PËRMBAJTJA:
Hyrje
Në lidhje me fillimin dhe parakushtet e Rrugës
Besimi (iman)
Vendosmëria (thubat)
Qëllimi (nijjah)
Sinqeriteti (sidk)
Kthimi drejt Zotit (inabah)
Pastërtia (ikhlas)
Largimi pengesave nga Rruga
Pendimi (teube)
Abstenimi (zuhd)
Mjerimi (fakr)
Vetëdisiplina (rijadah)
Vetëllogaria dhe kujdesi (muhasebe ve murakebe)
Droja para Zotit (takva)
Mbi rrugëtimin në kërkim të përsosmërisë dhe mbi gjendjet e rrugëtuesit
Vetmia (khalve)
Përsiatja (tefekkur)
Frika dhe pikëllimi (khevf)
Shpresa (raxha)
Durimi (sabr)
Mirënjohja dhe falënderimi (shukr)
Mbi gjendjet që shfaqen gjatë rrugëtimit, para se të arrihet qëllimi
Vullneti (iradah)
Malli (shevk)
Dashuria (muhabbah)
Njohja (mari′fah)
Bindja (jakin)
Qetësia (sukun)
Në lidhje me gjendjet e atyre që e arrijnë qëllimin
Mbështetja në Zotin (tevekkul)
Të qenit i kënaqur (rida)
Dorëzimi (teslim)
Njëshmëria (teuhid)
Njësimi (ittihad)
Njësia (vahde)
Mbi shkatërrimin (fena)
Kjo trajtesë që i mveshet Nasireddin Tusiut (597-672 pas Hixhrit), filozofit, teologut dhe astronomit të njohur, i cili jetoi në kohërat e turbullta të pushtimit të Iranit nga ushtria e Hulagu Khanit dhe të rrënies së Kalifatit abbasid, u shkrua, siç shprehet në parathënie prej vetë atij, vite pas veprës së tij “Akhlak-i Nairi”, një klasik i etikës islame dhe i letërsisë perse. Ky përkthim është i mbështetur në redaktimin e veprës nga Sejjid Mehdi Shemseddini. Redaktori i ka përdorur dy dorëshkrime të veprës në pronësi të bibliotekës publike në pronësi të Ajetollah Nexhefi Marashiut (një me datë 16 Rexheb të vitit 1064 pas Hixhrit dhe një tjetër pa datë), një faksimil të botuar në Berlin në vitin 1927 (dhe ribotuar në vitin 1957) dhe një version të shtypur në vitin 1967 në Teheran.
Hyrje
Me emrin e Zotit, Bamirës dhe Mëshirues!
Falënderimet e pafundme janë për Zotin, realitetin e të Cilit s’mund ta kaplojë mendja dhe Qenien e të cilit nuk mund ta kuptojë asnjë mendim e shkencë. Asnjë shprehje pohuese që e përshkruan Zotin, nuk hyn në mendjen e njeriut pa gjurmët e ngjasimit me krijesat (antropomorfizmit) dhe asnjë shprehje mohuese që e përshkruan Atë, nuk mund të konceptohet në një mënyrë që është e pastër nga mohimi i tërësishëm dhe i gabuar i cilësive. Andaj, Prijësi i të zgjedhurve, Shembulli i evlijave dhe Vula e profetëve, Muhammed Mustafa-ja (paqja qoftë mbi të dhe mbi familjen e tij) ka thënë: “Unë nuk mund të të lëvdoj. Ti je i tillë siç e ke lëvduar Veten dhe je përtej fjalëve të atyre që të përshkruajnë.”1
Mbi shpirtin e tij të shenjtë qofshin selame dhe bekime të pafundme e mbi shpirtin e të dëlirëve nga familja e tij, mbi Imamët e pastër e mbi shokët e tij të zgjedhur. Për hir Tëndin o Zot!
Do të ishte me vend që në fillim të kësaj trajtese të përmendej përmbajtja e saj.
Nuk ka dyshim se ai që përsiatet mbi gjendjen e vetes së tij, do të kuptojë se ka nevojë për diçka përtej vetvetes. Dhe gjithçka që ka nevojë për ndonjë gjë tjetër, është e mangët. Kur dikush bëhet i vetëdijshëm për mangësinë e tij, në brendi të tij lind dëshira për ta kërkuar të përsosurën dhe kjo e bën njeriun të niset drejt përsosmërisë, në atë që njihet si “suluk” (rrugëtim) nga njerëzit e rrugës shpirtërore (Tarikatit). Ai që dëshiron ta ndërmarrë këtë rrugë, ka nevojë për gjashtë gjëra. Ato janë:
- Udhëzimi për këtë rrugëtim dhe gjërat e tjera të nevojshme për ta kryer atë. Kjo është e ngjashme me gjërat që njeriu i merr me vete gjatë rrugëtimeve fizike.
- Tejkalimi i pengesave në këtë rrugëtim
- Kryerja e lëvizjeve që e çojnë njeriun nga pika fillestare drejt cakut. Kjo përbëhet nga rrugëtimi dhe nga gjendjet e rrugëtuesit gjatë kësaj kohe.
- Gjendjet që shfaqen tek rrugëtuesi gjatë rrugëtimit të tij nga pika fillestare deri tek qëllimi përfundimtar
- Gjendjet që shfaqen tek ata që e përfundojnë rrugën (ehl-ul vusul)
- Fundi i rrugëtimit dhe kulminacioni i rrugës, i njohur si “shkatërrim (fena) në njëshmëri (teuhid)”.
Të gjitha këto gjëra përbëhen nga shumë çështje të ndryshme, përveç hapit të fundit të rrugës ku nuk ka vend për shumësi. Secilën nga këto çështje, do ta diskutojmë në gjashtë kapituj të ndarë, përveç çështjes së fundit, e cila nuk lejon kurrfarë shumësie.
Duhet të dihet se njësoj si në rrugëtimin normal fizik, ku kalimi i një pjese të rrugës kërkon domosdoshmërisht që udhëtari ta ketë kaluar pjesën paraprake, secila pjesë e Rrugës (shpirtërore), përveç pjesës së fundit, është një ndërmjetëse mes fundit të një pjese dhe fillimit të një pjese tjetër, me ç’rast çdo pjesë e rrugës është qëllimi i kërkuar kur pjesa paraprake i afrohet fundit. Kjo pjesë pastaj lihet prapa kur njeriu vazhdon me hapin tjetër. Si pasojë, çdo hap i rrugës është një përsosmëri në krahasim me hapin paraprak dhe një mangësi kur të krahasohet me hapin që vjen pas tij. Andaj, Profeti (paqja qoftë mbi të dhe mbi familjen e tij), ka thënë:
“Është humbës ai që i ka të barabarta dy ditë të tijat.”2
Andaj është thënë se“virtytet e të virtytshmive janë vese për shenjtorin...”3
1. Në lidhje me fillimin dhe parakushtet e Rrugës
Ky kapitull përbëhet nga gjashtë tema, secila prej të cilave do të diskutohet në pjesët vijuese:
- Besimi (iman)
- Vendosmëria (thubat)
- Qëllimi (nijjah)
- Sinqeriteti (sidk)
- Kthimi drejt Zotit (inabah)
- Pastërtia (ikhlas)
Zoti i Madhëruar ka thënë:
Ata që besojnë dhe që nuk e përziejnë besimin e tyre me të liga, atyre u takon paqja dhe ata janë të udhëzuarit...(Kur’an 6:82)
“Iman” do të thotë “miratim”, gjegjësisht “besim”. Në terminologjinë e rrugëtuesve, kjo fjalë nënkupton një miratim të veçantë, një miratim të asaj që njihet me siguri dhe që është shpallur nga Profeti (paqja qoftë mbi të dhe mbi familjen e tij). Njohuria (marifah) e Profetit është e pandashme nga njohuria e Furnizuesit, të Fuqishmit, të Diturit, të Gjallit, të Atij që kupton, dëgjon dhe sheh, i cili shpreh vullnet dhe flet, i Cili i ka dërguar profetët dhe ia ka shpallur Kur’anin Muhammed Mustafa-së, i ka vendosur ligjet, detyrimet dhe të pëlqyeshme dhe i ka shprehur të ndaluarat, për të cilat janë të një mendjeje të gjithë muslimanët.
Besimi, pra, përbëhet nga këto pjesë, as më shumë dhe as më pak. Sepse po të ishte më pak, nuk do të ishte besim fare dhe po të ishte më shumë, ai do të rritej drejt një shkalle më sipërore krahas besimit. Shenja e besimit është të dihet, të thuhet dhe të bëhet ajo që duhet ditur, duhet bërë dhe duhet thënë, duke qëndruar larg asaj që është e ndaluar. Këto pjesë të sjelljes së mirë, mund të rriten e të pakësohen dhe janë një pjesë jetike e atij “miratimi” (imani) që përmendëm. Andaj, kudo që përmendet besimi, ai shoqërohet nga veprat e mira, siç është në vargun vijues kuranor:
Ata që besojnë dhe bëjnë vepra të mira...(Kur’an 2:25)
Dhe duhet të dihet se besimi ka shkallë të ndryshme, më e ulta e të cilave është dëshmimi me gjuhë:
Besojeni Zotin, të Dërguarin e Tij dhe Librin që Ai ia zbriti...(Kur’an 4:136)
Beduinët thonë: Ne besuam. Thuaju: Ju s’keni besuar, andaj thoni “u dorëzuam”, sepse besimi akoma s’ka hyrë në zemrat tuaja...(Kur’an 49:74)
Mbi këtë nivel vjen besimi nëpërmjet imitimit, i cili do të thotë ta afirmosh atë që duhet afirmuar (si një detyrim i fesë). Por ky besim mund edhe të pakësohet. Dhe kur niveli i afirmimit të bindur të jetë arritur, ai domosdo do të shoqërohet nga veprat e mira:
Besimtarë të vërtetë janë vetëm ata që e besojnë Zotin dhe të Dërguarin e Tij dhe nuk bien në dyshim më pas por përpiqen me pasurinën e me jetët e tyre në rrugë të Zotit. Këta janë të sinqertit...(Kur’an 49:15)
Mbi këtë nivel rradhitet besimi në të padukshmen ose të fshehtën (ghajb), në përshtatshmëri me fjalët e Kur’anit, i cili thotë:
“...ata që e besojnë të fshehtën...”(Kur’an 2:3).
Kjo gjë nuk është tjetër veçse besim në të përtejmen, si kur njeriu e konfirmon ekzistëncën e një gjëje që fshihet prapa një perdeje.
Por ka një besim që është më i lartë edhe se ky:
Besimtarë janë ata, zemrat e të cilëve dridhen kur përmendet Zoti dhe kur u lexohen shpalljet e Zotit, besimi vetëm sa u rritet. Ata tek Zoti mbështeten, e falin namazin dhe japin prej asaj që Ne u falëm. Vërtet këta janë besimtarë...(Kur’an 8:2-3)
Ky është niveli i besimit të përsosur. Pranë këtij niveli qëndron edhe niveli i bindjes, të cilin do ta shpjegojmë më pas.
Niveli minimal i besimit, pra, pa të cilin njeriu nuk mund ta ndërmarrë rrugëtimin shpirtëror, është besimi nëpërmjet imitimit (detyrimit fetar) dhe besimi në të padukshmen. Kjo sepse besimi vetëm me fjalë nuk është fare besim. Për këtë të vërtetë flet vargu vijues kuranor:
Dhe shumë prej tyre s’e besojnë Zotin dhe i gjejnë Atij të barabartë...(Kur’an 12:106)
Rrugëtimi shpirtëror me një paqe të brendshme është i mundur vetëm kur ekziston besimi i bindur në ekzistencën e një Qenieje absolutisht të përsosur, gjegjësisht të një Krijuesi. Përfitimi i këtij besim është një gjë e thjeshtë dhe mund të arrihet me fare pak mundim.
Zoti i Madhëruar ka thënë:
Zoti do ta forcojë besimin e atyre që besojnë, në këtë botë dhe në botën tjetër...(Kur’an 14:27)
Derisa besimi i tij të mos jetë i shoqëruar nga vendosmëria dhe paqja e brendshme shpirtërore, njeriu kurrë nuk mund ta arrijë përsosmërinë. Ai që është i lëkundur në besimin e tij, nuk mund të jetë një kërkues i përsosmërisë. Vendosmëria në besim varet nga arritja e një bindjeje se ekziston përsosmëria dhe ekziston Qenia e Përsosur. Pa këtë bindje, kërkimi i përsosmërisë nuk do të realizohet. Si pasojë, derisa të mos arrihet vendosmëria në kërkimin e përsosmërisë, rrugëtimi shpirtëror mbetet i pamundur. Ai që përpiqet të hapërojë në këtë rrugë pa qenë i vendosur në besimin e tij, është si
“një i mashtruar nga djalli që endet mbi botë...” (Kur’an 6:71).
Njeriu i hutuar nuk mund të ketë vendosmëri dhe derisa të mos ketë vendosmëri për të përparuar në një drejtim të caktuar, asnjë lloj lëvizjeje ose rrugëtimi nuk do të realizohet për të. Edhe sikur të ketë ndonjë lëvizje, ajo do të shoqërohet nga frika e dyshimi dhe si pasojë, do të jetë krejtësisht e padobishme.
Vendosmëria buron nga njohja e të vërtetës në të cilën beson njeriu, nga lumturia e të gjeturit të saj dhe nga ruajtja e kësaj gjendjeje si një gjendje e përhershme e vetes. Andaj, veprat e mira nga njerëzit që posedojnë një bindje të tillë, janë të nevojshme por edhe të vazhdueshme.
Zoti i Madhëruar ka thënë:
Thuaj: Vërtet lutja ime, adhurimi imi, jeta ime dhe vdekja ime, të gjitha janë për Allahun, Zotin e botëve...(Kur’an 6:162)
“Nijjah” në arabisht do të thotë qëllim dhe qëllimi është një urë lidhëse ndërmjet diturisë dhe veprimit. Përderisa njeriu nuk di se duhet të bëjë diçka, ai nuk mund ta ketë për qëllim kryerjen e saj dhe për sa kohë që nuk e ka për qëllim, nuk ka për ta kryer veprimin në fjalë. Pika nismëtare e rrugëtimi shpirtëror, pra, është qëllimi, gjegjësisht qëllimi i arritjes së një pike të caktuar. Dhe ngase caku është përfitimi i përsosmërisë nga i Përsosuri Absolut, edhe qëllimi duhet të jetë përfitimi i afërsisë me të Gjithëfuqishmin, i cili është vetë Përsosmëria Absolute.
Kur të analizohen ndarazi, qëllimi është më i vlefshëm se vepra, sepse “Qëllimi i besimtarit është më i mirë se vepra e tij.”4 Qëllimi është si shpirti dhe veprimi si trupi, sepse “Vlera e një veprimi varet nga qëllimi që fshihet pas tij.”5
Jeta e trupit është vetëm nëpërmjet shpirtit. Dhe siç thotë i Dërguari i Zotit:
Çdo njeri e fiton atë që e ka patur për qëllim. Ai që është shpërngulur (ka bërë hixhretin) për hir të Zotit dhe të Dërguarit të Tij, shpërngulet drejt vetë Zotit dhe të Dërguarit. Dhe ai që shpërngulet për ndonjë qëllim të pavlerë ose për t’u martuar me një grua, ka për ta arritur vetëm qëllimin e tij fillestar.6
Një vepër e mirë që kryhet me qëllimin e të afruarit me Zotin, s’ka dyshim se do ta arrijë përsosmërinë që e meriton, në përshtatshmëri me atë që thotë Zoti i Madhëruar:
S’ka të mirë në bisedat e tyre të fshehta, përveç për atë që këshillon për lëmoshë e mirësi dhe që bën pajtim mes njerëzve. Këdo që e bën këtë duke e patur për qëllim kënaqësinë e Zotit, Ne kemi për ta shpërblyer me një shpërblim të majmë...(Kur’an 4:114)
Zoti që është përtej çdo përshkrimi, ka thënë:
O besimtarë! Kinie droje Zotit dhe jini me të sinqertit! (Kur’an 9:119)
“Sidk” në arabisht, do të thotë ta thuash të vërtetën dhe ta mbash fjalën e dhënë. Ajo që nënkuptojmë me sinqeritet është jo vetëm sinqeriteti në të folur por edhe sinqeriteti në qëllim, sinqeriteti në vendosmëri dhe sinqeriteti në mbajtjen e fjalës, pavarësisht si zhvillohen rrethanat.
“Siddik” është emri që i jepet atij që është i sinqertë në gjithë këto gjëra dhe i cili nuk shfaq asnjë tipar të asaj që bie ndesh me sinqeritetin. Dijetarët kanë thënë se kur një njeri është i sinqertë, edhe ëndrrat e tija janë të vërteta dhe realizohen.
(Dhe në mesin e besimtarëve) ka njerëz që e mbajnë premtimin që ia bëjnë Zotit...(Kur’an 33:23)
Ky varg është shpallur pikërisht për njerëzit e tillë. Të sinqertit janë përshkruar si njerëzit që qëndrojnë në nivelin e njejtë me profetët dhe dëshmorët:
Kushdo që i bindet Zotit dhe të Dërguarit do të jetë me ata, të cilëve Zoti u ka falur bekime: me profetët, të sinqertit, dëshmorët dhe të drejtët...(Kur’an 4:69)
Përveç kësaj, profetët e mëdhenj si Ibrahimi dhe Idrisi janë cilësuar me epitetin “të sinqertë” në Kur’an:
Vërtet ai ishte njeri i sinqertë dhe profet...(Kur’an 19:41; 19:56)
Dhe ngase rruga e drejtë është më e shkurta për të arritur tek caku, ai që ec mbi të, në dashtë Zoti, do ta arrijë qëllimin e tij.
5. Kthimi drejt Zotit (inabah)
Zoti i Madhëruar ka thënë:
Kthehuni drejt Tij duke u penduar dhe dorëzojuni Atij, para se t’ju vijë dënimi dhe të mos ju jepet asnjë ndihmë! (Kur’an 39:54)
“Inabah” në arabisht do të thotë të kthehesh drejt Zotit dhe të përqëndrohesh tek Ai. Kjo përbëhet nga tri gjëra:
- Fillimisht, njeriu duhet ta kthejë brendinë e tij, në mënyrë që të jetë i kthyer gjithnjë drejt Zotit të Madhëruar dhe ta kërkojë afërsinë me Të në mendime dhe në qëllime. Kjo nënkuptohet me fjalët: ...dhe kthehet drejt Tij me një zemër të penduar...(Kur’an 50:33)
- Së dyti, njeriu duhet të kthehet drejt Zotit në fjalët e tija, që do të thotë të kujtohet Zoti dhe bekimet e Tija dhe të kujtohen ata që janë të afërt me Zotin, siç përmendet tek vargu vijues:
Askush nuk është i kujdesshëm, përveç atij që kthehet i penduar drejt Zotit...(Kur’an 40:13) - Së treti, njeriu duhet të kthehet drejt Zotit në veprimet e tija të jashtme, që do të thotë të qenit i kujdesshëm në veprimet e bindjes dhe adhurimit. Këto veprime duhet të kryhen me qëllim të kërkimit të afërsisë me Zotin dhe në mesin e tyre rradhiten namazet e detyrueshme dhe vullnetare, qëndrimi larg gjërave që prijësit fetarë nuk i kanë kryer, dhënia e lëmoshës, të qenit zemërbutë ndaj krijesave të Zotit, të ndihmuarit e tyre, të qenit i drejtë me veten dhe me farefisin dhe në përgjithësi, të ndjekurit e ligjeve të Zotit me qëllim të fitimit të afërsisë me Të dhe të kërkimit të kënaqësisë së Tij. Zoti i Madhëruar thotë:
Dhe kur parajsa t’u sillet afër atyre që i druhen Zotit dhe asnjëri të mos mbetet larg. E t’u thuhet: Kjo është ajo që ju premtua juve, të gjithë atyre që u penduan dhe u mbrojtën, atyre që e patën droje Bamirësin edhe në të fshehtë dhe erdhën me një zemër të penduar. Hyni në paqe! Kjo është dita e përjetshme. Atje ata do të kenë gjithë ç’të dëshirojnë dhe pranë Neve ka akoma më shumë. (Kur’an 50:30-35)
Zoti i Lavdishëm dhe i Madhëruar thotë:
Dhe atyre nuk u është urdhëruar tjetër veçse ta adhurojnë Zotin dhe ta ruajnë fenë të pastër për Të...(Kur’an 98:5)
“Ikhlas” do të thotë ta pastrosh një gjë nga gjithçka tjetër që mund të lërë gjurmë mbi të. Ajo që nënkuptohet këtu është se të gjitha fjalët dhe veprimet e njeriut duhet të jenë për hir të afrimit me Zotin e Madhëruar dhe vetëm për hir të Tij, pa u përzier me ndonjë qëllim tjetër të kësaj bote ose të botës tjetër.
Vërtet Zotit i takon feja e pastër...(Kur’an 39:3)
E kundërta e kësaj “pastërtie” është që njeriu të ketë edhe ndonjë qëllim tjetër gjatë veprimeve të tija, si dashuria për lavdi, pronë e famë ose shpresa për shpërblim në botën tjetër dhe dëshira për t’i shpëtuar zjarrit të ferrit. Të gjithë këto qëllime janë shenja të shirk-ut (politeizmit) sepse shirku është dy llojesh: i hapur ose i fshehtë. Shirku i hapur është idhujtaria dhe të gjitha format e saja janë shirk. I Dërguari i Zotit (paqja qoftë mbi të dhe mbi familjen e tij) ka thënë:
“Në mesin e ndjekësve të mi, qëllimet e njollosura nga shirku janë më të padukshme se ecja e një milingone të zezë mbi një shkëmb të zi në errësirën e natës.”7
Pikërisht shirku është pengesa më shkatërrimtare për atë që është në rrugëtim dhe në kërkim të përsosmërisë.
Ai që shpreson ta takojë Zotin e tij, le të bëjë vepra të mira dhe le të mos i gjejë të barabartë Zotit në adhurim! (Kur’an 18:110)
Dhe kur të jenë hequr pengesat e shirkut të fshehtë, rrugëtimi (suluk) dhe arritja (vusul) do të lehtësohen.
“Nëse një njeri është i sinqertë ndaj Zotit për dyzet ditë me rradhë, burime urtësie rrjedhin nga zemra e tij drejt gjuhës.”8
2. Largimi i pengesave nga Rruga
Ky kapitull përbëhet nga gjashtë pjesë:
- Pendimi (teube)
- Abstenimi (zuhd)
- Mjerimi (fakr)
- Vetëdisiplina (rijadah)
- Vetëllogaria dhe kujdesi (muhasebe ve murakebe)
- Droja para Zotit (takva)
Zoti i Madhëruar thotë:
Dhe pendohuni të gjithë o besimtarë, që të keni sukses...(Kur’an 24:31)
Kuptimi i fjalës “teube” është të largohesh nga mëkati. Por fillimisht, njeriu duhet të dijë se ç’është mëkati. Vetëm pastaj mund të largohet prej tij. Duhet të dimë se veprimet e njeriut janë pesë llojesh:
- ato që duhet domosdo të kryhen dhe moskryerja e të cilave nuk është e lejuar
- ato që nuk duhet të kryhen dhe kryerja e të cilave nuk lejohet
- ato që është më mirë të kryhen se të lihen pa kryer
- ato që është më mirë të lihen sesa të kryhen
- ato që është njësoj në i kryen njeriu ose jo
Mëkat do të thotë të mos i kryesh veprat e llojit të parë dhe t’i kryesh veprat e llojit të dytë. Është detyrim për çdo njeri me mendje të shëndoshë që të pendohet pas një veprimi të tillë.
Dhe ajo që nënkuptojmë këtu nuk janë vetëm veprimet që kryhen nga trupi dhe gjërat që thuhen me fjalë por edhe çdo veprim i mendjes, i gojës e i trupit, i cili është subjekt i vullnetit të lirë të një njeriut me mendje të shëndoshë.
Në rastet kur lihen të pakryera veprat e përmendura në pozitën e tretë dhe nëse kryhen ato që i përmendëm në pozitën e katërt, kjo përbën vetëm një mosrespektim të etikës, ndonse për të pagabueshmit (profetët dhe trashëgimtarët e tyre) është një gjë e kritikueshme. Për rrugëtuesin shpirtëror, është mëkat të përqëndrohet tek dikush tjetër veç Zotit të Madhëruar, i cili është qëllimi i tij i kërkuar. Andaj një rrugëtues shpirtëror duhet të pendohet kur shpërqëndrohet nga ky qëllim.
Pendimi, pra, mund të jetë tre llojesh: pendimi i përgjithshëm i njerëzve të rëndomtë, pendimi i veçantë (has) i njerëzve të mbrojtur nga mëkatet dhe pendimi më i veçantë (akhas) i njerëzve të Rrugës. Pendimi i mëkatarëve të rëndomtë në mesin e besimtarëve është pendimi i llojit të parë. Pendimi i Ademit (paqja qoftë mbi të) dhe i të gjithë profetëve të tjerë i takon kategorisë së dytë, ndërsa në kategorinë e tretë rradhitet pendimi i Profetit tonë (paqja qoftë mbi të dhe mbi familjen e tij), në lidhje me të cilin ai vetë thotë: “Vërtet herë pas here natyra materiale e hedh hijen e saj mbi zemrën time dhe unë i kërkoj falje Zotit tim shtatëdhjetë herë në ditë...”9
Pendimi i njerëzve të rëndomtë varet nga dy kushte:
- Kushti i parë është që të njihen kategoritë e ndryshme të veprimit dhe të dihet se cili veprim është i dobishëm për ta arritur përsosmërinë dhe cili veprim shkakton humbje në këtë drejtim. Megjithatë, kjo përsosmëri është e ndryshueshme sipas personit. Për disa, përsosmëria është shpëtim nga dënimi, ndërkohë që për disa të tjerë është arritja e shpërblimit të parajsës. Për disa të tjerë akoma, është arritja e kënaqësisë së Krijuesit dhe e afërsisë me Të. Po kështu, edhe humbja dhe mangësia ndryshon sipas personit. Për dikë, është humbje që ta fitojë dënimin e Zotit ose thjesht t’i mohohet shpërblimi i parajsës, ndërkohë që për disa të tjerë humbje është pakënaqësia e Zotit dhe largimi i Tij nga personi, në ç’rast ai do të ndjehej i mallkuar.
- Kushti i dytë është vetëdija në lidhje me dobitë që fshihen në arritjen e përsosmërisë dhe të kënaqësisë së Zotit të Madhëruar, në njërën anë, dhe vetëdija në lidhje me humbjet që shkaktohen nga humbja e kënaqësisë së Tij.
Çdo njeri që i përmbush këto dy kushte nuk do të mëkatonte ose do të pendohej, edhe sikur të mëkatonte. Vetë pendimi, në anën tjetër, përbëhet nga tri pjesë, e para prej të cilave ka të bëjë me të kaluarën, e dyta me të tanishmen dhe e treta me ardhmërinë.
Pjesa e pendimit që ka të bëjë me të kaluarën, përbëhet nga dy gjëra: fillimisht, personi duhet të ndjejë keqardhje për mëkatin e kryer në të kaluarën. Kjo gjë i përfshin edhe tri pjesët e tjera. Andaj edhe është thënë se “keqardhja është pendim.”10
Gjëja e dytë është që njeriu ta kompenzojë gabimin e kryer dhe kjo gjë ka tre aspekte. Njëri aspekt ka të bëjë me Zotin e Madhëruar, të cilit njeriu i ka shfaqur mosbindje. Aspekti i dytë ka të bëjë me veten e tij, të cilën e fut në një gjendje ku e fiton pakënaqësinë e Zotit dhe aspekti i tretë ka të bëjë me personin, të cilit i është bërë ndonjë dëm ose i është thënë ndonjë fjalë lënduese. Për sa kohë që këtij personi nuk i rikthehet ose kompenzohet e drejta, pendimi nuk mund të plotësohet.
Ky kompenzim mund të bëhet duke kërkuar falje, duke pranuar dëmshpërblim ose duke bërë ndonjë gjë, me të cilën njeriu do ta fitonte kënaqësinë e tij. Kjo do të thotë që t’i rikthehet e drejta, të kompenzohet për humbjen, të pranohet dënim prej tij ose prej një personi që e përfaqëson atë dhe të durohet dënimi. Nëse personi në fjalë është vrarë, pjesë e kushtit të pendimit është fitimi i kënaqësisë së pasardhësve të tij, për vetë faktin se nuk mund të fitohet kënaqësia e vetë njeriut, i cili ka vdekur tashmë. Dhe kur të gjithë kushtet e pendimit të jenë realizuar, njeriu mund të shpresojë të falet në amshim nga Zoti i Madhëruar dhe nga mëshira e Tij gjithëpërfshirëse. ?Pasi të jetë kompenzuar e drejta e personit të dëmtuar, vjen rradha tek aspekti i dytë: ai që ka të bëjë me vetveten. E drejta e vetvetes do të kompenzohet duke e pranuar dënimin në këtë botë ose në tjetrën.?Dhe së fundmi, aspekti që ka të bëjë me Zotin mund të përmbushet duke u kthyer drejt Zotit me lot dhe përgjërime dhe duke iu dedikuar adhurimit dhe modestisë, pasi të jetë fituar kënaqësia e viktimës dhe pasi të jenë përmbushur të drejtat e vetvetes.
Pjesa e dytë e pendimit, që ka të bëjë me të tanishmen, përbëhet nga dy gjëra. Njëra prej tyre është të qëndruarit larg mëkatit të kryer, për hir të arritjes së afërsisë me Zotin. Gjëja e dytë është që viktimën e mëkatit tonë, ta ruajmë nga veprimet tona të liga në të ardhmen dhe ta kompenzojmë për dëmtimin e shkaktuar.
Pjesa e tretë e pendimit, e cila ka të bëjë me ardhmërinë, përbëhet gjithashtu nga dy gjëra. Njëra është që personi të vendosë të mos e kryejë më kurrë mëkatin në fjalë, as vullnetarisht as nën detyrim dhe madje as po të kërcënohet se do të vritet ose do të digjet. Gjëja e dytë është që njeriu ta ndjekë me ngulm këtë vendim të vetin sepse shumë shpesh, njeriu që vendos një gjë, nuk është i sigurt në do të dështojë në realizimin e vendimit në fjalë. Nëpërmjet zotimit dhe pendimit ose nëpërmjet ndonjë mënyre tjetër që do ta pengonte nga mëkati, njeriu duhet ta ushtrojë me ngulm vendimin e marrë. Për sa kohë që njeriu është në dyshim dhe ekziston akoma mundësia t’i rikthehet mëkatit, vendosmëria e tij nuk është e plotë.
Në gjithë këto gjëra, qëllimi i personit duhet të jetë arritja e afërsisë me Zotin dhe bindja ndaj urdhrave të Tij, që të bëhet njëri nga njerëzit për të cilët thuhet:
“Ai që pendohet për mëkatin është si ai që s’ka kryer mëkat.”11
Këto ishin parakushtet e pendimit të përgjithshëm nga mëkati, për të cilin Kur’ani thotë:
O ju që besuat! Kthehuni drejt Zotit me një pendim të sinqertë! Mbase Zoti i fal veprat tuaja të liga...(Kur’an 66:8)
Falja e Zotit është vetëm për ata që bëjnë të liga nga padija dhe pastaj kthehen menjëherë me pendim drejt Zotit. Të tillët i fal Zoti...(Kur’an 4:17)
Kur flasim për formën e veçantë të pendimit, i cili nuk është për mëkate por për moskryerje të gjërave të pëlqyeshme, principet mund të kuptohen nga gjërat që janë thënë në lidhje me këtë temë. Për shembull, Kur’ani thotë:
Zoti e ka pranuar pendimin e Profetit dhe të muhaxhirëve e ensarëve që e ndoqën atë në kohë të vështira...(Kur’an 9:117)
Përveç kësaj, e kemi pendimin më të veçantë (të hapëruesve të Rrugës), i cili përbëhet sërish nga dy gjëra. Njëra prej tyre është pendimi kurdoherë që rrugëtuesi të përqëndrohet në diçka tjetër përveç Qëllimit të tij. Andaj është thënë: “Është devijim të kthehesh në të majtë a në të djathtë.”12
Gjëja e dytë është pendimi kurdoherë që rrugëtuesi të kthehet prapa në një hap të rrugës, të cilin e ka kaluar më parë dhe kurdoherë që të stagnojë në një hap të caktuar ose të kënaqet me një hap të caktuar të rrugës, për t’u ndalur përgjithmonë në të. Për këtë grup, të gjithë këto gjëra janë mëkate. Andaj është thënë: “Virtytet e të virtytshmive janë vese për shenjtorin.”
Ata duhet të pendohen për këtë mëkat, t’i kërkojnë falje Zotit, të qëndrojnë larg përsëritjes së tij, të ndjejnë keqardhje për gabimet e kaluara dhe të përgjërohen para Krijuesit të tyre të lartësuar, të shenjtë e të pastër nga çdo mangësi.
Vërtet Zoti i do ata që pendohen e që pastrohen...(Kur’an 2:222)
Zoti i Madhëruar thotë:
Mos iu lakmo asaj që ua kemi falur atyre nga bukuritë e kësaj bote për t’i sprovuar! Dhuntitë e Zotit tënd janë më të mira dhe të përjetshme...(Kur’an 20:131)
“Zuhd” në arabisht, do të thotë mungesë e dëshirave dhe “zahid” quhet personi që nuk ndjen kënaqësi nga gjëra të rëndomta si ushqimi, pija, rrobat ose shtëpitë luksoze dhe që nuk është i interesuar për epshet, pronën, statusin shoqëror, famën, afërsinë me sunduesit dhe gjithçka tjetër që domosdo do ta lërë pas vdekjes. Kjo mungesë interesi ndaj gjërave materiale nuk është për shkak të paaftësisë për t’i fituar ose për shkak të padijes dhe assesi për hir të ndonjë shpërblimi tjetër. Ai që kërkon një shpërblim tjetër është “zahid” në kuptimin që përmendet në vargun e mësipërm.
Por zahid i vërtetë është ai, “zuhdi” i të cilit nuk ka gjurmë nga dëshira për shpëtim nga zjarri i ferrit ose për shpërblimin e parajsës. Tek zahidi i vërtetë, abstenimi është vetëm për hir të nënshtrimit të shpirtit, pasi ta ketë kuptuar dobinë dhe pasojat e gjërave që i përmendëm. Zuhdi i tij është një shprehi dhe nuk ka gjurmë nga shpresa, lakmia ose pritja për përfitime në këtë botë ose në tjetrën. Kjo cilësi bëhet e përhershme nëpërmjet mbajtjes së shpirtit larg kërkimit të kënaqësisë dhe duke e bërë të mësohet me një jetë prej asketi, në mënyrë që trupi të mësohet të jetë indiferent ndaj kënaqësive materiale.
Në një anekdotë në lidhje me një asket, thuhet se ai punoi për tridhjetë vite me rradhë duke shitur mish qengji dhe “paluda” (një pije e ëmbël), pa i shijuar ndonjëherë. Kur e pyetën përse e bënte këtë, ai tha: “Kur shpirti im e dëshiron ndonjërën nga këto gjëra, unë i them se nëse e prek ndonjërën prej tyre, kurrrë nuk ka për ta shijuar më. Këtë e bëj që të mos i drejtohet asnjë kënaqësie.”
Ai që mbathet me “zuhd” në këtë botë, me shpresë që të shpëtojë nga zjarri i ferrit ose të shpërblehet në parajsë, është si ai që disa ditë me rradhë nuk ushqehet dhe e duron urinë, që të mund të hajë njëherë e mirë në ndonjë gosti madhështore. Gjithashtu mund të krahasohet edhe me një tregtar që investon dhe shkon në humbje, për të fituar shumë më tepër pastaj.
Në rrugëtimin shpirtëror, dobia e “zuhdit” është eliminimi i preokupimeve të ndryshme, që njeriu të mund t’i heqë nga rruga e tij të gjitha gjërat që mund ta pengojnë arritjen e qëllimit përfundimtar.
Zoti i Madhëruar ka thënë:
Nuk ka një mëkat për të dobëtit, për të sëmurit dhe për ata që s’kanë gjë për të shpenzuar...(Kur’an 9:91)
“Fakir” është ai që nuk ka asnjë të ardhur ose që ka më pak pasuri nga ç’i mjafton për t’i përballuar nevojat e tija. Megjithatë, në kontekstin tonë, “fakir” është ai që nuk ndjen dashuri ndaj pronës dhe gjërave materiale, edhe sikur t’i posedojë ato. Ky mosinteresim i tij nuk buron nga injoranca, nga paaftësia, nga pengesat ose nga ndonjë pamundësi dhe nuk është për hir të ndonjë përfitimi më të madh. Kjo nuk bëhet për të fituar ndonjë status të veçantë, për të fituar nam si një njeri i mirë e bujar dhe as nga frika e ferrit ose dëshira për parajsën. Kjo gjendje krijohet tek njeriu si rezultat i nevojës për të shpëtuar nga faktorët shpërqëndrues, gjë që është e nevojshme për një rrugëtim të mirëfilltë në rrugën drejt të Vërtetës dhe në përqëndrimin tek hyjnorja, në mënyrë që asgjë të mos bëhet një pengesë në rrugën drejt Zotit të Madhëruar. Në të vërtetë, edhe ky mjerim është një degëzim i asaj që e shpjeguam më sipër si “zuhd”.
Profeti (paqja qoftë mbi të dhe mbi familjen e tij) njëherë u tha ndjekësve të tij:
“A t’ju tregoj për princërit e njerëzve të parajsës? Ata janë më të dobëtit e shoqërisë. Janë të pluhurosur, kanë flokë të shpërndarë, kanë veç dy copa për roba dhe kur betohen në Zotin për ndonjë gjë, e kryejnë atë.”13
Dhe kur Zoti i tha Profetit “nëse dëshiron, mund ta mbyshim me ar luginën e Mekkes”, ai u përgjigj: “Më mirë të të lutem Ty kur të jem i uritur dhe të të falënderohem kur të më kalojë uria.”
Zoti i Madhëruar dhe i Lavdishëm thotë:
Dhe ai që e ka droje pozitën e Zotit të tij dhe ia ndalon shpirtit të tij epshet, parajsën do ta ketë strehë...(Kur’an 79:40-41)
“Rijadah” në përkthim të drejpërdrejtë do të thotë ta edukosh një kalë ose një pelë për t’i kontrolluar dëshirat dhe ta mësosh t’u bindet urdhrave të të zotit. Në kontekstin tonë, megjithatë, “rijadah” do të thotë të kufizohet shpirti shtazarak dhe të pengohet nga ndjekja e instinktive, dëshirave dhe e gjithçkaje të ndërlidhur me to. Nëpërmjet kësaj, arsyeja pengohet nga nënshtrimi përballë instinkteve shtazarake dhe mësohet të përmbahet nga sjelljet e liga dhe veset si lakmia, ambicja, mashtrimi, dinakëria, thashethemet, paragjykimi, zemërimi, urretja, xhelozia dhe gjithçka tjetër e ligë, duke e edukuar shpirtin njerëzor me sjellje që do ta çonin atë drejt përsomërisë, të cilën është i aftë ta arrijë.
Ajo që e ndjek dëshirën është shpirti “shtazarak” (bahimi), ajo që e ndjek zemërimin është shpirti i gjuetisë (sabu’i) dhe ajo që i ndjek të ligat e ndryshme është shpirti djallëzor. Të gjitha këto së bashku, Kur’ani i ka quajtur “shpirti që urdhëron të ligën” (Kur’an 12:53), gjegjësisht shpirti që e nxit njeriun drejt të ligës, nëse bëhet i përhershëm brenda tij.
Kur këto cilësi nuk janë akoma të përhershme brenda njeriut, ato e çojnë atë herë drejt të ligës dhe herë drejt të mirës. Kur shkon drejt të ligës, shpirti pendohet dhe e qorton veten. Ky shpirt quhet “shpirti qortues”(nefs el-levvameh).
Në anën tjetër, një shpirt që i nënshtrohet intelektit dhe mësohet ta kërkojë gjithnjë atë që është e mirë, njihet si “shpirti i kënaqur” (nefs el-mutmaine).
Qëllimi i vetëdisiplinimit është i trefishtë. Fillimisht, vetëdisiplinimi ka për qëllim heqjen e pengesave nga rruga drejt Zotit, qofshin ato preokupime të jashtme ose të brendshme. Qëllimi i dytë është nënshtrimi i shpirtit shtazarak nga ana e intelektit praktik, i cili e motivon kërkimin e përsosmërisë. Dhe qëllimi i i tretë është edukimi i shpirtit njerëzor për të qëndruar i vendosur në gjendjen që e përgatit atë për pranimin e bekimit hyjnor, nëpërmjet të cilit mund ta arrijë përsosmërinë e denjë për të.
5. Vetëllogaria dhe kujdesi (muhasebe ve murakebe)
Zoti i Madhëruar thotë:
Edhe sikur ta zbuloni edhe sikur ta mbani fshehur atë që është në shpirtin tuaj, Zoti do t’ju kërkojë llogari për të...(Kur’an 2:284)
“Muhasebe” do të thotë të llogarisësh dhe “murakebe” të jesh i kujdesshëm. Në kontekstin tonë, do të thotë vetëvlerësim i veprave që i bën njeriu dhe vetëdije për të kuptuar se cilat lloje të veprave dominojnë. Nëse veprimet e bindjes ndaj Zotit janë në shumicë, njeriu duhet të shohë se sa janë të ndërlidhura këto vepra të mira me bekimet e shumta që Zoti i Madhëruar ia ka falur. Në lidhje me këtë, ai fillimisht duhet ta konsiderojë ekzistencën e tij dhe bekimet e panumërta që kanë të bëjnë me krijimin e pjesëve të trupit. Dijetarët e anatomisë kanë përpiluar libra të shumtë për ta kuptuar trupin njerëzor por ajo që ata mund të kuptojnë nga krijimi i njeriut s’është veçse një pikë e vogël e oqeanit. Zoti ka vendosur në krijimin e njeriut shumë veti të dobishme për rritjen dhe për lëvizjen e tij. Përveç kësaj, i ka trajtësuar shumë pjesë të krijimit në shpirtin e tij, të cilat i falin aftësi t’i dijë dhe t’i kuptojë gjërat e kuptueshme bashkë me esencat e tyre, t’i perceptojë gjërat e perceptueshme dhe t’i kontrollojë pjesët e trupit dhe organet. Zoti e ka përcaktuar që nga fillimi i krijimit furnizimin e njeriut dhe i ka trajtësuar mënyrat e rritjes dhe të zhvillimit të tij që nga rrafshi më i lartë deri në atë më të ultin.
Dhe nëse njeriu i numëron të gjithë veprimet e tija vullnetare të adhurimit dhe i krahason këto me bekimet dhe mirësitë e pafundme që i janë falur dhe për të cilat Zoti thotë “...edhe po të përpiqeni, nuk mund t’i numëroni bekimet Zotit”, ai do ta kuptonte se sa në borxh mbetet në çdo rast.
Dhe nëse veprimet e tija të bindjes dhe të mosbindjes ndaj Zotit janë të barabarta në numër, atëherë do të thoshte se njeriu nuk ka bërë asgjë për ta paguar borxhin e tij dhe për t’ia rikthyer të mirat Zotit. Dhe nëse numri i mëkateve të tija është më shumë se të mirat që i ka kryer, atëherë turp për të!
Kurdoherë që kërkuesi i përsosmërisë t’i kërkojë llogari vetvetes, nuk do të gjejë në vete asgjë përveç bindjes ndaj Zotit. Megjithatë, ai do ta konsiderojë veten të mangët, edhe kur të mos bëjë tjetër veç bindjes. Kjo është arsyeja përse është thënë: “Kërkojini llogari vetes para se t’ju kërkohet llogari!”14
Nëse një person nuk i kërkon llogari vetvetes dhe vazhdon me mëkate, domosdo do ta arrijë ditën në të cilën do të dënohet në përshtatshmëri me vargun vijues të Kur’anit:
Dhe kemi vendosur një peshore të drejtë për në Ditën e Gjykimit, që asnjë shpirti të mos i bëhet padrejtësi sa një grimë. Qoftë edhe sa një kokër gruri, ne do ta sjellim atë. Ne mjaftojmë si kërkues të llogarisë...(Kur’an 21:47)?
Të tillët do të dënohen me një dënim të dhimbshëm dhe do të pësojnë humbje të mëdha, në ditën kur
“...askujt s’do t’i pranohet ndërmjetësimi dhe prej askujt s’do të pranohet dëmshpërblim...”(Kur’an 2:48).
Na shpëtoftë Zoti nga ajo gjendje!
Në anën tjetër, “murakebe” do të thotë që njeriu të jetë i kujdesshëm për qenien e tij të jashtme dhe të brendshme, për të mos kryer ndonjë gjë që do t’i zhvleftësojë veprat e tija të mira. Kjo do të thotë se njeriu duhet të jetë gjithnjë i kujdesshëm për gjendjen e tij shpirtërore për të mos rënë në mëkat, të hapur ose të fshehur qoftë, dhe me qëllim që çdo veprim i tij, i madh ose i vogël, të mos e pengojë atë nga hapërimi në rrugën e të Vërtetës. Ai që ec rrugës së shpirtit duhet ta mbajë mend gjithnjë vargun vijues të Kur’anit, derisa ta arrijë cakun përfundimtar:
...dhe dijeni se Zoti e di atë që e fshihni në shpirtrat tuaj. Kinie droje Atë dhe dijeni se ai është Falës dhe i Mëshirshëm...(Kur’an 2:235)
Zoti i fal sukses atij që dëshiron në mesin e robërve të Tij. Ai është i Urtë dhe i Gjithëdijshëm!
Zoti i Madhëruar dhe i Gjithëfuqishëm thotë:
Vërtet më i miri nga ju në sytë e Zotit është ai që më shumë ka droje para Tij...(Kur’an 49:13)
“Takva” do të thotë të qëndrosh larg nga e liga me drojen se mund ta fitosh pakënaqësinë e Zotit dhe të largohesh prej Tij. Njësoj si njeriu i sëmurë, i cili për të arritur shëndet dhe për ta shëruar sëmundjen e tij duhet të qëndrojë larg gjërave që i bëjnë dëm, edhe një qenie e mangët që e kërkon përsosmërinë duhet të qëndrojë larg gjërave që bien ndesh me përsosmërinë, që janë një pengesë në rrugën drejt saj dhe që ia largojnë vëmendjen nga qëllimi. E gjithë kjo është e nevojshme që gjërat e dobishme për arritjen e përsosmërisë të mund ta kenë ndikimin e tyre:
Dhe për gjithkë që ka droje para Zotit, Ai ka për t’i hapur një rrugë dhe ka për ta bekuar andej nga nuk e pret...(Kur’an 65:3)
Në të vërtetë, takva-ja përbëhet nga tri gjëra: e para është frika, e dyta është largimi prej mëkateve dhe e treta është dëshira për ta fituar afërsinë me Zotin.
Secilën nga këto tri gjëra do ta shpjegojmë më gjerësisht në vijim të kësaj vepre. Por duhet patur parasysh se gjërat që janë thënë në Shpalljen hyjnore dhe në hadithe në lidhje me takva-në (drojen para Zotit) dhe në lidhje me ata që i druhen Zotit (muttakun), e tejkalon atë që mund ta themi ne në këtë diskutim. Por fundi i të gjithë qëllimeve është dashuria e Krijuesit të Madhëruar.
...dhe ata që e mbajnë premtimin dhe i druhen Zotit. Vërtetë Zoti i do ata që druhen para Tij...(Kur’an 3:76)
3. Mbi rrugëtimin në kërkim të përsosmërisë dhe mbi gjendjet e rrugëtuesit
Ky kapitull përbëhet nga gjashtë pjesë:
- Vetmia (khalve)
- Përsiatja (tefekkur)
- Frika (khevf)
- Shpresa (raxha)
- Durimi (sabr)
- Mirënjohja dhe falënderimi (shukr)
Zoti i Madhëruar thotë:
Dhe lëri ata që e marrin fenë si lojë e argëtim dhe të cilët jeta e kësaj bote i ka mashtruar...(Kur’an 6:70)
Është një dituri e vendosur se një qenieje që e posedon gatishmërinë për ta pranuar “bekimin” hyjnor (fejz-i ilahi), ky bekim nuk i mohohet kurdoherë që të ekzistojë gatishmëria dhe të mos ketë ndonjë pengesë për këtë gjë. Megjithatë, njeriu mund t’ia shohë dobinë këtij bekimi hyjnor vetëm po të dijë dy gjëra. Si e para, njeriu duhet ta ketë arritur bindjen dhe të ketë një besim që është i pastër nga dyshimi për ekzistencën e bekimit në fjalë. Së dyti, njeriu duhet ta dijë se ekzistenca e këtij bekimi në një qenie, e çon atë drejt përsosmërisë së saj. Njohja e këtyre dy gjërave në çdo kohë është një pjesë jetike e përgatitjes për ta pranuar këtë bekim.
Tani që e kemi shpjeguar këtë parakusht të rëndësishëm, duhet të themi se kërkuesi i përsosmërisë, pasi ta ketë fituar këtë gatishmëri, është i detyruar t’i eliminojë pengesat që qëndrojnë para tij. Pengesat më të mëdha para njeriut janë angazhimet e tija të panevojshme, të cilat e drejtojnë vëmendjen e shpirtit drejt gjërave të tjera veç Zotit dhe e pengojnë arritjen e qëllimit të vërtetë. Këto angazhime kanë të bëjnë me shqisat e jashtme, me aftësitë e brendshme të perceptimit, me ndonjë nevojë jetike ose me iluzione nga më të ndryshmet (“efker-i mexhazi”, e kundërta e “tuvaridat-i hakiki” që do ta shpjegojmë në vijim).
Kur flasim për shqisat e jashtme, nënkuptojmë preokupimin e njeriut me vështrimin e formave të bukura dhe tërheqëse, dëgjimin e zërave të harmonishëm dhe kënaqësinë e ndjerë nga objektet e tjera që mund të nuhaten, shijohen ose preken.
Kur flasim për aftësitë e brendshme të perceptimit, nënkuptojmë të menduarit e formave dhe gjendjeve që ia vjedhin vëmendjen njeriut. Kjo mund të jetë një dashuri ose urrejtje imagjinare, ndonjë kënaqësi e tepëruar, një humbje e nënvlerësuar, një rend ose një kaos imagjinar, një kujtim i ndonjë gjendjeje të kaluar ose të menduarit për ndonjë gjë të dëshiruar si pasuria ose statusi shoqëror.
Dhe kur flasim për instinktet jetike, duhet ditur se preokupimi me ta mund të jetë si pasojë e vuajtjes, frikës, xhelozisë, turpit, zemërimit, dëshirave, mashtrimit, kënaqësisë së pritur, shpresës për ta nënshtruar ndonjë armik ose shpresës për t’i shpëtuar diçkaje të dhimbshme.
Dhe së fundmi, kur themi “iluzione të ndryshme” nënkuptojmë preokupimin e njeriut me gjëra të parëndësishme ose harxhimin e kohës duke u marrë me ndonjë dituri të padobishme dhe me gjërat që e largojnë njeriun nga qëllimi i dëshiruar.
“Khalve” (përkthyer këtu si “vetmi”) është të qëndruarit larg gjithë këtyre pengesave. Andaj, ai që ka për qëllim ta arrijë “vetminë”, duhet të shpëtojë nga preokupimet e jashtme dhe të brendshme dhe t’i nënshtrojë aspektet e tija shtazarake, që këto të mos e çojnë atë drejt gjërave që e largojnë nga rruga e tij. Personi duhet t’u shmanget plotësisht mendimeve ëndërrimtare, të cilat s’janë tjetër veçse mendime që kanë për qëllim arritjen e ndonjë qëllimi në këtë botë ose në tjetrën. Të mirat e kësaj bote janë të kalueshme, ndërkohë që të mirat e botës tjetër nuk janë tjetër veçse kënaqje e egos që i kërkon ato.
Pasi të jenë larguar pengesat e jashtme dhe pasi të jetë çliruar brendia njerëzore nga preokupimet me gjërat e tjera veç Zotit, njeriu duhet t’ua kushtojë vëmendjen dhe kujdesin e tij të plotë ngjarjeve të botës së padukshme (savanih ghajbi) dhe të jetë i zgjuar karshi intuitave të vërteta (varidat-i hakiki). Kjo quhet përsiatje (tefekkur) dhe do të shpjegohet në pjesën në vijim.
Zoti i Madhëruar dhe i Lavdishëm thotë:
A nuk mendojnë vallë? Zoti nuk i ka krijuar qiejt e tokën dhe gjithçka ndërmjet tyre, veçse me të Vërtetën...(Kur’an 30:8)
Ndonse termit “tefekkur” i janë mveshur shumë kuptime, esenca e tyre thotë se përsiatja është një rrugëtim i brendshëm i njeriut nga faza përgatitore (mabadi) drejt qëllimit (makasid). I njejti kuptim i mveshet edhe termit “nazar” në terminologjinë e dijetarëve. Askush nuk mund ta kryejë ndryshimin nga mangësia drejt përsosmërisë, pa e ndërmarrë më parë këtë rrugëtim. Andaj është thënë se njëri nga detyrimet më jetike të njeriut është përsiatja dhe mendimi. Rastet ku në Kur’an stimulohet përsiatja janë të panumërta:
Dhe në këtë ka shenja për ata që mendojnë...(Kur’an 13:3)
Në një hadith thuhet: “Një orë e kaluar në përsiatje është më mirë se shtatëdhjetë vite adhurim.”
Njeriu duhet të kuptojë se fillimi i këtij rrugëtimi janë “horizontet dhe shpirtrat” (afak ve anfus, siç përmendet në Kur’an 41:53). Është ky një rrugëtim racional (sejr-i istidlali = rrugëtimi i kërkimit të dëshmive) i prirë dhe i udhëzuar nga shenjat (ajat) në horizonte dhe në shpirtin e njeriut. Kjo do thotë se urtësia që fshihet brenda çdo copëze të këtyre dy rrafsheve të qenies, e udhëzon njeriun drejt madhështisë dhe përsosmërisë së Krijuesit, derisa njeriu ta dëshmojë dritën e krijuesisë së Tij në çdo grimcë:
Do t’ua tregojmë shenjat tona në horizonte dhe në veten e tyre, derisa të kuptojnë se kjo është e vërteta...(Kur’an 41:53)
Pas kësaj, njeriu e arrin nivelin ku e dëshmon Lavdinë hyjnore në gjithçka tjetër dhe i zbulohet në gjithçka manifestimi i kësaj lavdie:
A nuk mjafton që Zoti yt është dëshmitar mbi gjithçka? (Kur’an 41:53)
Shenjat “në horizonte” kanë të bëjnë me diturinë në lidhje me gjithçka që ekziston përveç Zotit dhe në lidhje me urtësinë që fshihet tek secila nga këto shenja, aq sa lejon kapaciteti mendor i njeriut. Në këtë drejtim, njeriu përfiton nga ndihma e astronomisë që i studion qiejt, yjet dhe lëvizjet përkatëse të tyre, nga ndihma e shkencave të botës më të ulët që i studiojnë përbërjen dhe ndërveprimet e elementeve përnga forma dhe cilësia, përbërjen e mineraleve, bimëve dhe kafshëve, shpirtrat tokësorë dhe qiellorë, burimet e lëvizjeve të tyre dhe gjithçka tjetër që shkaktohet prej tyre nëpërmjet kontrastit. Këtu përfshihen edhe shkencat relevante të numrave dhe gjithçka që ka të bëjë me to.
Në anën tjetër, shenjat “brenda shpirtit” kanë të bëjnë me shkencat që e studiojnë trupin dhe shpirtin, si njohja që përfitohet nëpërmjet anatomisë së indeve të thjeshta si eshtrat, muskujt, nervat dhe enët e gjakut dhe e gjithçkaje tjetër që është e dobishme për to. Gjithashtu, këto shenja kanë të bëjnë me organet e ndryshme dhe pjesët e tyre përbërëse dhe përveç kësaj, kanë të bëjnë edhe me studimin e aftësive dhe veprimeve të trupit e të pjesëve të tij. Këtu përfshihet edhe njohja e shpirtit dhe karakteri i marrëdhënies që shpirti ka me trupin, duke i konsideruar veprimet dhe ndërveprimet e tyre të ndërsjella, shkaqet e mangësive ose përsosmërisë së secilës dhe faktorët që i falin trupit dhe shpirtit mirëqenie ose mjerim në këtë botë dhe në tjetrën. Këto janë parakushtet e këtij rrugëtimi të përsiatjes.
Qëllimi i gjithë këtij rrugëtimi, siç do të shprehim edhe në vijim, është arritja e nivelit më të lartë të përsosmërisë.
3. Frika dhe pikëllimi (khevf)
Zoti i Madhërishëm dhe Lavdiplot thotë:
Dhe më kini frikë Mua në jeni besimtarë! (Kur’an 3:175)?
Dijetarët kanë thënë se “pikëllimi është në lidhje me atë që ka kaluar, ndërsa frika në lidhje me atë që nuk ka ardhur akoma”.
Pikëllimi, pra, është ajo që ndjejmë kur ndodh diçka e padëshiruar, e cila nuk mund të shmanget ose në rastet kur pësojmë humbje të ndonjë mundësie a diçkaje të dashur, e cila nuk mund të zëvendësohet.
Frika është ndjenja e brendshme që shfaqet tek njeriu për shkak të ndonjë ndodhie të padëshiruar, ardhja e të cilës është shumë e mundshme ose për shkak të humbjes së pritur të ndonjë gjëje të dashur, mungesa e të cilës nuk mund të zëvendësohet me ndonjë gjë tjetër.
Për më tepër, nëse shkaqet janë të sigurta ose shumë të mundshme, atëherë frika quhet “shqetësim” dhe shkakton një dhimbje më të madhe tek personi. Dhe në rastet kur këto shkaqe janë të pashmangshme, frika e shkaktuar konsiderohet një “frikë e shkaktuar prej dëshpërimit“.
Frika dhe pikëllimi i ndjerë nga rrugëtuesi shpirtëror nuk janë fare pa dobi, sepse pikëllimi, qoftë ai për shkak të mëkateve ose për shkak të ndonjë mundësie të humbur si rezultat i pakujdesive të kaluara gjatë adhurimit ose si rezultat i ndërprerjes së rrugëtimit në rrugën e përsosmërisë, mund ta bëjnë njeriun të vendosur në pendim.
Në rastet kur frika është si pasojë e një mëkati, humbja e pësuar ose dështimi në arritjen e nivelit të të virtytshmive mund të japë rezultate pozitive, gjegjësisht t’i japë kurajo rrugëtuesit për të fituar virtyte dhe mund ta bëjë më të vendosur në rrugën drejt përsosmërisë.
Me këtë i tremb Zoti robërit e Tij. O robër të Mi! Më kini frikë Mua! (Kur’an 39:16)
Ai që nuk ndjen fare frikë dhe pikëllim është në nivelin e atyre që kanë një zemër të gurtë:
Mjerë për ata, zemrat e të cilëve janë ngurtësuar para përmendjes së Zotit. Të tillët janë në një gabim të hapur. (Kur’an 39:22)
Në këtë hap të rrugës, çdo ndjenjë sigurie që do ta largonte frikën nga zemra, ka pasoja shkatërrimtare për rrugëtuesin.
A ndjehen vallë të sigurt përballë dënimit të Zotit? Askush nuk është i sigurt nga dënimi i Zotit përveç humbësve...(Kur’an 7:99)?
Megjithatë, njerëzit e përsosur nuk kanë në vete gjurmë të kësaj frike dhe pikëllimi:
E për miqtë e Zotit kurrfarë frike s’do të ketë dhe as të pikëlluar s’do të jenë...(Kur’an 10:62)
Ndonse fjalët “khevf” dhe “khashijje” janë kuptimisht sinonime të njëra-tjetrës, në terminologjinë e gnostikëve, ka një dallim ndërmjet të dyjave, me ç’rast fjala “khashijje” është një ndjenjë e veçantë për ata që posedojnë dituri.
Vetëm robërit e ditur të Zotit i druhen atij...(Kur’an 35:28)
Edhe parajsa e të tillëve është e veçantë:
...kjo është për atë që e ka frikë Zotin e Tij. (Kur’an 98:8)
Për të tillët nuk kanë kurrfarë frike:
E për miqtë e Zotit kurrfarë frike s’do të ketë dhe as të pikëlluar s’do të jenë...(Kur’an 10:62)
“Khashijje” (përkthyer këtu si “frika) është një ndjenjë frikë-respekti që buron nga vetëdija në lidhje me madhështinë mbresëlënëse të të Vërtetës së Madhëruar dhe vetëdije në lidhje me pamjaftueshmërinë dhe mangësinë personale gjatë shërbimit të Zotit, në lidhje me ndonjë gabim në sjellje gjatë robërimit para Zotit ose në lidhje me ndonjë gabim gjatë nënshtrimit dhe bindjes. Kjo “khashijje” është një lloj i veçantë i frikës, të cilën e nënkupton Kur’ani në vargun vijues:
...e kanë frikë Zotin e tyre dhe të ligat e Ditës së Gjykimit...(Kur’an 13:21)
Edhe “rahbe” ka një kuptim të përafërt me “khashijje” (përkthyesi: fatkeqësisht, kjo nuancë kuptimore nuk mund të pasqyrohet plotësisht në gjuhën shqipe):
...një udhëzim dhe mëshirë për ata që i druhen Zotit të tyre...(Kur’an 7:154)
Dhe kur rrugëtuesi e arrin nivelin e rida-së (të qenit i kënaqur), frika e tij kthehet në siguri (amn):
...atyre u takon siguria dhe ata janë të udhëzuarit...(Kur’an 6:82)
Në këtë pikë, rrugëtuesi nuk dëbohet dhe as nuk ndjehet i tërhequr nga ndonjë gjë e dëshiruar. Kjo siguri e tij është rezultat i përsosmërisë. Por nëse kjo siguri është rezultat i mangësisë, poseduesi i saj nuk do të jetë i lirë nga khashijje-ja (frika) derisa të ndriçohet me dëshmimin e Njëshmërisë (Vahde), në të cilën nuk mbeten më gjurmë nga frika (khashijje) sepse ajo është një pjesë e botës së shumësisë (tekathur).
Zoti i Madhëruar dhe Lavdiplot thotë:
Por besimtarët dhe ata që u shpërngulën e u përoqën në rrugë të Zotit, kanë shpresë nga dhembshuria e Tij...(Kur’an 2:218)
Kurdoherë që pritet të arrihet diçka e dëshiruar në të ardhmen dhe kërkuesi mendon se është e mundur të realizohet kjo gjë, brenda tij lind një ndjenjë gëzimi, e përzier me shpresën për sukses dhe për arritje. Kjo është ajo që quhet “shpresë”.
Dhe kur njeriu ta dijë me siguri se shkaqet janë realizuar dhe se gjëja e pritur do të ndodhë domosdo në të ardhmen, kjo quhet “pritje” e gjësë së kërkuar dhe kuptohet, gëzimi në këtë rast është shumë më i madh.
Por në rastet kur realizimi i kësaj gjëje nuk është shumë i mundur, ajo konsiderohet një “dëshirë” (temenna). Dhe në rastet kur realizimi i asaj që pritet është krejtësisht i pamundur, ajo konsiderohet vetëm një iluzion dhe ëndërrim.
Shpresa dhe frika e kundërshtojnë njëra-tjetrën. Në rrugëtimin shpirtëror, shpresa, njësoj si frika, ka shumë dobi, për vetë faktin se shkakton një lëvizje përpara në rrugën drejt përsosmërisë dhe e përshpejton lëvizjen drejt qëllimit.
...shpresojnë për një tregti që nuk ka të humbur sepse Ai do t’ua plotësojë shpërblimet dhe do t’i pasurojë edhe më..(Kur’an 35:29-30)
Shpresa është shkaku i optimizmit në lidhje me faljen dhe mëshirën e Krijuesit të Madhërishëm dhe Lavdiplot. Shpresa është një mbështetje në mëshirën e Tij:
...ata kanë shpresë nga mëshira e Zotit...(Kur’an 2:218)
Dhe në lidhje me arritjen e qëllimit si rezultat i kësaj pritjeje dhe shprese, Zoti ka thënë: “Unë sillem me robin Tim ashtu siç pret ai të sillem me të.”16
Mungesa e shpresës në këtë nivel të rrugëtimit sjell dëshpërim:
Dhe mos humbni shpresë nga mëshira e Zotit. Askush s’humb shpresë nga mëshira e Tij përveç jobesimtarëve...(Kur’an 12:87)
Iblisi, pikërisht për shkak të këtij dëshpërimi u mallkua përjetësisht.
Mos humbni shpresë nga mëshira e Zotit! (Kur’an 39:53)
Megjithatë, kur rrugëtuesi shpirtëror e arrin nivelin e gnosës (marifah = njohje), shpresa e tij humbet sepse e kupton se e ka merituar gjithçka që i ka ndodhur dhe se ajo që nuk i ka ndodhur, nuk ka qenë e merituar.
Nëse edhe paskëtaj mbetet shpresa, kjo është ose për shkak të padijes në lidhje me gjërat e merituara dhe të pamerituara, ose për shkak të ndonjë urrejtjeje ndaj Shkakut të shkaqeve (musabbab el-esbab), i cili e ka penguar personin në fjalë nga arritja e ndonjë qëllimi.
Nga pjesët e kaluara kemi kuptuar se rrugëtuesi nuk e humb shpresën dhe frikën derisa është në rrugëtim e sipër:
...i luten Zotit të tyre me frikë e me shpresë...(Kur’an 32:16)
Shpresa e shoqëron gjithnjë frikën dhe nuk është e mundur që njëra anë ta nënshtrojë tjetrën. Ai që i dëgjon vargjet kuranore në lidhje me premtimin dhe me kërcënimin, ndërkohë që i përsiat shenjat e mangësisë dhe të përsosmërisë brenda vetes duke menduar se cila është më e mundshme se tjetra, e di se në fund të rrugëtimit, ekziston edhe mundësia e arritjes së qëllimit edhe mundësia e dështimit të plotë:
“Po të peshohen frika dhe shpresa e një besimtari, do të shihet se të dyja janë të barabarta.”17
Nëse dominon shpresa, kjo do të thotë se ka një ndjesi të tepëruar sigurie:
A ndjehen vallë të sigurt përballë dënimit të Zotit? (Kur’an 7:99)
Por nëse frika është mbisunduese, kjo do të sillte dëshpërim dhe do të çonte në dënim të përjetshëm.
Askush s’humb shpresë nga mëshira e Tij përveç jobesimtarëve...(Kur’an 12:87)
Zoti i Madhërishëm dhe Lavdiplot thotë:
Dhe jini të durueshëm. Vërtet Zoti është me të durueshmit...(Kur’an 8:46)
Në fjalorë, “sabr” (durimi) shprehet si të përmbajturit e shpirtit përballë frikës që shfaqet në situata të padëshiruara. Kjo do të thotë që brendia e njeriut ta mundë shqetësimin e frikën dhe ndërkohë, gjuha të përmbahet nga ankesat dhe trupi nga lëvizjet e padëshiruara.
Durimi ka tre lloje:
I pari është durimi i njerëzve të rëndomtë dhe nënkupton të përmbajturit e shpirtit në rrugën e dhembshurisë ndaj të tjerëve dhe të qenit i vendosur në durimin e vështirësive, aq sa gjendja e njeriut të duket e kënaqshme për ata që janë mendërisht të shëndoshë dhe për njerëzit e tjerë të rëndomtë:
Ata e njohin veç të jashtmen e kësaj jete por janë të paditur për të përtejmen...(Kur’an 30:7)
Durimi i llojit të dytë është durimi i asketëve (zuhhad) dhe i adhuruesve (ubbad) që i druhen Zotit dhe janë të mëshirshëm duke pritur për këtë një shpërblim në botën tjetër:
Vërtet do t’u jepet shpërblimi i pakufishëm atyre që bëjnë durim...(Kur’an 39:10)
Durimi i tretë është ai i gnostikëve (urafa), të cilët gëzohen kur diçka e padëshiruar u ndodh atyre, duke menduar se i Adhuruari, qoftë e lartësuar përmendja e Tij, i ka zgjedhur në mesin e robërve të Vet për ta duruar dhimbjen dhe me këtë, i ka bekuar:
...dhe jepu sihariqe të durueshmive, të cilët kur i gjen ndonjë e ligë, thonë: “Vërtet të Zotit jemi dhe tek Ai është kthimi ynë”. Për ta është bekimi dhe mëshira e Zotit të tyre dhe ata janë të udhëzuarit...(Kur’an 2:155-157)
Përcillet në hadithe se Xhabir ibn Abdullah Ensariu, njëri nga sahabet e Profetit, pati shumë vështirësi dhe sëmundje në pleqëri. Muhammed ibn Ali el-Husejni, i njohur si Imam Bakiri (paqja qoftë mbi të), shkoi për ta vizituar një ditë dhe e pyeti se si ishte. Xhabiri u përgjigj: “Gjendja ime është e tillë që e preferoj pleqërinë më shumë se rininë, sëmundjen më shumë se shëndetin dhe vdekjen më shumë se jetën.”
Imam Bakiri ia ktheu: “Sa për mua, sikur Zoti të më bënte të moshuar, do ta doja pleqërinë, po të më mbante të ri, do ta doja rininë, po të më bënte të sëmurë, do ta doja sëmundjen, po të bënte të vdisja do ta doja vdekjen dhe po të më mbante gjallë, do ta doja jetën.”
Kur Xhabiri e dëgjoi këtë, ai e përqafoi Muhammedin dhe i tha: “Ishte e vërtetë fjala e të Dërguarit të Zotit, i cili më tha se do ta shoh njërin nga bijtë e tij që do ta mbajë emrin e njejtë me të. Ai do ta lërojë diturinë njësoj siç e lëron demi tokën.” Kjo është arsyeja përse Muhammed ibn Aliu është i njohur si “Bakir ulum el-evvelin ve’l-ahirin” (Lëruesi i diturisë së të kaluarëve dhe të atyre që do të vijnë).
Një shtjellim më i hollësishëm i këtyre niveleve na zbulon faktin se Xhabiri e kishte arritur shkallën e durimit, ndërkohë që Muhammed ibn Aliu (paqja qoftë mbi të) e kishte arritur shkallën e të qenit i kënaqur (rida). Rida-në, në dashtë Zoti, do ta shpjegojmë në vijim të veprës.
6. Mirënjohja dhe falënderimi (shukr)
Zoti i Madhërishëm dhe Lavdiplot thotë:
Dhe do t’i shpërblejmë ata që janë mirënjohës...(Kur’an 3:145)
Në fjalorë, “shukr” është mirënjohja që i shprehet një bamirës për hir të mirësisë së tij. Dhe ngase shumica e bekimeve ose më saktë, të gjithë bekimet, janë nga Zoti i Madhëruar, gjëja më e saktë do të ishte që njeriu ta falënderonte Atë.
Mirënjohja dhe falënderimi përfshijnë tri gjëra:
E para është njohja mirësive të Bamirësit, të cilat zgjaten nga “horizontet” drejt “shpirtit”.E dyta është ndjenja e lumturisë për arritjen dhe fitimin e këtyre mirësive dhe e treta është që, aq sa lejojnë mundësitë dhe kapaciteti i personit, të fitohet kënaqësia e Bamirësit. Kjo përbëhet nga dashuria e brendshme ndaj Tij, nga lëvdimi i Tij me fjalë e me vepra në një mënyrë që është e denjë për Të dhe nga përpjekja për t’u sjellë me Bamirësin në mënyrë që është e përshtatshme me pozitën e Tij, gjegjësisht duke shfaqur bindje dhe duke e shprehur pamundësinë për ta falënderuar ashtu siç meriton.
Zoti i Madhëruar thotë:
Po të jeni falënderues, Unë do t’ua shtoj edhe më shumë...(Kur’an 14:7)
Në një hadith thuhet: “Besimi përbëhet nga dy pjesë: gjysma e tij është durimi dhe gjysma tjetër falënderimi.”18 Kjo ngase rrugëtuesi nuk është kurrë pa ndonjë gjendje të dëshiruar ose të padëshiruar. Ai duhet të jetë mirënjohës për atë që është e dëshiruar dhe i durueshëm përballë të padëshiruarës. Të qenit pa durim është e kundërta e durimit. Po kështu, mosmirënjohja është e kundërta e mirënjohjes. Edhe mohimi (kufr) është një lloj mosmirënjohjeje:
...por nëse jeni mosmirënjohës, dënimi Im është vërtet i tmerrshëm...(Kur’an 14:7)
Nga kjo mund të kuptohet se pozita e mirënjohjes dhe falënderimit është më e lartë se ajo e durimit. Dhe ngase mirënjohja nuk mund të shprehet ndryshe veçse nëpërmjet zemrës, gjuhës dhe pjesëve të tjera të trupit, secila prej të cilave s’është veçse një bekim i dhënë nga Zoti, njeriu do të duhej të kishte ndonjë aftësi shtesë, me të cilën do të mund ta falënderonte Zotin për këto bekime.
Por edhe për këtë aftësi shtesë do të duhej ta falënderonte Zotin dhe kështu do të kishim një zinxhir të pafund falënderimesh. Andaj, më e mira është që falënderimin dhe mirënjohjen tonë ta fillojmë dhe ta mbarojmë me shprehjen e paaftësisë sonë për ta falënderuar Zotin. Pranimi i paaftësisë sonë për ta falënderuar Zotin është shkalla më e përsosur e falënderimit, njësoj siç është paaftësia për ta lëvduar Atë, shkalla më e lartë e lëvdimit të Tij. Andaj është thënë: “Unë nuk mund të të lëvdoj. Ti je i tillë siç e ke lëvduar Veten dhe je përtej fjalëve të atyre që të përshkruajnë.”19
Për njerëzit e nënshtrimit (ehl’ul-teslim), mirënjohja pushon së ekzistuari sepse ajo varet nga ideja e shpagimit të Bamirësit. Ai që e arrin shkallën, në të cilën veten e konsideron asgjë, nuk mund ta vendosë veten para Atij që është gjithçka. Andaj, pika kulmore e mirënjohjes dhe falënderimit mund të zgjatet vetëm deri në pikën ku personi akoma e konsideron veten një qenie dhe Bamirësin një Qenie tjetër.
4. Mbi gjendjet që shfaqen gjatë rrugëtimit, para se të arrihet qëllimi
Ky kapitull përbëhet nga gjashtë pjesë:
- Vullneti (iradah)
- Malli (shevk)
- Dashuria (muhabbah)
- Njohja (ma’rifah)
- Bindja (jakin)
- Qetësia (sukun)
Zoti i Madhëruar dhe Lavdiplot thotë:
Ji i durueshëm me ata që i luten Zotit të tyre mëngjes e mbrëmje duke e kërkuar kënaqësinë e Tij...(Kur’an 18:28)
“Iradah”, gjegjësisht ajo që në persisht njihet si “khvastan” është të dëshirosh dhe përbëhet nga tri gjëra:
- Vetëdije në lidhje me objektin e kërkuar
- Vetëdije në lidhje me përsosmërinë e tij
- Pamundësi për ta arritur atë
Pra nëse qëllimi i dëshiruar është diçka e arritshme për kërkuesin dhe vullneti shoqërohet nga fuqia për ta realizuar qëllimin, këto dy gjëra bashkë do ta çonin personin deri tek qëllimi i kërkuar.
Por nëse ka një vonesë në realizimin e qëllimit të kërkuar, kërkimi çon drejt një gjendjeje që njihet si “mall” (shevk) për kërkuesin. Malli vjen gjithnjë para arritjes së qëllimit.
Dhe nëse realizimi i qëllimit është gradual, efekti që krijon quhet “dashuri” (muhabbah) dhe ka disa nivele, niveli i përfundimtar i të cilëve është realizimi i plotë në fund të rrugëtimit.
Kur ta shohim ndërlidhjen e vullnetit me rrugëtimin shpirtëror, do të kuptojmë se vullneti është në të vërtetë, një pjesë e vetë rrugëtimit. Kur vullneti të pushojë së ekzistuari, qoftë si rezultat i arritjes së qëllimit dhe qoftë për shkak të diturisë se arritja është e pamundur, edhe rrugëtimi merr fund. Ky vullnet i ndërlidhur me rrugëtimin është i veçantë për rrugëtuesit që janë akoma të mangët. Kur flasim për të përsosurit, vullneti është identik me vetë përsosmërinë dhe me qëllimin e kërkuar.
Përmendet në hadithe se në parajsë ka një pemë që quhet Tuba dhe kushdo që ka ndonjë dëshirë për ndonjë gjë, ajo i jepet atij sakaq nga ko pemë, pa pritur dhe pa u vonuar.20
Është thënë gjithashtu se disa njerëz shpërblehen për veprat e tyre në botën tjetër21, ndërkohë që për disa të tjerë, vetë veprat e tyre janë shpërblimi.22
Kjo e konfirmon gjithashtu edhe faktin se vullneti dhe qëllimi i vullnetit janë e njejta gjë për disa, sepse për të të tillët, vullneti pushon së ekzistuari pas arritjes së shkallës rida-së. Njëri nga ata që e kërkonte këtë nivel, ka thënë: “Po të më pyesni se ç’dëshiroja, do të thoja se dëshiroja të mos kem dëshira...”
Zoti i Madhëruar dhe Lavdiplot thotë:
...që ata, të cilëve u është dhënë dituria, të dinë se kjo është e vërteta nga Zoti yt dhe ta besojnë atë, që zemrat e tyre të jenë të nënshtruara para Tij...(Kur’an 22:54)
Malli është kënaqësia e të dashuruarit, e përzier me dhimbjen e ndarjes, e cila e shoqëron dëshirën e fuqishme. Gjatë rrugëtimit shpirtëror, malli është i nevojshëm pas forcimit të dëshirës. Ndonjëherë, malli shfaqet para rrugëtimit. Kjo ndodh në rastet kur vetëdija në lidhje me qëllimin përfundimtar është arritur pa fuqinë për ta ndërmarrë rrugëtimin dhe me humbje të durimit gjatë ndarjes.
Sa më shumë që përparon në rrugëtimin e tij, malli i rrugëtuesit rritet gjithë më tepër dhe durimi humbet, derisa e arrin qëllimin dhe më pas e përjeton kënaqësinë e arritjes së përsosmërisë, e cila është e pastër nga çdo gjurmë dhimbjeje dhe malli.
Ka patur të tillë nga rrugëtuesit shpirtërorë, të cilët vizionin e të Dashurit e kanë quajtur “mall” dhe kjo do të thotë se rrugëtuesi kërkon bashkim por nuk e ka arritur akoma këtë shkallë.
Zoti i Madhëruar dhe Lavdiplot ka thënë:
Dhe në mesin e njerëzve ka të tillë që i gjejnë të barabartë Zotit dhe i duan ato aq sa Zotin. Por besimtarët e duan Zotin më shumë...(Kur’an 2:165)
Dashuria (muhabbah) është një ndjenjë ekstatike që shkaktohet nga ndonjë përsosmëri ose nga të imagjinuarit e përsosmërisë, të mundshme ose vetëm të supozuar, tek objekti për të cilin flitet.
Nga një aspekt tjetër, dashuria është prirja e shpirtit drejt diçkaje, vetëdija në lidhje me të cilën shoqërohet nga kënaqësia dhe përsosmëria. Dhe ngase kënaqësia e perceptimit është e ndërlidhur me realizimin e përsosmërisë, dashuria nuk është pa kënaqësi, të vërtetë ose imagjinare.
Dashuria mund të dobësohet dhe të fuqizohet. Shkalla e parë e dashurisë është vullneti, sepse vullneti s’mund të jetë pa dashuri dhe është gjithnjë proporcional me mallin. Me arritjen e qëllimit, teksa vullneti dhe malli zhduken, dashuria bëhet dominuese.
Për sa kohë që ndërmjet kërkuesit dhe të Kërkuarit ekziston tjetërsia, dashuria vazhdon të ekzistojë, me ishk-un si nivelin e dashurisë më ekstreme.
Por mund të ngjajë që kërkuesi dhe i Kërkuari të bashkohen në ndonjë mënyrë, duke mbetur prapë të ndryshëm në disa aspekte të tyre. Kur edhe ky aspekt i fundit i ndryshëm të zhduket, atëherë dashuria pushon së ekzistuari. Andaj, shkalla e fundit e dashurisë është bashkimi.
Filozofët thonë se dashuria është ose e natyrës së lindur të njeriut (fitri) ose e fituar më pas (kesbi). Dashuria e natyrës së lindur njerëzore është e pranishme në gjithçka, sepse çdo gjë ka një fuqi të brendshme shtytëse. Çdo element që kërkon një pozitë natyrore, posedon një dashuri për të. E njejta vlen edhe për dashurinë në gjendjet e tjera natyrore që kanë të bëjnë me pozitën, sasinë, veprimin dhe kundërveprimin.
E njejta gjë mund të gjendet tek komponimet si magneti, i cili e tërheq hekurin. Po kështu, të njejtën e shohim pak a shumë edhe tek bimët, të cilat bëjnë lëvizje që sigurojnë rritje, kultivim, prodhim të farës dhe shumim. Tek kafshët, kjo ndjenjë është më e fuqishme se tek bimët, sepse mund të shihet në dhembshurinë, në ndjenjat miqësore ndërmjet individëve të të njejtit lloj, në afinitetin ndaj gjinisë së kundërt dhe në afinitetin ndaj pasardhësve dhe pjesëtarëve të tjerë të llojit.
Për dallim prej këtyre, tek njeriu është dominuese dashuria e fituar, e cila ka tri shkaqe:
- kënaqësinë fizike ose jo-fizike, reale ose imagjinare
- dobinë, e cila mund të jetë imagjinare, si në dashurinë platonike (dobitë e të cilës janë vetëm të rastësishme) ose e vërtetë
- ngjashmëritë në substancë, të cilat mund të jenë ose të rëndomta, si ajo ndërmjet dy njerëzve me sjellje dhe temperamente të ngjashme, të cilët kënaqen me sjelljet e njëri-tjetrit, ose të veçanta, si ajo e njerëzve të Zotit (ehl-i hakk) ndaj njëri-tjetrit dhe si dashuria e kërkuesit të përsosmërisë ndaj të Përsosurit Absolut.
Shkaku i vërtetë i dashurisë mund të përbëhet nga dy ose tre prej këtyre shkaqeve, në varësi prej rastit.
Por dashuria mund të burojë edhe nga njohja (ma’rifah=gnosis). Ngase gnostiku e pranon çdo kënaqësi, dobi dhe mirësi nga i Përsosuri Absolut, ai e arrin dashurinë e të Përsosurit, e cila e tejkalon çdo lloj dashurie. Këtu fshihet kuptimi i fjalëve:
...por besimtarët e duan Zotin ë shumë...(Kur’an 2:165)
Mistikët (ehl-i dhevk) thonë se shpresa dhe frika, malli dhe afërsia, “zgjerimi” (inbisat), mbështetja në Zotin (tevekkul), të qenit i kënaqur (rida) dhe dorëzimi (teslim) janë elementet kryesore të dashurisë, sepse kur të shihet në aspektin e të Dashurit, dashuria përfshin shpresën, frikën përballë madhështisë së Tij, mallin gjatë të qenit larg (adam-i vusul), afërsinë (uns) me arritjen e qëllimit, mbështetje në kujdesin e Tij, të qenit i kënaqur përballë gjithçkaje që vjen prej Tij dhe dorëzim para paaftësisë dhe pamundësisë personale, bashkë me dorëzimin përballë përsosmërisë dhe gjithëfuqishmërisë së Tij.
Dashuria e vërtetë e përfshin dorëzimin (teslim), kur rrugëtuesi e di se i Dashuri është Sunduesi absolut dhe ai vetë subjekti absolut i sundimit të Tij. Dashuria e vërtetë e përfshin fena-në (shkatërrimin), pikën kur e sheh të Dashurin si gjithçka dhe veten e tij si asgjë. Për ata që e arrijnë këtë shkallë, gjithçka përveç Zotit është një perde dhe qëllimi përfundimtar i rrugëtimit është largimi nga gjithçka dhe kthimi drejt Tij.
Tek Ai kthehen të gjitha punët...(Kur’an 11:123)
Zoti i Madhëruar dhe Lavdiplot thotë:
Vetë Zoti dëshmon se s’ka zot tjetër veç Tij. Edhe ëngjëjt dhe njerëzit e dijes e të drejtësisë dëshmojnë se s’ka zot tjetër veç Tij, të Gjithëfuqishmit, të Urtit...(Kur’an 3:18)
“Ma’rifah” do të thotë njohje (ose dituri) dhe ajo që nënkuptohet këtu është niveli më i lartë i njohjes së Zotit, sepse njohja e Zotit ka shumë nivele.
Nivelet e njohjes kanë një analogji të veten tek zjarri, i cili për disa njerëz që mbështeten në fjalët e të tjerëve, mund të shpjegohet si një gjë që shkatërron gjithçka me të cilën vjen në kontakt dhe ndikon në çdo objekt që është pranë tij. Zjarri mund të definohet gjithashtu si një gjë që nuk pakësohet, pavarësisht se çfarë merret prej tij dhe si një gjë, natyra e të cilës është e kundërt me gjithçka që dallon prej saj.
Në lidhje me njohjen e Zotit të Madhëruar, një njohje e këtillë është ajo e imituesve (mukallid), të cilët e afirmojnë një fjalë të thënë nga autoritetet, pa e analizuar saktësinë dhe pa kërkuar dëshmi.
Një nivel më i lartë se ky është niveli i atyre, të cilët janë si personi që e sheh tymin dhe e di se tymi duhet të burojë nga diçka. Pas kësaj, personi kupton se ka një shkak, pasoja e të cilit është tymi. Në gnosë, personat që e njohin Zotin në këtë mënyrë janë mendimtarët spekulativë (ehl-i nazar), të cilët nëpërmjet dëshmive e dinë se ka një Krijues, pasojat e fuqisë së të Cilit janë një argument i ekzistencës së Tij.
Mbi këtë nivel janë ata që e kanë ndjerë nxehtësinë e zjarrit duke iu afruar atij dhe duke përfituar nga kjo afërsi. Në gnosë, ata që e njohin Zotin në këtë mënyrë janë ata që e besojnë të padukshmen (ghajb), të cilët e njohin Krijuesin nga “pas perdes”.
Mbi këtë nivel janë ata që e shohin zjarrin dhe në dritën e tij i shohin të gjitha gjërat ekzistuese. Ky grup, parë nga aspekti gnostik, përbëhet nga kërkuesit që quhen “urafa” (“arif” në njëjës). Pikërisht të tillët janë ata që kanë njohje dhe dituri të vërtetë (ma’rifah)
Edhe ata që janë përmbi këtë nivel konsiderohen gnostikë (urafa) dhe quhen “njerëzit e bindjes” (ehl el-jakin). Bindjen dhe njerëzit e bindjes do t’i diskutojmë në vijim të veprës.
Por në mesin e gnostikëve ka të tillë, dituria e të cilëve është e kategorisë të të parit të drejtpërdrejtë. Ata janë “njerëzit e pranisë” (ehl el-hudur) dhe për ta është afërsia e veçantë dhe ekstaza.
Qëllimi përfundimtar i gnosës është pika, në të cilën gnostiku pushon së ekzistuari, njësoj si diçka që digjet krejtësisht në zjarr dhe shndërrohet në asgjë.
Zoti i Madhëruar dhe Lavdiplot thotë:
...dhe janë të bindur për të përtejmen...(Kur’an 2:4)
Në një hadith thuhet:
“Ai që ka bindje dhe ai, të cilit i është dhënë një copë prej saj, nuk ka pse të mërziten për mangësinë e namazit dhe të agjërimit të tyre.”23
Fjala “jakin”, në një përkthim të drejpërdrejtë, nënkupton një besim të pathyeshëm dhe të vendosur që mbështetet në fakte. Në të vërtetë, bindja përbëhet nga dy gjëra: nga dituria në lidhje me objektin që dihet dhe nga njohja e pamundësisë së një ekzistence që bie ndesh me diturinë e parë.
Ka shumë rrafshe të bindjes dhe shpallja kuranore e përmend “diturinë e bindur” (ilm el-jakin), “syrin e bindjes” (ajn el-jakin) dhe “të vërtetën e sigurt” (hakk el-jakin). Vargjet vijuese janë një shembull i kësaj:
Po të dinit me dituri të bindur, vërtet do ta shihnin ferrin. Dhe vërtet do ta shihnit atë po të shihnit me syrin e bindjes...(Kur’an 102:5-7)
Kjo është e vërteta e sigurt...(Kur’an 56:94-95)
Në shembullin e zjarrit që e përmendëm më sipër, e gjithë ajo që shihet nëpërmjet dritës së zjarrit është si “dituria e bindur” (ilm el-jakin). Të parit ose të dëshmuarit e substancës së zjarrit, i cili është burimi i dritës që mund të ndriçojë çdo gjë, është si “syri i bindjes” (ajn el-jakin), ndërkohë që të qenit i mbështjellur dhe i kapluar nga zjarri, derisa qenia të shkatërrohet prej tij dhe të mbetet vetëm zjarri, është “e vërteta e sigurt” (hakk el-jakin).
Ndonse zjarri është një simbol i dënimit, analogjia e tij përshtatet shumë me këto tre nivele të rrugës, gjegjësisht me vështrimin nga larg, vështrimi nga afër dhe hyrjen në të, duke bërë që gjithçka përveç zjarrit të zhduket. Megjithatë, Zoti e di të vërtetën e gjërave.
Zoti i Madhëruar dhe Lavdiplot thotë:
Ata që besojnë dhe zemrat e të cilëve gjejnë qetësi në përmendjen e Zotit. Vërtet përmendja e Zotit u fal qetësi zemrave...(Kur’an 13:28)
Qetësia është dy llojesh: njëra është qetësia që buron nga mangësia, e cila paraqitet para rrugëtimit, në kohën kur personi nuk është i vetëdijshëm për përsosmërinë dhe për qëllimin. Kjo gjendje quhet “pakujdesi” (ghafle). Qetësia tjetër është ajo që fitohet pas rrugëtimit shpirtëror dhe është një karakteristikë e njeriut të përsosur që e arrin qëllimin dhe cilësohet gjithashtu edhe si “paqe” (itminan).
Ajo që është ndërmjet këtyre dy pikave është lëvizja, udhëtimi ose rrugëtimi. Para realizimit të qëllimit, lëvizja domosdo është e ndërlidhur me dashurinë dhe paqja e ndërlidhur me njohjen, e cila është identike me realizimin ose arritjen e qëllimit (vusul). Andaj thuhet se gnostiku (rrugëtuesi shpirtëror) do të shkatërrohej sikur t’i jepte fund lëvizjes. Disa të tjerë madje kanë shkuar përtej kësaj dhe kanë thënë se gnostiku do të shkatërrohej po të fliste, ndërsa i dashuruari po të pushonte së foluri.
Këto janë gjendjet e rrugëtuesit derisa ai ta arrijë qëllimin e tij. Dhe Zoti e di më së miri.
5. Në lidhje me gjendjet e atyre që e arrijnë qëllimin
Ky kapitull përbëhet nga gjashtë pjesë:
- Mbështetja në Zotin (tevekkul)
- Të qenit i kënaqur (rida)
- Dorëzimi (teslim)
- Njëshmëria (teuhid)
- Njësimi (ittihad)
- Njësia (vahde)
1. Mbështetja në Zotin (tevekkul)
Zoti i Madhëruar dhe Lavdiplot thotë:
Në jeni besimtarë, mbështetuni fort në Zotin! (Kur’an 5:23)
“Tevekkul” do të thotë t’ia besosh dikujt ndonjë gjë. Në këtë rast, “tevekkuli” i besimtarit do të thotë se ai ia dorëzon Zotit punët e tija, me bindjen se Ai ka më shumë urtësi dhe më shumë fuqi për t’i përcaktuar punët e njeriut sipas vullnetit të Tij. Përveç kësaj, tevekkul do të thotë gjithashtu që besimtari të jetë i lumtur dhe i kënaqur me gjërat që Zoti i bën dhe i cakton për të:
Dhe kujtdo që mbështetet në Zotin, vërtetë Ai ka për t’i mjaftuar. Vërtet Zoti e zbaton urdhrin e Tij...(Kur’an 65:3)
Pozita e të qenit i kënaqur me atë që Zoti e bën dhe e shkakton, arrihet nëpërmjet përsiatjes në lidhje me gjendjet e kaluara të vetvetes dhe në lidhje me kohën kur Zoti e ka sjellë në ekzistencë njeriun nga gjendja e padijes së plotë. Më pas, Zoti i ka trajtësuar shumë shenja të Urtësisë së Tij në krijimin e njeriut, aq sa njeriu nuk mund të arrijë t’i njohë të gjitha shenjat dhe t’i mësojë të gjitha gjatë jetëgjatësisë që i është dhënë. Pastaj, ndonse askush nuk i bëri një kërkesë të tillë, Zoti e rriti njeriun duke u kujdesur për çdo gjë të jashtme e të brendshme të tij, nëpërmjet të cilave ai do të rritej dhe do të zhvillohej nga mangësia drejt përsosmërisë. Po të përsiatej në lidhje me këto gjëra, njeriu do të kuptonte se çdo gjë që do të vijë në të ardhmen, nuk do të jetë pa vullnetin dhe pa caktimin e Zotit.
Andaj, njeriu do të fillojë të mbështetet në të Madhërishmin dhe nuk do të mërzitet për punët që i mbeten, duke qenë i sigurt se ajo që ka për t’u bërë, do të bëhet nga Zoti i Madhëruar, pavarësisht në do të shqetësohet njeriu ose jo. Sepse “kur njeriu mbështetet plotësisht në Zotin, Zoti kujdeset për të gjitha nevojat e tija dhe e furnizon në mënyra që ai nuk i pret assesi.”24
Por “tevekkul” nuk do të thotë që njeriu të mos përpiqet aspak, duke u arsyetuar se ia ka dorëzuar Zotit punët e tija. Përkundrazi, kjo do të thotë se personi duhet të jetë i bindur se gjithçka tjetër veç Zotit vjen “prej Zotit” dhe se ka shumë gjëra në univers që ndodhin dhe shkaktohen nëpërmjet shkaqeve të tyre dhe në kushte të caktuara. Kjo është ngase kur fuqia dhe vullneti i Zotit të Madhëruar e bëjnë një gjë të caktuar dhe jo një gjë tjetër, kjo është në mënyrë të pashmangshme në përshtatshmëri me kushtet dhe mjetet e caktuara për veprimin në fjalë. Andaj, njeriu duhet që edhe diturinë, fuqinë dhe vullnetin e vet ta pranojë si një pjesë të kushteve dhe mjeteve të ndërlidhura me realizimin e një veprimi që i mvesh vetes së tij. Andaj, njeriu duhet të japë përpjekje më të madhe për çështjet, në të cilat vullneti dhe përpjekja e njeriut përbëjnë një pjesë të kushteve dhe shkaqeve të realizimit të veprimit. Në fund të fundit, ai është si një person, të cilit i Zoti, Krijuesi dhe i Dashuri i tij i ka kërkuar të bëjë një punë të caktuar. Ky këndvështrim i sjell në pajtim idetë e paracaktimit (xhebr) dhe të lirisë së plotë (kadar), të cilat harmonizohen në këtë mënyrë, sepse po të mund t’i mveshej një veprim vetëm Krijuesit, do të mbeteshim ballë për ballë me paracaktimin (xhebr), ndërkohë që sikur t’u mveshej vetëm kushteve dhe mjeteve kauzale, do të ishte liri e plotë (kadar).
Por kur të shihet çështja me kujdes, do të kuptohet se nuk ka një paracaktim absolut dhe as një liri absolute. Një hulumtim i thellë i çështjes lë të kuptohet se sa e vërtetë është thënia: “As detyrim dhe as liri e plotë. Është një rrugë e mesme ndërmjet të dyjave”25
Njeriu, pra, duhet ta konsiderojë veten si një qenie me vullnet (mutasarrif) në veprimet që i mveshen atij vetë, nëpërmjet ndikimit të mjeteve. Gjithçka, pra, buron nga vepruesi, pa e humbur mjetet rolin e tyre ndërmjetësues. Kjo është një vijë shumë e hollë dhe nuk mund të kuptohet veçse me një përsiatje të kujdesshme. Kushdo që e kupton këtë pikë, do ta dijë me siguri se përcaktimi (mukaddar) i të gjitha qenieve është një dhe i vetëm: çdo gjë që ndodh fiton ekzistencë në një kohë të caktuar, nëpërmjet mjeteve të caktuara dhe në kushte të caktuara. Çdo përpjekje për ta përshpejtuar realizimin e një ndodhie ose për ta vonuar atë përtej kohës së caktuar, është e kotë dhe pa ndikim. Njeriu do ta kuptojë se vetë është një pjesë e kushteve dhe e mjeteve të nevojshme për realizimin e një ndodhie. Kështu, ai do ta çlirojë veten nga punët e kësaj bote, për t’u përqëndruar tek ajo që ka të bëjë në veçanti me veten e tij dhe jo me diçka tjetër. Atëherë ka për ta kuptuar vargun:
A nuk i mjafton Zoti robit të Tij? (Kur’an 39:36)?
Pas kësaj, ai do të bëhet nga ata që mbështeten në Zotin (mutevekkelin) dhe pikërisht për njerëzit e tillë është shpallur vargu:
...e kur të kesh vendosur, mbështetu në Zotin! Vërtet Zoti i do ata që mbështeten në Të...(Kur’an 3:159)
Zoti i Madhëruar dhe Lavdiplot ka thënë:
Që të mos dëshpëroheni për atë që ju ka ikur e të mos gëzoheni tepër për atë që keni fituar...(Kur’an 57:23)
“Rida” do të thotë të jesh i kënaqur me një gjendje dhe fryti i rida-së është dashuria. Rida do të thotë të mos ndjesh kundërshtim kundër një gjëje, qoftë në brendi dhe qoftë së jashtmi, në zemër, në fjalë e në vepra. Ata që janë të preokupuar me të jashtmen (dhahir) përpiqen që Zoti i Madhëruar të jetë i kënaqur me ta, në mënyrë që ata vetë të shpëtojnë nga dënimi dhe zemërimi i Tij. Por kërkuesit e të vërtetës (ehl-i hakikat) përpiqen që veten e tyre ta mbajnë të kënaqur nga Zoti i Madhëruar, në mënyrë që asnjë gjendje si jeta ose vdekja, mbijetesa ose shkatërrimi, dhimbja ose rehatia, lumturia ose dëshpërimi, pasuria ose varfëria të mos jenë në kundërshtim me dëshirat e tyre, që personi të mos e preferojë njërën më shumë se tjetrën, ndonse e di se të gjitha janë nga Krijuesi i tij i Madhëruar. Dashuria ndaj Zotit të Madhëruar është e vendosur në zemrat e tyre dhe si pasojë, ata nuk kërkojnë asgjë përveç asaj që dëshiron ose përcakton Ai dhe janë të kënaqur me çfarëdo që i gjen në jetët e tyre.
Përcillet se njëri nga gnostikët që e kishte arritur këtë nivel, gjatë gjithë jetës së tij shtatëdhjetëvjeçare, kurrë nuk tha “ah sikur të mos kishte ngjarë...” për ndonjë ndodhi në jetën e tij dhe kurrë nuk tha “ah sikur të kishte ngjarë” për ndonjë gjë që nuk kishte ndodhur.
Dhe kur e pyetën një gnostik në lidhje me ndikimin e rida-së në brendi të tij, ai u përgjigj: “Unë nuk gjej dot ndonjë gjurmë të rida-së në veten time. Por edhe sikur të bëhesha një urë që kalon mbi ferrin dhe sikur të gjitha krijesat, që nga e para deri tek e fundit, të kalonin sipër meje për të hyrë në parajsë dhe sikur vetëm unë të hidhesha në ferr, kurrë s’do të më lindte përbrenda ndonjë kundërshtim në lidhje me gjendjen time.”
Kur kjo gjendje të bëhet e vendosur dhe e përhershme në natyrën e njeriut, gjithçka që i ndodh është në përshtatshmëri me dëshirat e tija. Andaj është thënë se “gjithkush e fiton atë që e meriton dhe e meriton atë që e fiton”. Për atë që e gjen të Vërtetën, kënaqësia e Zotit nga robi i tij realizohet kur robi e arrin gjendjen e të qenit i kënaqur nga Zoti:
Zoti i kënaqur do të jetë prej tyre dhe ata të kënaqur prej Tij...(Kur’an 5:119)
Kurdoherë që njeriu ka një kundërshtim ose mundësi brenda vetes që të kundërshtojë e revoltohet kundër asaj që i ndodh në jetë, pavarësisht çfarë të jetë ajo, ai nuk e ka arritur nivelin e rida-së.
Ai që e ka arritur këtë nivel është gjithnjë në gjendje paqeje, sepse nuk ka kurrfarë zgjedhjeje ose mospëlqimi. Përkundrazi, dëshirat e tija janë në përshtatshmëri me gjithçka që ndodh ose që nuk ndodh:
Por kënaqësia e Zotit është më e madhe akoma...(Kur’an 9:72)
Kjo është arsyeja përse ëngjëlli që përcillet se është roje e derës së Parajsës quhet “Ridvan”. Dhe është thënë: “Pajtimi me fatin (përcaktimin) është dera më e madhe drejt Zotit.” 26
Gjithkush që e arrin nivelin e rida-së, e arrin edhe parajsën dhe gjithçka që sheh, e sheh në dritën e mëshirës hyjnore sepse “besimtari sheh me dritën më të madhe të Zotit”27 siç thotë edhe hadithi i famshëm.
Ngase Zoti i Madhëruar është Krijuesi i gjithçkaje që ekziston, sikur Ai të mos e pëlqente një gjë, ajo nuk do të mund të vinte në ekzistencë. Dhe ngase ai nuk ka shprehur mospëlqim për gjërat që ngjajnë, rrugëtuesi është i kënaqur me gjithçka që vjen në ekzistencë, nuk i vjen keq për gjërat që nuk ndodhin dhe nuk ndihet tepër i hareshëm me gjërat që ndodhin:
Vërtet ky është një detyrim...(Kur’an 31:17)
Zoti i Madhëruar dhe Lavdiplot thotë:
Por jo për Zotin tënd! Ata s’kanë për të besuar derisa s’të bëjnë ty gjykues në mospajtimet mes tyre dhe derisa nuk e pranojnë vendimin tënd pa ndjerë përbrenda ndonjë kundërshtim dhe pa u dorëzuar plotësisht...(Kur’an 4:65)
“Teslim” do të thotë dorëzim dhe këtu nënkupton dorëzimin e rrugëtuesit para Zotit në gjithçka që ka të bëjë me veten e tij.
Ky nivel është një nivel më i lartë se niveli i mbështetjes në Zotin (tevekkul), në të cilin një çështje lihet në duart e Zotit si kur i jepet dikujt ndonjë pronë për ta ruajtur. Në këtë gjendje, pronari akoma e konsideron atë një pronë të veten. Por në nivelin e dorëzimit (teslim), kjo lidhje shkëputet dhe çdo gjë që ka të bëjë me veten e tij, rrugëtuesi e konsideron të ndërlidhur plotësisht me Zotin.
Ky nivel është më i lartë edhe se niveli i rida-së, sepse në nivelin e rida-së, gjithçka që bën Zoti përshtatet me dëshirat e personit, ndërkohë që në këtë nivel, prirjet e personit, bashkë me gjërat me të cilat pajtohet ose jo, i dorëzohen plotësisht Zotit. Në këtë gjendje, njeriu nuk ka më kurrfarë prirjeje drejt gjërave, që të mund të pajtohet ose jo me ndonjë gjë të caktuar.
Në vargun kuranor që përmendëm më sipër, pjesa “derisa nuk e pranojnë vendimin tënd pa ndjerë përbrenda ndonjë kundërshtim” ka të bëjë me nivelin e të qenit i kënaqur (rida), ndërkohë që pjesa “pa u dorëzuar plotësisht” ka të bëjë me këtë nivel më të lartë se rida-ja.
Dhe kur rrugëtuesi që kërkon të Vërtetën vështron në veten e tij me një sy të hapur ndaj të vërtetave, nuk e konsideron as rida-në dhe as teslim-in si një kufi përfundimtar të vetin, sepse në secilin nga këto dy nivele, ai e vendos veten kundrejt Zotit të Madhëruar në një pozitë ku vetvetja është dhënës dhe Zoti pranues. Këto dallime zhduken në nivelin e njëshmërisë (teuhid).
Zoti i Madhëruar thotë:
Dhe mos adhuro zot tjetër krahas Zotit...(Kur’an 17:22)
“Teuhid” do të thotë “të konsiderosh një” ose “ta bësh një”. Në kuptimin e parë, fjala “teuhid” është në kuptimin e pohimit se Zoti i Madhëruar është një. Ky është një parakusht i besimit dhe pika fillestare e gnosës:
Zoti është një Zot i vetëm...(Kur’an 4:71)
Në kuptimin e dytë, kjo fjalë është qëllimi përfundimtar i gnosës (njohjes), i cili arrihet pasi njeriu të ketë besuar. Pra kur dikush e fiton bindjen se nuk ekziston ndonjë gjë tjetër përveç Zotit të Madhëruar dhe emanacionit* (përkthyesi: “fejz”; shih shënimin) të Tij në ekzistencë, duke kuptuar njëkohësisht se emanacioni i Tij nuk ka një ekzistencë të pavarur të veten, ai largohet nga çdo lloj shumësie dhe gjithçka e konsideron një. Me këtë, ai kalon në shpirtin e tij nga niveli i besimit se “Ai është Një dhe nuk ka ndonjë qenie tjetër që mund të adhurohet krahas Tij” drej nivelit të besimit se “Ai është një dhe nuk ekziston tjetër gjë që mund ta ndajë me të Ekzistencën.”
Në këtë nivel, “të tjerat veç Zotit” bëhen një perde për njeriun dhe vëmendja që i kushtohet ndonjë gjëje tjetër veç Zotit konsiderohet një shirk (politeizëm) absolut. Andaj ai thotë:
Unë e kam kthyer fytyrën drejt Atij që i ka krijuar qiejt e tokën, si një njeri me besim të pastër. Unë nuk jam nga idhujtarët...(Kur’an 6:79)
*shënim i përkthyesit: Në terminologjinë gnostike, fjala “fejz” (në përkthim të drejpërdrejtë “rrjedhje”) ka dy kuptime. Në kuptimin e parë, “fejz” nënkupton “rrjedhjen” e të vërtetave hyjnore nga “tabela e ruajtur” (Levh-i mahfudh) drejpërdrejt në zemrën e gnostikut. Në kuptimin e dytë, të cilin e hasim në këtë rast, flitet për këndvështrimin kozmologjik të gnostikëve, sipas të cilëve Zoti ishte një “thesar i fshehtë” që deshi të njihej dhe si pasojë e këtij vullneti e krijoi universin. Ky krijim është një “zbritje” graduale, gjegjësisht një “zbritje” nga e “fshehta e të fshehtës” drejt rrafshit të ekzistencës, pa qenë një gjë e ndarë nga Zoti. I pari që e përpiloi këtë ide ishte Muhjiddin ibn Arabiu.
Zoti i Madhëruar dhe Lavdiplot thotë:
Dhe mos adhuro perëndi tjetër veç Zotit. Nuk ka zot tjetër veç Tij...(Kur’an 28:88)
“Teuhid” do të thotë “të konsiderosh një” dhe “ittihad” do të thotë “të bëhesh një” me ndonjë gjë. Në rastin e teuhidit thuhej “mos adhuro zot tjetër krahas Zotit” (Kur’an 17:22), ndërsa këtu thuhet “mos iu drejto një perëndie tjetër veç Zotit” sepse në rastin e njëshmërisë (teuhid), ka një kufizim që nuk ekziston në rastin e njësimit (ittihad).
Pra, kur njëshmëria të bëhet absolute dhe e vendosur në brendi të njeriut, aq sa njeriu të mos mund më t’i kushtojë vëmendje shumësisë, njeriu e arrin nivelin e ittihad-it.
“Ittihad” nuk është ajo që mendojnë disa mendjelehtë, gjegjësisht bashkimi i qenies së njeriut me Zotin e Madhëruar. “Ai është përtej asaj që thonë ata!” Përkundrazi, kjo do thotë ta shohësh Atë në gjithçka, pa qenë i kufizuar të thuash se gjithçka tjetër veç Zotit buron prej Zotit dhe se për këtë arsye të gjitha janë një. Ky vështrim i njeriut në këtë pozitë është aq i ndritur me dritën e manifestimit të Zotit të Madhëruar, sa ai nuk sheh gjë tjetër veç Zotit, në një gjendje ku nuk mbetet me parësi, i pari ose të pamurit, sepse gjithçka bëhet një.
Në lutjen e tij, Mansur Husejn Hall’llaxhi thoshte: “Ndërmjet Teje dhe meje, “brendia” ime më pengon. Me bekimin Tënd hiqe atë “brendi” nga mesi ynë...28
Pas kësaj, uni (egoja) e tij u hoq dhe ai thirri: “Unë jam ajo që dua dhe ajo që dua jam Unë.” Në këtë shkallë, dihet se ai që shpalli “Unë jam e Vërteta” (en el-hakk; bëhet fjalë sërish për Hall’llaxhin) nuk pretendoi se ishte hyjni por vetëm e mohoi unin e vet dhe e konfirmoi vetëekzistencën e Dikujt tjetër, të ndryshëm nga vetja e tij. Ky është qëllimi i dëshiruar.
Zoti Lavdiplot thotë:
Kujt i takon sundimi sot? Zotit të Vetëm dhe të Gjithëfuqishëm...(Kur’an 40:16)
“Vahde” do të thotë njësi (unitet) dhe ky nivel është përmbi “ittihad”-in, i cili nënkupton të njësohesh dhe akoma mban gjurmë të shumësisë, të cilat nuk mund të hasen në rasten e njësisë (vahde). Në nivelin e njësisë, lëvizja dhe qetësia, përsiatja dhe përmendja, udhëtimi dhe rrugëtimi, mangësia dhe përsosmëria, dallimi ndërmjet kërkimit, kërkuesit dhe të kërkuarit, të gjitha zhduken:
“Kur fjala të vijë deri tek Zoti, atëherë ndalu!” 29
6. Mbi shkatërrimin (fena)
Zoti i Madhëruar ka thënë:
Gjithçka do të zhduket veç fytyrës së Tij...(Kur’an 28:88)
Në nivelin e njësisë ose unitetit (vahde) nuk ka më rrugëtues dhe rrugëtim shpirtëror, nuk ka më cak, nuk ka kërkim, nuk ka kërkues ose të kërkuar dhe gjithçka zhduket përveç “fytyrës së Zotit”. Kjo çështje nuk ka një konfirmim që mund të shpjegohet ose një mohim që mund të shpjegohet, sepse konfirmimi ose mohimi janë dy gjëra të kundërta dhe dualiteti është burimi i shumësisë. Në këtë pikë nuk ka mohim ose konfirmim, nuk ka as mohim të mohimit as pohim të pohimit, as mohim të pohimit dhe as pohim të mohimit. Kjo quhet “land” (asgjësim), sepse rikthimi i ekzistencës është nëpërmjet land-it (asgjësimit), njësoj siç ishte fillimi i saj nga “adam”-i (asgjëja).
Ashtu siç ju krijoi, ashtu do të ktheheni tek Ai...(Kur’an 7:29)
Fjala “fena” ka një kuptim që mund të bashkëekzistojë me shumësinë:
Gjithçka do të shkatërrohet dhe do të mbetet veç fytyra e Zotit tënd, të Madhërishmit, Bujarit...(Kur’an 55:26-27
Por kjo nuk është ajo që nënkuptojmë ne në këtë kapitull, sepse ajo që nënkuptojmë është përtej asaj që mund të thuhet, imagjinohet ose mendohet:
Tek Ai kthehen të gjitha çështjet...(Kur’an 11:123)
Kjo ishte e gjitha që deshëm të shprehim në këtë shkrim të shkurtër, i cili këtu merr fund.
Paqja qoftë mbi atë që e ndjek udhëzimin! Zoti yt, Zoti i Lavdisë është përtej asaj që ata i mveshin! Paqja qoftë mbi profetët dhe lëvdatat Allahut, Zotit të Botëve. Paqja dhe bekimi qofshin mbi zotëriun tonë Muhammedin dhe mbi të pastrit e të dëlirët nga familja e tij, të cilët u bartën nga farë e pastër në mitra të pastra dhe prej të cilëve Zoti largoi çdo njollë...
FUND
Shënime
- Sunneni i Ibn Maxhes, vëll.2, hadithi 3841
- Ibn Ebi Xhumhur në veprën “Eveli el-liali”, vëll.1, fq.284, redaktuar nga Aka Muxhtaba el-Iraki, botimi i parë (1983), në Kum.
- Fejz el-Kashani në veprën “Mahaxhat el-bejda”, vëll.7, fq.89, siç përcillet nga Imam Sadiku.1. Në lidhje me fillimin dhe parakushtet e Rrugës
- El-Kulejni në veprën “Usul el-Kafi”, vëll.2, fq.84; botuar në Beirut
- Ibid., vëll.2, fq.211
- Sunneni i Ibn Maxhes, vëll.2, fq.1413, kapitulli 26, hadithi 4227
- El-Mexhlisi në veprën “Bihar’ul-Enver”, vëll.19, fq.93; botuar në Beirut
- Sahihu i Muslimit, vëll.4, hadithi 2075
- “Bihar el-Enver”, vëll.24, fq.159
- “Usul el-Kafi”, vëll.2, fq.435
- Nehxh’ul-Belaga, fjalimi 16, fq.50 në botimin e redaktuar nga Muhammed Abduh
- Sunneni i Ibn Maxhes, vëll.2, fq.1378; Musnedi i Ahmed bin Hanbelit, vëll.5, fq.407
- Sunneni i Ibn Maxhes, vëll.2, fq.1378; Musnedi i Ahmed bin Hanbelit, vëll.5, fq.407
- “Bihar’ul-Enver”, vëll.17, fq.73
- Bihar el-Enver, vëll.68, fq.327
- Ibid., vëll.68, fq.385
- Ibid., vëll.75, fq.259
- “Kenz’ul-ummal”, vëll.1, fq.36
- “Sunneni” i Ibn Maxhes, vëll.2, hadithi 3841
- Maxhma’ul-bejan, vëll.2, fq.110
- U referohet vargjeve 4:124 dhe 3:195 të Kur’anit dhe hadithit nr.36 në vëllimin e 77-të të veprës “Bihar’ul-Enver”
- U referohet vargjeve 3:30 dhe 99:7 të Kur’anit dhe hadithit të Profetit të përcjellur si hadithi nr.38963 në Kenz’u-Ummal
- “Mehaxhat el-bejda” nga Fejz Kashaniu, vëll.7, fq.106
- Tefsiri “Nur el-thekalejn”, vëll.5, fq.357
- Bihar el-Enver, vëll.5, fq. 17
- “Kitab el-mahasin”, fq.131
- Bihar el-Enver, vëll.67, fq.73
- “Xhemi’ul-Esrar” nga Sejjid Hajdar Amuli, fq.364
- Bihar’ul-Enver, vëll.3, fq.259