dhe ajo e femrës janë skicuar gjithmonë në mënyrë të tillë që të theksojnë fisnikërinë e formës dhe lëvizjet e trupit njerëzor si krijesë e Allahut dhe qenies njerëzore si khalife i Allahut mbi tokë e gjithashtu për të sjellë në pah bukurinë e mahnitshme të lëvizjeve në lutjet islame, të cilat në të vërtetë fshihen kur veshja tradicionale nuk vishet.

Karakteristikë e veshjes islame të mashkullit është turbani, për të cilin një hadith ka thënë se për sa kohë bashkësia islame të veshë turban ajo nuk do të devijojë. Kjo thënie është simbolike, duke vënë në dukje domethënien e turbanit, një nga veshjet më të bukura të kokës në botë. Përdorimi i turbanit, në një sens nënkupton mbajtjen e kokës drejt dhe i kujton njeriut funksionin e tij si mëkëmbës i Allahut mbi tokë.

Në veshjen tradicionale islame, qoftë ‘abajeh, xhelabijeh, shallvare apo forma të tjera është e vështirë të jesh agnostik ose ateist, sepse rroba të tilla sjellin në pah funksionin shpirtëror të njeriut si përfaqësuesi i Allahut mbi tokë.

Humbja e veshjes islame, ashtu si humbja e arkitekturës dhe strukturës urbane tradicionale islame përbën një katastrofë madhore për qytetërimin integral dhe gjithëpërfshirës të Islamit, brenda të cilit muslimanët kanë jetuar dhe gjalluar që nga fillimi i historisë islame.

Pas veshjes, gjëratt që e ndikojnë më intimisht shpirtin e njeriut janë objektet e përditshme dhe sendet e përdorimit jetik si qilimi mbi të cilin ulet, sofrabesi ku shtrohet ushqimi, enët me të cilat merret ushqimi, brrokja për pije etj.

Qytetërimi islam u ka kushtuar vëmendje të madhe këtyre objekteve të ashtuquajtura minore, të cilat në të vërtetë kanë shumë më tepër ndikim mbi njeriun sesa pikturat në muzeume, që mund të vizitohen një apo dy herë në vit ose më e shumta një herë në javë, të dielave.

Ja përse objekte të tilla përbëjnë një kategori madhore të artit islam. Të mos harrojmë domethënien e qilimit, jo vetëm atij persian që ka mbetur edhe sot ndoshta forma më e bukur dhe më e pasur e të gjitha tapeteve në botë, por edhe qilimat anadollianë, afganë, berberë dhe të tjerë të botës islame, që mbeten kryeveprat e endjes së qilimave në glob. Le të kujtojmë gjithashtu objekte si qelqi i mrekullueshëm i bërë në Siri, batik-et e botës malejziane, punimet me tunxh të Egjiptit memluk, apo punimet në dru të nënkontinentit indian dhe të Afrikës së Veriut, te çdonjëri nga të cilët mund të gjenden kulme të artit islam në zhanrin e veçantë në fjalë.

Çështje të tilla artistike kanë luajtur rol shumë të rëndësishëm në krijimin e mjedisit islam të bukurisë, kthjelltësisë dhe paqes, në të cilin muslimanët kanë jetuar e gjalluar.

Sigurisht, miniaturat më të mira persiane dhe pas tyre mogulet e turket, që u ndikuan nga persianet përbëjnë kryevepra të artit dhe pasqyrojnë kulmin e artit të pikturës në botën islame. Këto miniatura, sidomos ato të periudhave timuride dhe safavide, në të vërtetë janë çmuar universalisht si kryevepra të mrekullueshme artistike. Miniaturat persiane arritën përsosje të mahnitshme nga këndvështrimi i ekzekutimit të detajeve, ndërthurjes së ngjyrave dhe trajtimit të tyre shpirtëror e jonatyralist të figurave dhe formave. Por duhet mbajtur mend se miniatura ka qenë përherë e lidhur me artin e librit dhe u quajt miniaturë sepse nuk ishte kurrë e madhe në përmasa.

Ndjeshmëria islame, edhe pse nuk i ndaloi figurat, përveç atyre të lidhura me Allahun dhe Profetin ishte e dhënë shumë më tepër pas formave arabeske gjeometrike dhe abstrakte dhe nuk e vendosi artin figurativ në qendër të interesimit të saj artistik.

Prandaj, ndërkohë që miniaturat hyjnë në lavditë e trashëgimisë artistike të Islamit, ato s’janë aq qendrore për të sa artet e kaligrafisë, arkitekturës dhe skicimit urban. Kur’anët memlukë dhe timuridë përfaqësojnë në njëfarë kuptimi kulmimin e arteve pamore, në krahasim me të cilat edhe pikturat më të mëdha si ato të Bihzadit kanë domethënie më të vogël fetare e shpirtërore.

NDIKIMI I ARTIT ISLAM

Tradita artistike e Islamit ka lënë ndikim të madh jo vetëm brenda botës islame, por edhe mbi qytetërimet që e rrethojnë. Në Lindje, ndërkohë që arti islam u ndikua deri në njëfarë mase nga kinezi, siç mund të shihet në pikturat persiane të miniaturës, ai gjithashtu ndikoi shumë lloje të artit kinez, që nga vazot deri te qilimat.

Po kështu brenda Indisë, pati një ndërthurje në vende të caktuara si Fatehpur Sikri ndërmjet artit islam dhe atij hindu, ndërkohë që vetë arti islam krijoi disa prej kryeveprave të tija më të mëdha në tokën indiane, si Taxh Mahalli.

Sa i përket perëndimit, aspektet e ndryshme të artit islam, nga poezia e muzika tek arkitektura lanë gjurmë të thella në shumë tipare të artit mesjetar evropian, me shtrirje që nga harqet në arkitekturë te ndriçimi i dorëshkrimeve latine dhe hebreje të shekujve XIII e XIV.

Sa i përket specifikisht artit çifut, jo vetëm në Spanjë por edhe në vise të tilla si Marok, Jemen, Persi dhe Egjipt, ai mbeti i lidhur ngusht me artin islam.

Harqet dhe zbukurimet e brendshme të sinagogës së Kordovës dhe Toledos pasqyrojnë edhe sot e kësaj dite marrëdhënien e ngushtë ndërmjet artit dekorativ dhe ornamental të sinagogës dhe atij të xhamisë.

Për më tepër hedhja dritë mbi dorëshkrimet hebreje, qoftë nga Persia apo Spanja pasqyrojnë afrinë e botës artistike në të cilën jetonin çifutët me atë të muslimanëve, me të cilët ata bashkëpunonin shpesh nga afër gjatë shekujve, në fusha të ndryshme artistike, përfshi muzikën.

DY FJALË PËR MUZIKËN

Së fundi, para mbylljes së këtij diskutimi, duhet thënë diçka edhe për muzikën.

Ka ‘ulema’ që e kanë konsideruar muzikën të ndaluar (haram), ndërsa të tjerë e kanë parë të lejuar për ata, të cilëve ajo nuk ua ndez pasionet.

Sidoqoftë, kësaj çështjeje nuk i është dhënë kurrë përgjigje kategorike nga juristët në historinë islame, ndërkohë që muzika u zhvillua gjerësisht në viset e ndryshme të Islamit, shumë prej saj në mënyrë të kulluar fetare e shpirtërore.

Ekziston sigurisht muzika ushtarake dhe ajo e kënduar nga fshatarët në periudhë korrjesh etj, me natyrë më tepër folklorike.

Por ekzistojnë gjithashtu traditat klasike të muzikës, nga të cilat më madhoret në qytetërimin islam janë arabja, persiania, turkja dhe ajo muslimane e Indisë së Veriut, që është bërë e njohur si muzikë indiane por shumica e ekzekutuesve të së cilës deri sot e kësaj dite kanë emra islamë. Këto shkolla të muzikës e pasqyrojnë në masë të madhe aspektin brendësues të këtij arti në botën islame.

Ato nuk janë arte që përdoren për qëllime shoqërore, si muzika e kërcimit që dëgjohet në Perëndim. Përkundrazi, ato zakonisht lidhen me poezinë mistike dhe gjendjet soditëse fetare e shpirtërore. Kjo muzikë u zhvillua ndër shekuj kryesisht nga mistikët islamë, prej sufive të tillë si Xhelal ed-Din Rumiu dhe Amir Khosrovi. Kësisoj, muzika tradicionale u lidh ngusht me letërsinë, sidomos poezinë, duke krijuar një mjet të përkryer për madhërimin e Allahut dhe një ndihmës të fuqishëm për kujtimin e Tij.

Sigurisht, siç u përmend më parë, arti i epërm që ka të bëjë me tingullin dhe i cili përbën “muzikën” supreme në Islam (megjithëse fjala muzikë nuk përdoret kurrë për të) është këndimi i Kur’anit Fisnik.

Këndimi i Kur’anit është në një kuptim përvoja protomuzikore e shpirtit të muslimanit dhe burimi i etosit të shkollave klasike të muzikës që janë zhvilluar ndër shekuj, ashtu sikurse teksti i tij është burimi i letërsive së popujve islamë.

Po kështu, Kur’ani i përmban në mënyrë të hollë parimet dhe përbën origjinën e shpirtit të arteve pamore të Islamit, qoftë kaligrafisë, e cila burimisht lidhej drejtpërsëdrejti me tekstin e Kur’anit, apo arkitekturës, që krijon hapësira ku muslimani dëgjon përgjatë tërë jetës bukurinë qiellore të Fjalës së Allahut, e cila jehon nga mihrab-i nëpër hapësirat e xhamisë dhe nga minarja nëpër hapësirat e mjedisit urban islam.