Përmbajtja:

Hyrje

Zanafilla e shkencës së haditheve

Hadithet në mesin e shiitëve: katërqind Usul-ët

Hadithet në mesin e sunnitëve

Përfundim

Hyrje

Sipas fjalorëve, fjala “hadith” ka shumë kuptime. Mes tjerash, kjo fjalë mund të nënkuptojë diçka të re, aktuale ose bashkëkohore, të nënkuptojë ndonjë fjalë të përcjellur prej dikujt, ndonjë ndodhi ose ndonjë rrëfim.

Megjithatë, në kontekstin islam, fjala “hadith” nënkupton ndonjë përcjellje nga Profeti, qoftë ndonjë thënie të tij ose ndonjë veprim. Sipas disave madje, edhe rrëfimet në lidhje me ndonjë ëndërr që ka të bëjë me Profetin janë konsideruar hadithe.

Në të shumtën e rasteve, fjalët “sunnah” (ose sunnet) dhe “hadith” janë përdorur si sinonime nga dijetarët e haditheve. Autori i veprës “Telvih” thotë:

“Sunnah është një term më i përgjithshëm se termi hadith dhe përfshin gjithçka të ndërlidhur me Profetin përveç Kur’anit, gjegjësisht fjalët e tija (që njihen me emrin hadith), veprimet dhe karakterin.”

Një këndvështrim tjetër thotë se ngase shumica e muslimanëve sunnitë besojnë se Kur’ani është fjala e pakrijuar dhe e përjetshme e Zotit, gjithçka tjetër që vjen nga Profeti përveç Kur’anit, u quajt “hadith” ngase kjo fjalë është e përafërt në kuptim me fjalën “ndodhi (ose ardhje në ekzistencë)”, përkundër Kur’anit, i cili është i përjetshëm. Disa janë të mendimit se edhe thëniet e sahabeve dhe të tabi’inëve (gjenerata pas sahabeve) mund të përfshihen nën termin “hadith”. Në anën tjetër, sipas dijetarëve shiitë, fjala “hadith” i përfshin të dhënat në lidhje me fjalët dhe hollësitë e tjera të jetës së Profetit dhe të Imamëve.

Jam i mendimit se fillimisht, do të ishte më me vend që t’i shpjegojmë disa terme që janë relevante për diskutimin tonë.

Sunnah (ose Sunnet): Në përgjithësi, kjo fjalë nënkupton një shprehi të zakonshme ose një procedurë tradicionale ndërsa në veçanti, nënkupton fjalët dhe veprimet e prijësve fetarë që konsiderohen “të pagabueshëm” (arab: masum, një term që përdoret për Profetin dhe për Imamët, të cilët konsiderohen të pastër nga çdo mëkat). Si rezultat, ky term shihet shumë shpesh i shoqëruar nga Kur’ani.

“Sunnah” përdoret në një kuptim më të gjerë se fjala “hadith”, ndonse disa autoritete sunnite të haditheve, si Ibn Maxhe, Bejhakiu dhe të tjerë, e kanë përdorur si një sinonim të fjalës hadith. Një dallim tjetër ndërmjet dijetarëve të ndryshëm është në lidhje me kuptimin e fjalëve “hadith” dhe”khabar”. Ndërkohë që disa prej tyre i kanë konsideruar thjesht sinonime të njëra-tjetrës, disa dijetarë kanë qenë të mendimit se “khabar” është një term më i përgjithshëm se termi “hadith”. Sipas tyre, fjala “khabar” vlen për çdo rrëfim të përcjellur në lidhje me Profetin, ndërkohë që fjala “hadith” nënkupton vetëm rrëfimet ku citohen drejtpërdrejt fjalët e vetë Profetit. Disa dijetarë, siç theksuam edhe më sipër, e përdorin termin “hadith” edhe për thëniet e sahabeve dhe të tabi’inëve. Sipas kësaj, çdo hadith është njëherit edhe khabar, ndonse jo çdo khabar është hadith. Megjithatë, disa i konsiderojnë të dy fjalët si sinonime të njëra-tjetrës.

Rivajah: Kjo fjalë është një sinonim i fjalës hadith. Sipas autorit të veprës “Mexhma’ul-Bahrein”, rivajah është një khabar që mund të gjurmohet në një zinxhir të vazhdueshëm përcjellësish deri tek një “masum”.

Athar: Në veprën e tij të titulluar “Nihajat el-diraja”, Shejh Baha’iu konstaton se termi “athar” është ekuivalent me termin “hadith”. Megjithatë ka disa të tjerë që kësaj fjale i mveshin një kuptim më të gjerë dhe të tillë që kuptimin e tij e kufizojnë tek rrëfimet, zinxhiri përcjellës i të cilëve arrin vetëm deri tek sahabet.

Hadith kudsi: Ky emërtim nënkupton një shpallje hyjnore që nuk është pjesë e mrekullisë së Kur’anit. Sejjid Sherif Xhurxhani thotë: “Hadithet kudsi e kanë nga Zoti i Madhëruar kuptimin e tyre, ndërsa nga Profeti përzgjedhjen e fjalëve me të cilat shprehen. Këto hadithe përbëhen nga gjërat që Zoti ia ka shpallur Profetit ose ia ka shfaqur në ëndërr atij. Më pas, Profeti ua ka përcjellur këtë kuptim njerëzve të tjerë me fjalët e tija. Sipas kësaj, Kur’ani është superior ndaj haditheve kudsi sepse është vetë Fjala e Zotit.”

Ka gjashtë pika ku dallon Kur’ani nga hadithet kudsi. E para është në faktin se Kur’ani është një mrekulli hyjnore, ndërkohë që e njejta nuk vlen domosdoshmërisht edhe për hadithet kudsi. E dyta është se namazi nuk është i pranueshëm nëse nuk recitohen pjesë të caktuara nga Kur’ani. Një gjë e tillë nuk vlen në rastin e haditheve kudsi. E treta është se një njeri që e mohon Kur’anin konsiderohet i dalë nga feja, ndërkohë që kjo nuk vlen në rastin e haditheve kudsi. E katërta është se Kur’ani iu përcoll Profetit nëpërmjet ëngjëllit Xhibril. Ky nuk është rasti me hadithet kudsi. E pesta është se çdo fjalë e Kur’anit është fjalë e Zotit, ndërkohë që fjalët me të cilat shprehet kuptimi i një hadithi kudsi, janë të Profetit. Dhe pika e fundit është se shkrimi i Kur’anit nuk mund të preket pa pastërti rituale, ndërkohë që ky parakusht nuk vlen për hadithet kudsi.

Zanafilla e shkencës së haditheve

Profeti i Shenjtë i Islamit, në një periudhë prej 23 vjetësh, që nga fillimi i misionit të tij dhe deri kur vdiq, u mor personalisht me udhëzimin dhe udhëheqjen e njerëzve. Pyetjet e ndryshme shumëdimensionale që ishin të ndërlidhura me nevojat e shoqërisë muslimane, u shfaqën në kohën e Profetit dhe iu drejtuan atij. Profeti u dha përgjigje pyetjeve nëpërmjet shpjegimeve dhe diskutimeve të ndryshme, llojllojshmëria e të cilave rritej me përparimin e Islamit derisa më në fund i përfshiu të gjithë aspektet morale, shoqërore dhe civile të shoqërisë muslimane. Shoqëria që u krijua në këtë periudhë është e rëndësishme në çdo aspekt. Muslimanët që ishin bashkëkohës të Profetit e kishin përparësinë e kontaktit personal me të dhe mundësinë për t’i parashtruar atij pyetje të ndryshme në lidhje me jetët e tyre. Megjithatë, për sa kohë që Profeti ishte gjallë dhe burimi i shpalljes hyjnore jetonte në mesin e muslimanëve, rëndësia e shënimit të thënieve të tija nuk u kuptua plotësisht. Por shumë shpejt pas vdekjes së tij, muslimanët e kuptuan nevojën urgjente të shënimit të haditheve, që të mund të parandaloheshin problemet që mund të shfaqeshin tek gjeneratat e ardhshme.Si rezultat, që nga koha e Kalifit të parë, muslimanët filluan ta ndjenin nevojën e shënimit të haditheve. Këtu nuk duhet lënë pa përmendur fakti se Aliu, Imami i parë shiit, me vizionin e tij karakteristik, ishte i parë që filloi t’i shënonte thëniet e Profetit që në të gjallë të tij. Fjalë pas fjale, ai e shënoi atë që e dëgjonte nga Profeti. Autori i veprës “Ta’sis el-shia” shkruan:

Dije se gjatë periudhës së Kalifëve, shiitët ishin të parët që iu qasën veprimtarisë së përmbledhjes së thënieve dhe rrëfimeve në lidhje me veprimet e Profetit. Në këtë drejtim, ata vetëm sa e ndoqën rrugën, nismëtar i të cilës ishte Imami i tyre Aliu, Prijësi i Besimtarëve, i cili i kishte shënuar dhe kategorizuar hadithet që në jetën e Profetit të Shenjtë. Shejh Ebu’l-Abbas el-Nexhashi, siç përcjell Muhammed ibn Adhafari, thotë: Isha me Hakem ibn Ajjina-n pranë Ebu Xhafer Muhammed ibn Ali el-Bakirit. Hakemi filloi të pyeste dhe Ebu Xhaferi i përgjigjej jo me shumë dëshirë. Ndërmjet tyre pati një mosmarrëveshje për një gjë. Atë çast, Ebu Xhaferi tha: “Bir, ngrihu dhe merre librin e Aliut!” Më pas, solli një libër shumë të madh dhe e hapi. Shikoi me kujdes brenda librit, derisa e gjeti çështjen për të cilën flisnin. Pastaj tha: “Ky është shkrimi i Aliut, ashtu siç ka diktuar i Dërguari i Zotit, paqja dhe mëshira e Zotit qoftë mbi të!”

Ky hadith gjendet në Rixhal-in e Nexhashiut. Përveç kësaj, edhe dy burime të tjera e konfirmojnë vërtetësinë e përmbajtjes së tij.

Një tjetër dëshmi që e konfirmon kujdesin që shiitët ia kushtonin shënimit të haditheve, është një ndodhi nga jeta e Fatima Zehra-së. Një ditë, Fatime-ja nuk mundi ta gjente një hadith që e kishte shënuar. Siç përcillet, ajo i kërkoi shërbetores së saj që ta kërkonte shënimin dhe i tha: “Gjeje atë sepse është më i vlefshëm për mua se bijtë e mi Hasani dhe Husejni.”

Në mesin e sunnitëve, shënimi i haditheve filloi pas vdekjes së Profetit të Shenjtë dhe pas shumë kontradiktave dhe mosmarrëveshjeve ndërmjet grupeve që ishin pro dhe kundër kësaj. Në lidhje me këtë, Aisheja përcjell: “Babai im Ebu Bekri mblodhi pesëqind hadithe të të Dërguarit të Zotit dhe një ditë i dogji të gjithë.”

Ka shumë burime që flasin në lidhje me epokën e Kalifit të dytë, të cilat lënë të kuptohet se ai ua ndalonte njerëzve përcjelljen e haditheve të Profetit të Shenjtë.

Shënimi i haditheve në mesin e sunnitëve filloi në fillimet e shekullit të dytë, kur Kalifi umajjad Umar ibn Abdulazizi urdhëroi që hadithet të gjendeshin dhe të përmblidheshin. Siç pranohet gjerësisht, Ibn Xhurajxhi ishte personi i parë që i shënoi dhe i përmblodhi hadithet në mesin e sunnitëve.

Këtu vlen të përmendet se përveç familjes së Profetit, edhe ndjekësit e tyre shiitë u paraprinë bashkëkohësve të tyre sunnitë në sipërmarrjen për t’i shënuar hadithet. Ebu Rafiu ishte personi i parë që e mori përsipër këtë detyrë krahas familjes së Profetit. Megjithatë, kishte edhe shumë të tjerë që iu rrekën kësaj punë gjatë kohës së Ebu Rafiut ose pas tij. Në mesin e tyre vlen të përmenden Ubejdullah ibn Ebi Rafiu, Ali ibn Ebi Rafiu, Selman Farisiu, Ebu Dherr el-Ghiffariu, Esbagh ibn Nubata dhe të tjerë.

Shënuesit shiitë të haditheve mund të ndahen në katër grupe:

1. Në grupin e parë, përveç Ali ibn Ebu Talibit dhe Fatima Zehrasë, ishin edhe Ebu Rafiu, Selman Farisiu, Mejthem el-Tammari, Asbagh ibn Nubata, Muxhashi el-Kufi, Ubejdullah ibn Ebi Rafi, Harth ibn Abdallah el-Avar el-Hamdani, Rabiah ibn Sami, Salim ibn Kajs, Ali ibn Ebi Rafi, Abdullah ibn Hurr, Muhammed ibn Kajs el-Baxhali, Ja’la ibn Murrah dhe Xhabir ibn Abdallah el-Ensari.

2. Në grupin e dytë mund të përfshihen Imam Ali ibn Husejn Zejnu’l-Abidini, Xhafer ibn Jezid el-Xhufi, Zejd ibn Aliu, Husejn ibn Theuriu dhe Zijad ibn el-Mundhiri.

3. Në grupin e tretë mund të rradhiten njerëz si Jahja ibn Kasi, Abd el-Mumini, Zurare ibn Aj’ani, Muhammed ibn Muslimi, Bassim el-Sejrafi, Ebu Ubejde el-Hadh’dha, Zekerijja ibn Abdallah, Theurab ibn Kamamah, Mexhd ibn Mughirah, Muhammed ibn Zaide el-Khadrami, Muavije ibn Amare, Matlab el-Zehri dhe Abdallah ibn Mejmuni.

4. Grupi i katërt i shënuesve të hadithit përbëhet nga më shumë se katër mijë persona nga populli i Irakut, Hixhazit, Khurasanit dhe Sirisë, të cilët kanë përcjellur hadithe nga Imam Muhammed el-Bakiri ose Imam Xhafer el-Sadiku.

Ndërkohë, në mesin e sunnitëve, nismëtar të shënimit të haditheve ishin Ibn Xhurajxhi në Mekke, Ibn Is’haku dhe Maliku në Medine, Rabi ibn Sabihu, Sa’id ibn Ebi Urubah dhe Hammad ibn Seleme në Basra, Sufjan ibn Theuri në Kufe, El-Avza në Siri, Hejthami në Vasit, Muammeri në Jemen, Xharir ibn Abdulhamidi në Rej dhe Ibn Mubareku në Harran.

Megjithatë, në mesin e dijetarëve sunnitë ka një mosmarrëveshje në lidhje me nismëtarin e shënimit të haditheve. Sipas Ibn Haxhrit, Rab ibn Sabihu (vdekur 160 pas Hixhrit) dhe Sa’id ibn Ebi Urubah (vdekur 156 pas Hixhrit) ishin të parët në këtë lëmi dhe u ndoqën më pas nga Maliku në Medine dhe Abd el-Melik ibn Xhurajxhi në Mekke, të cilët gjithashtu iu kushtuan punës së shënimit të haditheve. Por sipas Haxhi Khalifes, Abd el-Melik ibn Xhurajxhi dhe Malik ibn Enesi ishin të parët që i shënuan hadithet, ndërkohë që i pari që i klasifikoi dhe i ndau në kapituj ishte Rabi bin Sabihu. Në këtë rast, pavarërisht se cili prej tyre ishte i pari që i shënoi hadithet, diçka dihet qartë: që të gjithë jetuan në shekullin e dytë pas Hixhrit dhe iu rrekën kësaj punë njëqind vjet pasi shiitët kishin filluar të merreshin me të.

Siç përmendëm më sipër, muslimanët e njohën menjëherë pas vdekjes së Profetit, nevojën për t’i shënuar hadithet e tija, sepse e kuptuan se kjo ishte mënyra e vetme për t’i mbrojtur gjeneratat e ardhshme nga problemet e ndryshme që mund të shfaqeshin. Të kuptuarit e rëndësisë së haditheve ishte një proces gradual. Pas Profetit, burimin parimor të haditheve e përbënin sahabet e tij. Gjatë jetës së tyre, ishte lehtë të gjendej zgjidhje për problemet që shfaqeshin dhe hadithet që ata i përcillnin, shërbyen si një pishtar udhëzues për gjeneratën që do të vinte pas tyre dhe që njihet me emrin “tabi’un”. Gjatë epokës së tabi’unëve, sahabet u pyetën në lidhje me shumë çështje dhe rrëfimet e tyre u ruajtën me shkrim. Ky ishte fillimi i shkencës së haditheve. Hadithi shërbente si një çelës për ta kuptuar Kur’anin dhe u bë një shtojcë e Librit të muslimanëve. Megjithatë, siç u shpreh edhe më sipër, shiitët e ndjenë këtë nevojë shumë më herët, që në të gjallë të Profetit.

Që nga koha kur e kuptuan rëndësinë e shënimit të haditheve, muslimanët shfaqën gatishmëri të jashtëzakonshme për t’u përballur edhe me vështirësitë më të mëdha gjatë kësaj sipërmarrjeje. Njerëz si Xhabir ibn Abdullah el-Ensariu do të kalonin edhe muaj të të tërë duke udhëtuar mbi shpinën e devesë vetëm e vetëm për të dëgjuar një hadith.

Numri i sahabeve të Profetit, prej të cilëve janë përcjellur hadithe, pranohet zakonisht si 114 në disa libra. Më të rëndësishmit në mesin e tyre ishin Ali ibn Ebu Talibi, Abdullah ibn Mesudi, Selman el-Farisiu, Ubajj ibn Kabi, Ammar bin Jasiri, Hudhejfe el-Jemeniu, Abdurrahman ibn Aufi, Enes bin Maliku, Ebu Musa el-Eshariu, Aisheja, Umar ibn el-Hattabi, Ebu Hurejreja, Abdullah ibn Abbasi, Ubada ibn Samiti, Xhabir ibn Abdullah Ensariu dhe Ebu Said Khudriu.

Në mesin e gjeneratës pas sahabeve (tabi’un), kishte njerëz si Sha’bi, Ibn Musajjabi, Ibn Sirini dhe të tjerë.

Autori i veprës “Tedrib el-ravi”, numrin e haditheve që ka përcjellur secili nga shokët e Profetit (sahabet), e rradhit si vijon:

1. Ebu Hurejre: 5374 hadithe

2. Abdullah ibn Umar: 2630 hadithe

3. Aisheja: 2208 hadithe

4. Abdullah ibn el-Abbasi: 1660 hadithe

5. Xhabir ibn Abdullah Ensariu: 1540 hadithe

6. Ebu Said el-Khudriu: 1170 hadithe

Në mesin e shokëve të tjerë të Profetit, nuk ka asnjë që ka përcjellur më shumë se njëmijë hadithe. Vetëkuptohet se kushtet politike që dominonin në epokën e dinastisë umajjade nuk lejonin të përcilleshin hadithe nga Aliu dhe nga ndjekësit e tij. Këtu vlen të përmendet edhe se jo të gjithë përcjellësit e parë të haditheve ishin të besueshëm. Këtë çështje do ta shtellojmë më tej në kapitullin mbi analizën kritike të haditheve (dirajat el-hadith). Por para se t’i hyjmë temës së analizës kritike të haditheve, para se ta diskutojmë zanafillën dhe zhvillimin e tij, do të ishte me vend ta studionim zhvillimin e shkencës së haditheve në mesin e shiitëve dhe sunnitëve, duke i analizuar përmbledhjet e haditheve gjatë periudhave të ndryshme.

Hadithet në mesin e shiitëve: katërqind Usul-ët

Siç u tha më sipër, veprimtaria e përmbledhjes së haditheve tek shiitët filloi gjatë jetës së Profetit. Tekstet u përmbledhura nga dijetarët e hershëm shiitë u quajtën “usul”. Duhet pranuar se këto tekste nuk ishin pa mangësi, kur të shihet nga aspekti i shkrimit dhe i përmbledhjes, sepse shumica e autorëve të këtyre teksteve ishin njerëzit që i kishin dëgjuar hadithet prej ndonjërit nga Imamët dhe në veçanti prej Imam Muhammed Bakirit dhe Imam Xhafer el-Sadikut, duke i shënuar më pas në fletoret e tyre. Pikërisht këto fletore ku përmblidheshin hadithet e dëgjuara nga Imamët ose nga dikush që i përcillte prej Imamëve, filluan të quheshin “Usul”. Në mesin e këtyre përmbledhjeve që u përpiluan nga koha e Imam Aliut deri në kohën e Imamit të njëmbëdhjetë Hasan el-Askeriut, katërqind u bënë të famshme.

Secila prej këtyre përmbledhjeve përmbante një numër të caktuar hadithesh, të shkruar pa ndonjë kujdes të veçantë për rradhitjen ose për kategorizimin tematik. Shumica e këtyre haditheve ekzistojnë sot në veprat “El-Mahasin el-Barki”, “El-Kafi”, “Men le jehduruhu el-fakih”. Disa prej tyre mund të gjenden edhe në veprën “Tehdhib”. Me sa duket, shumica e këtyre fletoreve ekzistonin në Bibliotekën Shahpur Karkh në Bagdad dhe u humbën kur Tughruli e pushtoi dhe e dogji qytetin në vitin 1056 (448 pas Hixhrit). Disa prej fletoreve që i shpëtuan këtij fati tragjik mbijetuan deri në kohën e Ibn Idrisit dhe të Ibn Tavusit dhe ishin të disponueshëm për ta. Disa të tjera, rreth dyqind në numër, kanë mbijetuar deri në kohën tonë. Emrat e këtyre librave shprehen zakonisht me prefiksin “Kitab” ose “navadir”. Trembëdhjetë prej tyre ekzistojnë në bibliotekën e Universitetit të Teheranit si dorëshkrimi me numër rendor 962. Titulli i dymbëdhjetëve prej tyre fillon me “kitab” ndërsa i njërit me “navadir”. Këto janë:

1. Kitab Zejd el-Zad

2. Kitab Ghasfari

3. Kitab ibn Hamid el-Hannat

4. Kitab Zejd el-Nirsi

5. Kitab Xhafer el-Hadrami

6. Kitab Muhammed el-Hadrami

7. Kitab Abd al-Malik ibn Hakim

8. Kitab Muthanna ibn Velid el-Hannat

9. Kitab Haddad el-Sindi

10. Kitab Husejn ibn Uthman

11. Kitab Kahili

12. Kitab Salam Khurasani

13. Navadir Ebi’l Hasan Ali ibn Esbat ibn Salim.

Katër librat

Nga këto fletore, dijetarët e mëvonshëm shiitë përpiluan katër përmbledhje të mëdha, të cilat do të bëheshin burimet më të rëndësishme të hadithit në botën shiite, duke fituar famë të pashembullt. Këta katër libra janë:

1. “El Kafi”: përpiluar nga Shejh Ebu Xhafer Muhammed ibn Jakub el-Kulejni (vdekur 329 pas Hixhrit), kjo vepër përmban 16,099 hadithe “musned” (të dokumentuara) nga Ehl-i Bejti.

2. “Men le jehduruhu el-fakih”: është një vepër e përpiluar nga Shejh Saduk Ebu Xhafer Muhammed ibn Babvajhi el-Kummi (vdekur 381 pas Hixhrit), i njohur edhe me nofkat “Shejh-i Axhel” dhe “Saduk el-Taifah”. Ky libër përmban 9044 hadithe.

3. “El-Tehdhib”: është një vepër e përpiluar nga Ebu Xhafer Muhammed ibn el-Hasan el-Tusi, i njohur gjithashtu edhe me nofkën “Shejh’ul-Taife”. Ky libër përmban 13,590 hadithe.

4. “El-Istibsar”: Edhe ky libër u përpilua nga Shejh Tusiu dhe përmban 5,511 hadithe. Libri është i ndarë në katër pjesë.

Duhet të theksojmë se katërqind Usul-ët janë cituar gjerësisht nga dijetarët shiitë të hadithit deri në kohën kur Shejh Ahmed ibn Muhammed ibn Khalid el-Barki, që vdiq në gjysmën e dytë të shekullit të dytë pas Hixhrit, bëri një përmbledhje gjithëpërfshirëse. Libri i tij, i titulluar “El-Mahasin”, përmbante një numër të madh hadithesh, të cilët ishin klasifikuar në shumë kapituj. Kjo vepër ishte modeli që do të hapte një epokë të re në historinë e shkencës së haditheve në mesin e shiitëve, sepse vetëm pas tij, njerëzit filluan të merreshin me detyrën e mbledhjes, përmbledhjes dhe klasifikimit të haditheve, të cilët deri atëherë ishin të shpërndarë tek katërqind Usul-ët. Ky trend solli më pas edhe shfaqjen e katër përmbledhjeve më autoritative të haditheve gjatë shekullit të katërt dhe të pestë pas Hixhrit. Që atëherë, këto përmbledhje janë konsideruar burimet kryesore të haditheve për shiitët dhe e kanë ruajtur këtë funksion edhe për autorët e mëvonshëm.

Epoka e analizave dhe komentimeve

Pas përmbledhjes së katër librave të mëdhenj të haditheve, shkalla vijuese ishte ajo e analizimit. Gjatë kësaj epoke, vëmendja e shumicës së dijetarëve iu kushtua komentimit dhe analizës së këtyre teksteve. Një numër i madh komentimesh janë shkruar. Edhe përkundër faktit se shumica prej tyre janë harruar dhe qëndrojnë të “varrosura” nëpër biblioteka, më se 120 kanë arritur të mbijetojnë deri në kohët tona.

Por edhe përkundër kësaj, kjo epokë mund të konsiderohet një epokë stagnimi në historinë e zhvillimit të shkencës së haditheve sepse në vend që të ketë një rritje graduale, kjo epokë ishte një kohë kur shumica e diskutimeve shkonin rreth e rrotull në një qark të mbyllur, pa sjellur ndonjë përparim ose ndryshim. Kjo zgjati kështu deri në fillimin e sundimit safavid. Me njohjen zyrtare të Shiizmit si fe shtetërore në vitet e hershme të sundimit të Safavidëve, edhe studimi i haditheve filloi të shënonte rritje.

Epoka e dijetarëve dhe librave të mëdhenj

Gjatë sundimit safavid, dijetarë të mëdhenj u shfaqën në botën shiite. Këta njerëz e rifituan rolin udhëheqës të shiitëve në lëminë e haditheve, me çfarë pas shumë vitesh shpërfilljeje dhe stagnimi, studimi i haditheve hyri në një epokë të artë. Rreth fundit të shekullit të njëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të dymbëdhjetë, studimi i haditheve filloi ta tërhiqte vëmendjen e dijetarëve të mëdhenj. Më të shquarit në mesin e tyre ishin Muhammed ibn Murtada Mulla Muhsin Fejz el-Kashani (vdekur 1091 pas Hixhrit), Muhammed ibn Hasan el-Hurr el-Amili (vdekur 1104 pas Hixhrit) dhe Mulla Muhammed Bakir ibn Muhammed Taki el-Mexhlisi (vdekur 1111). Secili prej tyre ka lënë prapa nga një vepër të çmueshme. Këto vepra janë:

1. “Kitab el-Xhemi el-Vafi”: e përpiluar nga Mulla Muhsin Fejz el-Kashani. Ky libër përbëhet nga “katër librat” klasikë të përmendur më sipër. Në këtë vepër shumë të çmueshme në çdo aspekt, autori i ka hequr hadithet që përsëriten dhe i ka shpjeguar hadithet e vështira për t’u kuptuar.

2. “Vesail el-Shia”: është vepra e përpiluar nga Shejh Muhammed ibn Hasan el-Hurr el-Amili. Ky libër, njësoj si libri paraprak, është një kombinim i katër librave klasikë, ndonse autori ka përdorur edhe burime të tjera.

3. “Bihar el-Enver”: është një vepër e Allame Muhammed Bakir el-Mexhlisiut, që mund fare lehtë të konsiderohet një enciklopedi e haditheve shiite dhe njëra nga veprat më të mëdha në lëminë e haditheve që është përpiluar ndonjëherë në mesin e sunnitëve ose shiitëve. Në këtë vepër, përveç haditheve nga burimet shiite, ka edhe shumë hadithe nga burimet sunnite. Edhe përkundër mundimit të madh të Allame Mexhlisiut, duhet pranuar se kjo vepër është një kryevepër e papërfunduar sepse ai vetë nuk arriti t’i eliminonte nga vepra e tij shumë hadithe të dobëta. Sikur autori të kishte jetuar edhe një dekadë, mbase do të kishte arritur vërtet të nxirrte në pah një “oqean drite” (përkthyesi: emri Bihar’ul Enver do të thotë “oqean drite” në arabisht) të mbushur me perla dhe korale. Detyra e nxjerrjes së perlave nga ky oqean i pafund dhe pastrimi i këtyre pasurive nga balta dhe ndotësirat e ndryshme, është një detyrë që na mbetet neve për ta kryer.

Epoka e hulumtimeve të mëtejme

Pas epokës së Mexhlisiut, studimi i haditheve pati një epokë tjetër përparimi. Dijetarët e kësaj kohe nuk hoqën dorë nga veprimtaritë e njerëzve si Fejz el-Kashani, Hurr el-Amili dhe Allame Mexhlisi. Ata madje iu kushtuan kësaj rruge me më tepër kujdes dhe duke i patur parasysh kriteret e reja të sofistikuara të autorësisë. Në mesin e atyre që kanë lënë libra të çmueshëm në lëminë e studimit të haditheve, mund të numërohen Allame Muhammed Husejn ibn Allame el-Taki dhe Muhammed Nur el-Mazenderani el-Tabersi. Ky i fundit është autor i veprës “Kitab mustadrak el-vesail ve mustanbat el-mesail”, përpilimi i të cilës mbaroi në vitin 1319 pas Hixhrit (1901 e erës sonë) dhe i shtoi disa kapituj veprës “Kitab el-vesail el-shia”. Ky libër është përmbledhja më e madhe e haditheve në besimin shiit. Allame Nuri vdiq në vitin 1320 pas Hixhrit (1902 e erës sonë) në qytetin e Nexhefit. Pikërisht në këtë periudhë shkëlqimtare jetoi edhe Ajetullah Haxh Aka Husejn Buruxherdi, veprat e të cilit e ndryshuan statusin e mijëra haditheve. Mund të shpresojmë se dijetarët sunnitë dhe shiitë të haditheve në kohën tonë mund të punojnë bashkë për të shënuar arritje të reja në këtë lëmi.

Hadithet në mesin e sunnitëve

Shënuesit e parë:

Sipas veprës “Keshf el-Zunun”, kur sahabet e Profetit filluan të vdisnin njëri pas tjetrit, nevoja e shënimit të haditheve u bë më se e qartë. Thuhet madje se i pari që përpiloi një libër hadithesh ishte Ibn Xhurajxhi, ndërkohë që pas tij erdhi vepra “El-Muvatta” e Imam Malikut (vdekur 179 pas Hixhrit). Rabi ibn Sabihu nga Basra ishte personi i parë që përpiloi një libër me kapituj të ndryshëm.

“El-Sihah el-Sittah” ose “Gjashtë tekstet autentike”

Procesi i përmbledhjes së haditheve vazhdoi deri në kohën e Imam Bukhariut dhe Imam Muslimit, të cilët u ndoqën nga Tirmidhiu, Ebu Davud el-Sixhistaniu, El-Nesaiu dhe të tjerë. Imam Maliku, i cili jetoi në Mekke, në veprën “El-Muvatta” i përmblodhi hadithet në një renditje që mbështetej në principet e jurispudencës. Imam Ahmed ibn Hanbeli, në veprën e tij të quajtur “Musned”, i kategorizoi hadithet në kapituj me emrin e shokut përkatës të Profetit që i kishte përcjellur hadithet në fjalë. Pas tyre, Imam Bukhariu i renditi hadithet sipas krahinës nga ishin përcjellur. Kështu ai pati pjesë me hadithe të përcjellura nga njerëzit e Hixhazit, Irakut dhe Sirisë. Imam Muslimi, më pas, i fshiu hadithet që përsëriteshin dhe i vendosi ato në kapituj të ndarë sipas principeve të jurispudencës, duke shtuar edhe disa kapituj që përmbanin të dhëna biografike. Pas tyre, Ebu Davudi, Tirmidhiu dhe Nesaiu e zgjeruan spektrin e kësaj veprimtarie dhe i kushtuan më shumë vëmendje klasifikimit të materialeve.

Veprat që mbështeten në “Gjashtë Librat”

Periudha e përmbledhësve të parë të hadithit u ndoq nga ajo e autorëve që përmbledhjet e tyre i përpiluan duke u mbështetur në këto gjashtë libra, duke përmbledhur dhe rirenditur hadithet. Shembuj të tillë janë autorët si Abdullah Muhammed ibn Hamid ibn Ebu Bekr, Ahmed ibn Muhammed el-Rakani dhe Ebu Mesud Ibrahim ibn Muhammed el-Dimeshk, të cilët i kombinuan veprat e Bukhariut dhe Muslimit.

Pas tyre, Ebu’l-Hasan Zerin ibn Muavije i kombinoi veprat “Muvatta” të Malikut, “El-Xhami” të Tirmidhiut, “Sunnan” të Ebu Davudit, si dhe veprat e Nesaiut, Muslimit dhe Bukhariut. Pas tij, Ibn Ethiri i kombinoi të gjashtë librat (el-sihah el-sittah) me veprën e Zerinit, duke nxjerrë në pah një libër më të organizuar se ai i Zerinit. Më pas, Sujutiu i kombinoi të “gjashtë librat” me dhjetë musned-ët dhe veprën e tij e quajti “Xhem el-xhevami”. Megjithatë, kjo vepër vazhdon të përmbajë shumë hadithe të dobëta.

Përfundim

Për të përmbledhur, mund të themi se qëllimi primar i shënuesve të parë të haditheve ishte thjesht ruajtja e tyre me shkrim, pa i kushtuar shumë vëmendje teknikës së përmbledhjes dhe shkrimit. Mund të themi madje se në fillim, qëllimi nuk ishte fare përpilimi i ndonjë libri por thjesht ruajtja e haditheve në fletore të ndryshme.

Në fazën e dytë, ndonse pati një qëllim të vetëdijshëm për të përpiluar libra, veprat e përgatitura kishin shumë mangësi sepse haditheve u mungonte renditja dhe klasifikimi, gjë që e detyronte lexuesin ta shfletonte gjithë librin për të gjetur një hadith të caktuar.

Faza e tretë ishte faza e klasifikimit të haditheve, në të cilën secili autor i ndau hadithet në kapituj sipas mënyrës së tij. Kishte autorë që bënë klasifikime sipas çështjeve ligjore islame, ndërkohë që të tjerë preferuan t’i klasifikonin sipas vendit nga vinte përcjellësi i hadithit.

Në fazën e katërt, përmbledhësit e haditheve i fshinë hadithet që përsëriteshin dhe me këtë, ua lehtësuan punën lexuesve.

Në fazën e pestë, ekspertët e haditheve filluan t’i analizonin hadithet nga këndvështrime të ndryshme, qoftë sipas pikëpamjeve të juristëve të ndryshëm ose për të zbuluar ndonjë çështje të re. Gjatë kësaj faze, i gjithë opusi i haditheve u bë objekt i një studimi kritik dhe njëherit filloi edhe përpjekja për t’i mbledhur hadithet në një libër të vetëm.

FUND