PËRMBAJTJA:
Vlerat e njeriut
Aspektet negative të njeriut
Një qenie shumëdimensionale
Fuqitë e ndryshme brenda njeriut
Vetë-vetdija
Zhvillimi i aftësive
Roli i njeriut në ndërtimin e ardhmërisë së tij
Vullneti i njeriut dhe spektri i lirisë së tij
Revolta e njeriut kundër kufizimeve
Njeriu dhe përcaktimi hyjnorë
Njeriu dhe detyrimet
Kushtet e vlefshmërisë

Sipas konceptimit islam, njeriu ka një tregim të mrekullueshëm. Njeriu i Islamit nuk është thjesht një “homo erectus”1 që ec mbi dy këmbë, që flet dhe që ka thonj të gjerë. Nga pikëpamja e Kur’anit, njeriu është tepër i thellë dhe tepër misterioz për t’u definuar në një mënyrë kaq të thjeshtë. Kur’ani ka arritur që njëkohësisht, edhe ta lëvdojë njeriun edhe ta shprehë vogëlsinë e tij. Ai e ka lëvduar njeriun deri në maksimum por edhe e ka shprehur parëndësinë e tij. Kur’ani e ka përshkruar njeriun si superior ndaj qiejve, tokës e ëngjëjve por njëkohësisht, ka shprehur se njeriu mund të jetë edhe më i pavlerë se kafshët dhe vetë Djalli. Sipas Kur’anit, njeriu është një qenie që ka forcë të mjaftueshme për ta kontrolluar gjithë botën dhe për t’i vendosur ëngëjt në shërbim të vetin, por ai shumë shpesh bie në shkallën më të ulët të mundshme. Njeriu është ai që ka forcë të marrë vendime dhe ta përcaktojë qëllimin përfundimtar të rrugës së tij. Do të fillojmë tani me shpjegimin e vlerave të njeriut, të tilla siç janë përmendur në Kur’an.

Vlera e njeriut

1. Njeriu është mëkëmbësi i Zotit në tokë

Ditën që Zoti dëshiroi ta krijonte njeriun, Ai i lajmëroi ëngjëjt për qëllimin e Tij.

Ata thanë: “a do të vësh në tokë një që të bëj trazira e të derdhë gjak?” Ai u tha:
“Unë e di atë që ju s’e dini.” (Kur’an 2:30)
Është Ai (Zoti) që ju bëri mëkëmbës në tokë dhe i lartësoi disa prej jush mbi të tjerët, që t’ju sprovonte me atë që ju ka falur. (Kur’an 6:165)

2. Në mesin e të gjitha krijesave, njeriu e ka aftësinë më të madhe për të fituar dituri

...dhe ia mësoi Ademit emrat të tërë. Pastaj ua tregoi ato ëngjëjve dhe u tha: “M’i thoni emrat e tyre në e flisni të vërtetën!” Ata thanë: “Lavdi të qoftë! Ne s’dimë gjë veç asaj që Ti na ke mësuar. S’ka dyshim se Ti je i Ditur dhe i Urtë. Ai tha: “O Adem! Tregoji emrat e tyre!” Dhe kur Ademi i kish’ thënë emrat, Ai tha: “A nuk ju thashë se Unë e di të fshehtën e qiejve dhe të tokës dhe se e di atë q’e shfaqni hapur dhe atë që fshihnit?” (Kur’an 2:31-33)

3. Natyra e njeriut është e tillë që i mundëson nëpërmjet intuitës të kuptojë se ka vetëm një Zot.

Çdo mohim ose dyshim në lidhje me këtë fakt, është një anomali dhe devijim nga natyra e vërtetë njerëzore.

Kur Zoti i pyeti gjithë bijtë e Ademit (para lindjes) “A nuk jam Zoti juaj?” , ata të gjithë dëshmuan. (Kur’an 7:172)
Jini të devotshëm ndaj fesë së drejtë! Kjo është natyra në të cilën Zoti e krijoi njeriun...(Kur’an 30:30)

4. Përveç elementeve inorganike materiale, në natyrën e njeriut ka edhe një element hyjnor dhe ëngjëllor.

Njeriu është një përzierje e natyrores me jonatyroren, e materiales me jomaterialen dhe e trupit me shpirtin

Është Ai që më së miri krijoi gjithçka dhe pastaj e nisi krijimin e njeriut nga balta. E bëri farën e tij prej rrjedhës së një lëngu. Pastaj e trajtësoi dhe i fryu atij nga shpirti i Vet. (Kur’an 32:7-9)?

5. Krijimi i njeriut është një punë e llogaritur mirë dhe jo e rastësishme.

Njeriu është një qenie e zgjedhur.

Pastaj Zoti e zgjodhi Ademin, e pranoi pendimin e tij dhe u udhëzoi...(Kur’an 20:122)

6. Njeriu ka një personalitet të lirë dhe të pavarur.

Ai është një mëkëmbës i emëruar nga Zoti dhe ka një mision dhe përgjegjësi të caktuara. Ai duhet ta ringjallë botën me përpjekjet e tija dhe duhet të zgjedhë ndërmjet përparimit dhe prapambeturisë.

Ne ua ofruam amanetin qiejve, tokës e maleve por ata nuk pranuan dhe u trembën. Por njeriu e mori atë përsipër. Vërtet doli mizor dhe mendjelehtë. (Kur’an 33:72)
Ne e krijuam njeriun nga një pikë lëngu të trashë për ta sprovuar. Pastaj e bëmë të dëgjojë e të dijë. Vërtet Ne ia kemi treguar rrugën për të qenë mirënjohës ose mohues...(Kur’an 76:2-3)

7. Njeriu gëzon një dinjitet dhe fisnikëri të veçantë.

Zoti e ka bërë atë superior ndaj shumicës së krijesave të Tija. Njeriu e gjen veten e tij vetëm kur e kupton dinjitetin dhe fisnikërinë që ka dhe e konsideron veten përmbi të ligën, robërimin dhe epshin.

Vërtet i kemi nderuar bijtë e Ademit. Tokën dhe detin e kemi vënë nën sundimin e tyre, u kemi dhënë begati dhe i kemi ngritur përmbi krijesat tona. (Kur’an 17:70)

8. Njeriu është i pajisur me një ndjesi të lindur për moralin.

Nëpërmjet frymëzimit, ai e di se ç’është e mirë dhe ç’është e ligë.

...dhe (betohem) në shpirtin e në Atë që e përsosi dhe e frymëzoi me njohjen e të mirës dhe të ligës...(Kur’an 91:7-8)

9. Njeriu nuk mund të ndjehet i kënaqur ndryshe, veçse me përmendjen e Zotit.

Dëshirat e tija nuk kanë fund dhe ai shumë shpejt ngopet me të gjitha gjërat që i fiton ose i arrin. Vetëm lidhja e tij me Zotin mund ta kënaqë plotësisht njeriun:

Vërtet në përmendjen e Zotit gjejnë paqe zemrat...(Kur’an 13:28)
Ti o njeri, përpiqesh fort për t’iu afruar Zotit. Më në fund ke për ta takuar...(Kur’an 84:6)

10. Të gjitha të mirat në tokë janë të krijuara për njeriun.

Është Ai që për ju krijoi gjithë ç’është në tokë. (Kur’an 2:29)
Për ju Ai nënshtroi gjithçka që është në qiej e në tokë...(Kur’an 45:13)

Si pasojë, njeriu ka të drejtë t’i përdorë të gjitha këto gjëra në mënyrë të lejuar.

11. Njeriu është i krijuar për ta adhuruar vetëm Zotin e tij dhe për të marrë urdhra prej Tij.

Si pasojë, është detyrë e tija që t’u bindet urdhrave të Zotit.

Unë i krijova njerëzit e xhinnët vetëm që të më adhuronin Mua...(Kur’an 51:56)

12. Njeriu nuk mund ta gjejë veten e tij veçse nëpërmjet adhurimit dhe përmendjes së Zotit të tij.

Nëse e harron Zotin, njeriu e harron vetveten dhe nuk di kush është, për ç’arsye është, ç’duhet të bëjë dhe në ç’drejtim duhet të shkojë.

Mos u bëni si ata që e harrojnë Zotin dhe pastaj Ai i bën ta harrojnë veten e tyre...(Kur’an 59:19)

13. Kur njeriu largohet nga kjo botë dhe kur hiqet perdeja trupore që ia mbulon shpirtin, shumë realitete të cilat nuk arrin t’i shohë në këtë jetë, zbulohen para tij.

Ta kemi hequr perden nga sytë dhe të qartë e ke vështrimin...(Kur’an 50:22)

14. Njeriu nuk përpiqet vetëm për dobitë materiale.

Sigurimi i përfitimeve materiale nuk është motivi i tij i vetëm. Ai shpesh përpiqet dhe vepron për hir të qëllimeve më të lartësuara. Është madje e mundur që të gjitha përpjekjet e njeriut të kufizohen në kërkimin e kënaqësisë së Krijuesit të tij:

O shpirt që gjeti paqen! Kthehu tek Zoti yt i kënaqur dhe kënaqës! (Kur’an 89:27-28)
Zoti u ka premtuar besimtarëve dhe besimtareve kopshte, nën të cilët rrjedhin lumej. Ai u ka premtuar shtëpi të bukura në parajsë dhe për më tepër, Zoti i kënaqur do të jetë me ta. Kjo është fitorja e madhe...(Kur’an 9:72)

Sipas këndvështrimit kuranor, pra, njeriu është një qenie e zgjedhur nga Zoti për të qenë mëkëmbës i Tij në tokë. Ai është gjysëm-ëngjëllor dhe gjysëm-material. Njeriu është instinktivisht i vetëdijshëm për Zotin. Ai është i lirë, i pavarur, i ngarkuar me amanetin hyjnor dhe përgjegjës për veten e tij dhe për botën. Ai e kontrollon natyrën, tokën dhe qiellin. Ai është i frymëzuar për të mirën dhe për të ligën. Ekzistenca e tij fillon me dobësi dhe përparon drejt fuqisë dhe përsosmërisë.

Asgjë nuk mund ta kënaqë njeriun plotësisht përveç përmendjes së Zotit. Kapaciteti i tij intelektual dhe praktik është i pakufizuar. Ai ka një dinjitet dhe nder të lindur dhe motivet e tija shumë shpesh nuk kanë aspekte materiale. Atij i është dhënë e drejta për ta shfrytëzuar natyrën në mënyrë të lejuar. Por në të gjithë rastet, ai është përgjegjës para Zotit të tij.

Aspektet negative të njeriut

Në të njejtën kohë, Kur’ani i Shenjtë e ka qortuar ashpër njeriun. Ai thotë:

Vërtet (njeriu) doli mizor dhe mendjelehtë...(Kur’an 33:72)
Vërtet ai është mosmirënjohës...(Kur’an 22:66)
Kur mendon se i pavarur është, ai revoltohet...(Kur’an 96:7)
Njeriu është i ngutshëm...(Kur’an 17:11)
Kur e gjen fatkeqësia, njeriu na lutet Neve, i mbështetur qoftë, në këmbë a ulur. Por kur e shpëtojmë nga e liga, ai vazhdon sikur asnjëherë të mos na ketë lutur për ta shpëtuar...(Kur’an 10:12)
Njeriu gjithnjë ka qenë koprrac...(Kur’an 17:100)
Njeriu është më dashakeqi...(Kur’an 18:54)
Njeriu është krijuar pa durim në fatkeqësi dhe dashakeq në kohë të mira...(Kur’an 70:19-20)

A është njeriu i mirë ose i ligë përnga natyra?

Në ç’përfundime mund të arrijmë nga e gjithë kjo? A është njeriu, parë nga këndvështrimi kuranor, njëkohësisht edhe i mirë edhe keq? Për me tepër, a është ai një përzierje e të mirës ekstreme me të ligën ekstreme? A është njeriu me dy natyra të ndryshme? A është gjysma e tij e ndritur dhe pjesa tjetër errësirë? Si është e mundur që Kur’ani, në njërën anë ta lëvdojë njeriun aq shumë, ndërsa në anën tjetër, ta qortojë aq ashpër?

Është fakt se Kur’ani nuk e lëvdon dhe dënon njeriun ngase ai është me dy natyra të ndara, prej të cilës njëra vlen të lëvdohet dhe tjetra meriton qortim. Qëndrimi i Kur’anit është se potencialisht, njeriu i ka të gjitha të mirat, të cilat duhet vetëm t’i realizojë në veten e tij.

Njeriu është ndërtuesi i vetes së tij dhe kushti kryesor për arritjen e këtyre cilësive pozitive, potencialin për të cilat ai e fsheh brenda vetes, është besimi. Besimi krijon virtytin, veprat e mira dhe përpjekjen në rrugë të Zotit. Nëpërmjet besimit, dituria bëhet një mjet i dobishëm, në vend që të jetë një instrument për dëshira të liga.

Është, pra, pikërisht njeriu i vërtetë, mëkëmbësi i Zotit në tokë, para të cilit ëngjëjt bëjnë sexhde (Kur’an 2:34). E gjitha është për atë që i posedon të gjithë virtytet njerëzore, gjegjësisht për njeriun me besim dhe jo për njeriun, të cilit i mungon besimi. Një njeri pa besimin është një njeri i mangët. Është një qenie lakmitare, gjakpirëse, e mjeruar dhe koprrace. Është një qenie që nuk beson dhe është edhe më i ligë se bishat.

Në Kur’an ka vargje që shprehin shumë qartë se cili lloj i njeriut është i pëlqyeshëm dhe cili është i pavlerë. Këto vargje tregojnë se njeriu që nuk ka besim dhe që nuk është i lidhur me Zotin, nuk mund të jetë një njeri i vërtetë. Por njeriu që lidhet me Realitetin e vetëm dhe që gjen kënaqësi në të besuarit dhe në përmendjen e Tij, i posedon të gjitha cilësitë e lartësuara. Në anën tjetër, njeriu i shkëputur prej këtij Realiteti, gjegjësisht prej Zotit, s’është veçse si një pemë e shkëputur nga rrënja e saj. Si shembull të këtij qëndrimi kuranor, t’u hedhim një vështrim vargjeve vijuese:

Betohem në kohën! Njeriu vërtet është humbës. Përveç atyre që besojnë, bëjnë vepra të mira dhe e ndihmojnë njëri tjetrin në të vërtetën dhe në durim...(Kur’an 103:1-3)
Për ferrin i kemi krijuar shumë nga njerëzit dhe xhinnët. Ata kanë zemra që nuk kuptojnë, kanë sy që nuk shohin dhe veshë që nuk dëgjojnë. Ata janë si bishat ose si të dalë rruge...(Kur’an 7:179)

Një qenie shumëdimensionale

Nga ajo që u tha deri këtu, mund të kuptojmë se njeriu ka shumë gjëra të përbashkëta me qeniet e tjera, ndonse edhe dallon prej tyre në shumë aspekte. Njeriu është një qenie sa materiale aq edhe shpirtërore. Çdo element që e bën njeriun të ndryshëm nga qeniet e tjera, i fal atij një dimension të ri. Lëmitë e dallimeve të njeriut janë tre:

• zbulimi i vetes dhe i botës


• prirjet që burojnë nga mendja njerëzore


• ndikimi i prirjeve natyrore mbi njeriun dhe mënyra si bën njeriu një zgjedhje mes tyre

Kur flasim për njohjen e vetes dhe të botës, dimë se kafsha e njeh botën vetëm nëpërmjet shqisave të saja. Kjo cilësi është e përbashkët ndërmjet njeriut dhe kafshëve të tjera. Në këtë drejtim madje, disa kafshë janë më të zhvilluara se njeriu. Por informatat që i falen kafshës ose njeriut nëpërmjet shqisave janë vetëm të jashtme dhe sipërfaqësore. Shqisat nuk mund të depërtojnë thellë në natyrën e gjërave dhe as t’i kuptojnë shkaqet logjike që fshihen pas tyre.

Por përveç shqisave, njeriu ka një fuqi tjetër që i mundëson ta perceptojë dhe zbulojë veten e tij dhe botën. Kjo aftësi misterioze e të kuptuarit nuk ekziston tek asnjë qenie tjetër. Me fuqinë e tij për të kuptuar, njeriu zbulon ligje të përgjithshme natyrore dhe nëpërmjet diturisë që fiton, arrin në praktikë ta kontrollojë natyrën dhe ta vendosë atë në shërbim të vetin.

Edhe në diskutimet e mëhershme iu referuam kësaj diturie, e cila është e veçantë për njeriun dhe theksuam se mekanizmi i të kuptuarit intelektual është një mekanizëm kompleks që e posedon njeriu. Nëpërmjet tij, njeriu mund të zbulojë shumë realitete, të cilat nuk mund të perceptohen nga shqisat. Pikërisht nëpërmjet kësaj fuqie misterioze të veçantë për të, njeriu mund të fitojë dituri në lidhje me gjërat që janë përtej perceptimit të tij shqisor. Mes tjerash, këtu rradhitet edhe njohja filozofike e Zotit.

Kur flasim për prirjet njerëzore, do të shohim se njeriu, njësoj si të gjitha kafshët e tjera, është i prirë nga impulset natyrore dhe materiale. Dëshira e tij për ushqim, gjumë, marrëdhënie seksuale ose pushim, e tërheqin atë drejt materjes dhe natyrës. Por këto nuk janë prirjet e vetme që ekzistojnë brenda njeriut. Ai ndjehet i tërhequr edhe drejt shumë gjërave të tjera, të cilat nuk janë materiale, nuk kanë madhësi e peshë dhe nuk mund të maten me asnjë njësi materiale matëse. Në mesin e prirjeve shpirtërore, të cilat deri tani janë identifikuar dhe pranuar tek njeriu, janë:

Dituria dhe informacioni: Njeriu nuk kërkon dituri vetëm për ta përdorur atë në natyrë dhe për ta shfrytëzuar për përparimin e cilësisë së jetës së tij materiale. Brenda njeriut ekziston një instinkt kureshtjeje dhe një dëshirë për ta zbuluar të vërtetën. Njeriu shpesh fiton dituri për hir të diturisë dhe kënaqet me këtë. Përveç që është një mjet për ta lehtësuar jetën dhe për t’i përmbushur më së miri përgjegjësitë, dituria është një qëllim në vete. Kur flasim për jetën e njeriut, nuk ka kurrfarë rëndësie në di ose jo njeriu se çfarë ekziston përtej galaksive. Megjithatë, njeriu bën ç’mos për ta kuptuar këtë. Falë natyrës së tij, njeriu e urren injorancën dhe është i prirë për të fituar dituri. Dituria, pra, është një dimension intelektual i ekzistencës njerëzore.

Mirësia morale: Disa veprime, njeriu nuk i bën për të patur ndonjë përfitim ose për t’i shpëtuar vetë ndonjë dëmtimi a humbjeje, por thjesht nën ndikimin e disa ndjenjave, të cilat i quajmë ndjenja morale. Ai kryen veprime të tilla sepse beson se humaniteti i tij i kërkon një gjë të tillë. Imagjinoni një njeri të burgosur në mesin e një pylli plot egërsira, ku nuk ka ushqim dhe nuk ka shpresë për shpëtim. Ai është i rrezikuar nga vdekja çdo çast. Në ndërkohë, shfaqet edhe një njeri tjetër, i cili e ndihmon dhe e shpëton nga vdekja që para pak kohësh, dukej e pashmangshme. Pas këtij rasti, të dy njerëzit ndahen dhe nuk shihen më. Pas disa vitesh, njeriu i shpëtuar e sheh shpëtimtarin e tij në gjendje të keqe. Atij i kujtohet se pikërisht ky njeri ia shpëtoi jetën. Në rrethana të tilla, a nuk e shtyn ndërgjegja njeriun që të ndërmarrë diçka? A nuk i thotë ndërgjegja se një ndihmë duhet të shpaguhet nëpërmjet një ndihme të barabartë? A nuk do t’i thotë se është i detyruar t’ia shprehë falënderimin ndihmuesit të tij? Është e qartë se përgjigja e kësaj pyetje është pozitive.?Nëse një njeri i tillë i ndihmon menjëherë ndihmuesit të tij të kahmotshëm, ç’do të ishte reagimi i njerëzve? Dhe nëse qëndron indifirent dhe nuk shfaq kurrfarë reagimi, ç’do të thoshte ndërgjegja kolektive? Nuk ka dyshim se në rastin e parë, ndërgjegja e njerëzve do ta vlerësojë veprimin e tij, ndërkohë që në të dytin, do të kritikohet personi. Është pikërisht kjo ndërgjegje morale brenda njeriut që thotë: “Shpërblimi i mirësisë është vetëm e mira...”(Kur’an 55:60)?Sipas kësaj, njeriu e di se duhet të lëvdohet ai që e kthen të mirën me të mirë dhe të kritikohet e qortohet ai, i cili qëndron indiferent ndaj të mirës që i bëhet. Veprimet e bëra në lëminë e ndërgjegjes morale, janë mirësi morale. ?Mirësia morale është kriteri, nëpërmjet të cilit gjykohen shumë veprime njerëzore. Me fjalë të tjera, njeriu bën ndonjë gjë duke e patur parasysh vlerën morale dhe duke mos e konsideruar fare aspektin material të çështjes. Edhe kjo është një karakteristikë e njeriut dhe njëri nga dimensionet shpirtërore të tij. Qeniet e tjera nuk kanë standarde të tilla për t’i peshuar veprimet e tyre. Mirësia dhe vlera morale nuk kanë kurrfarë kuptimi për një kafshë.

Bukuria: Një aspekt tjetër i njeriut është interesi që ka për bukurinë dhe vlerësimi i të bukurës. Ndjesia estetike luan një rol të rëndësishëm në çdo sferë të jetës së njeriut. Njeriu mbath rroba për t’u mbrojtur nga vapa e verës ose nga i ftohti i dimrit. Por ai i jep po kaq rëndësi bukurisë së ngjyrave dhe formës së rrobave të tija. Njeriu ndërton një shtëpi për të jetuar. Por ai i jep shumë më tepër rëndësi bukurisë së shtëpisë se gjithçkaje tjetër. Ai i ndjek principet estetike në përzgjedhjen e tavolinës së ushqimit dhe të pjatave që do të përdoren. Ai madje e përdor këtë ndjesi edhe për ta vendosur pozitën e ushqimeve në tryezë. Njeriu ka dëshirë të jetë i bukur, të ketë rroba të bukura, të ketë emër të bukur, të shkruajë bukur, të jetojë në një qytet me rrugë të bukura dhe të vështrojë pamje përplot bukuri. Thënë shkurt, ai kërkon që bukuria ta kaplojë çdo gjë në jetën e tij.?Për një kafshë, çështja e bukurisë as që ekziston. Ajo që është me rëndësi për kafshën është ushqimi i saj dhe jo bukuria e ushqimit. Kafsha nuk merret me bukurinë e shalës, me bukurinë e pamjes ose me bukurinë e stallës ku do të jetojë.

Adhurimi: Ndjesia e adhurimit është ndër manifestimet më të hershme dhe më stabile të shpirtit njerëzor, duke qenë njëherit edhe njëri nga dimensionet më të rëndësishme të ekzistencës së njeriut. Studimet antropologjike tregojnë se gjithkund dhe në çdo kohë ku ka ekzistuar njeriu, edhe adhurimi ka ekzistuar. Vetëm forma e adhurimit dhe perëndia e adhuruar kanë ndryshuar. Forma e adhurimit ka ndryshuar duke nisur me vallëzimet dhe lëvizjet ritmike në grup, të shoqëruara nga liturgji, për të arritur deri tek format më të larta të përuljes dhe recitimeve të zhvilluara.?Perëndia ka qenë e ndryshueshme gjithashtu, me një spektër që nis me idhujt prej druri ose guri dhe që zgjatet deri tek Qenia e përjetshme vetëekzistuese, e pavarur nga çdo kufizim kohor dhe hapësinor.?Adhurimi nuk është shpikur nga profetët. Profetët kanë ardhur vetëm për t’ua mësuar njerëzve mënyrën e duhur të adhurimit. Dhe përveç kësaj, ata e kanë ndaluar adhurimin e ndonjë qenieje tjetër përveç Zotit të vetëm.?Sipas mësimeve fetare dhe sipas mendimeve të shprehura nga disa dijetarë të historisë së fesë, si Max Mueller për shembull, njeriu primitiv ishte një monoteist që e adhuronte një Perëndi të vetme. Adhurimi i idhujve, i hënës, i yjeve ose i njeriut, të gjitha janë devijime të mëvonshme nga ky besim. Me fjalë të tjera, njeriu nuk filloi me adhurimin e idhujve, të njerëzve ose të krijesave, për t’u zhvilluar gradualisht drejt nivelit ku e adhuronte vetëm Zotin e vetëm. Ndjesia e adhurimit, e cila shpesh quhet ndjesia fetare, ekziston tek shumica e individëve.?Kemi përcjellur nga Erich Fromm, i cili thotë: “Njeriu mund të adhurojë gjallesa, pemë, idhuj prej ari ose prej guri, një Zot të padukshëm ose një djall. Ai mund t’i adhurojë paraardhësit e tij, popullin e tij, klasën e tij shoqërore, partinë e tij ose paranë dhe pasurinë. Ai mund të jetë i vetëdijshëm për besimet e tija fetare dhe t’i dallojë ato prej besimeve jofetare ose përkundrazi, mund të mendojë se nuk ka fare fe. Nuk ekziston, pra, pyetja në ka njeriu një fe ose jo. Pyetja e vërtetë është se cila është feja e tij?”?William James, siç përcillet nga Dr. Muhammed Ikbali, thotë: “Impulsi për t’u lutur është një pasojë e domosdoshme e faktit se ndërkohë që thellësia e egos empirike të njeriut është një ego shoqërore, ai mund ta gjejë shoqëruesin e tij të përshtatshëm vetëm në një botë ideale. Shumica e njerëzve, qoftë vazhdimisht ose herë pas here, e fshehin në gjoks këtë ide. Edhe njeriu më i mjeruar në këtë botë mund të ndjehet i vërtetë dhe i vlefshëm nëpërmjet kësaj njohjeje sipërore. (Rindërtimi i mendimit fetar në Islam, fq.89)?Në lidhje me universalitetin e pranisë së kësaj ndjesie tek individët, Profesor William James thotë: “Është tejet e mundshme që njerëzit të dallojnë në nivelin e ndjesisë të të qenit i vëzhguar nga një vëzhgues ideal. Kjo ndjesi është një pjesë shumë më jetike e vetëdijës tek disa njerëz se tek disa të tjerë. Ata që e kanë më së shumti këtë ndjesë, janë kryesisht njerëzit më fetarë. Por unë jam i bindur se edhe ata që thonë se nuk e kanë fare këtë ndjesi, vetëm sa e mashtrojnë veten dhe kanë brenda vetes një nivel të saj.” (Rindërtimi i mendimit fetar në Islam) ?Krijimi i heronjve imagjinar nga sportistët, intelektualët ose njerëzit fetarë buron nga ndjesia e shenjtërimit që ekziston tek njeriu, e cila kërkon domosdo të ketë një qenie për të adhuruar e për të lëvduar, të cilën do të mund ta dojë aq shumë sa ta bëjë mbinatyrore.?Mënyra e tepëruar se si njeriu modern i lëvdon heronjtë e tij kombëtarë ose partiakë dhe mënyra se si e adhuron partinë, doktrinën, ideologjinë, flamurinë ose atdheun e tij, të gjitha burojnë nga kjo ndjesi njerëzore e të adhuruarit. Ndjesia e adhurimit është një dëshirë instinktive për ta adhuruar përsosmërinë më të lartë dhe bukurinë që është e pastër nga çdo e metë dhe mangësi. Adhurimi i një gjëje të krijuar në çfarëdo forme, është një lloj devijimi nga vija normale e adhurimit.?Nëpërmjet adhurimit, njeriu kërkon të rritet përtej ekzistencës së tij të kufizuar dhe t’i bashkangjitet një të vërtete që s’përmban mangësi, mungesa, shkatërrim ose kufizime. Einstein, shkencëtari i madh i epokës sonë, thotë: “Në këtë gjendje, individi e kupton parëndësinë e qëllimeve dhe ambicjeve të tija dhe e ndjen madhështinë dhe magjinë që në mendjen e tij e krijon ajo që është mbinatyrore dhe metafizike... Lutja si një mjet i ndriçimit shpirtëror është një akt shumë normal dhe jetik, nëpërmjet të cilit ishulli i vogël i personalitetit tonë e zbulon papritmas pozitën e tij në një tërësi më të madhe të jetës. (Rindërtimi i mendimit fetar në Islam)?Adhurimi nënkupton një mundësi, një dëshirë për të dalë nga sfera e gjërave materiale dhe një prirje për t’iu bashkangjitur një horizonti më të lartë e më të gjerë. Kjo dëshirë është e veçantë për njeriun. Si e tillë, ajo është pjesë e dimensionit mendor dhe shpirtëror të tij. ??Dallimet nga individi në individ, të të qenit i ndikuar nga prirjet dhe impulset e ndryshme, bashkë me zgjedhjet individuale, janë pyetjet që do t’i diskutojmë në vijim.

Fuqitë e ndryshme brenda njeriut

Fuqia ose forca nuk ka nevojë të definohet. Faktori që krijon një pasojë (efekt) quhet forcë ose fuqi.Gjithçka që ekziston në botë është burimi i një ose më shumë efekteve. Andaj gjithçka, qoftë materje inorganike ose një krijesë e gjallë si kafsha dhe njeriu, ka ndonjë forcë ose fuqi, e cila kur të shoqërohet nga vetëdija, perceptimi dhe dëshira, quhet aftësi.

Njëri nga dallimet ndërmjet botës së gjallë dhe botës inorganike është fakti se për dallim prej kësaj të fundit, bota e gjallë, gjegjësisht bimët, kafshët dhe njeriu mund ta përdorin një pjesë të fuqisë së tyre ashtu siç u urdhëron dëshira, qëllimi, prirja ose frika. Një magnet, si pasojë e një detyrimi natyror, e ka cilësinë e tërheqjes së hekurit. Por magneti nuk është i vetëdijshëm për funksionin e tij dhe nuk e bën këtë gjë për shkak të ndonjë prirjeje, dëshire ose frike. E njejta vlen edhe për zjarrin që djeg, për bimën që rritet dhe për një pemë që lulëzon dhe jep fruta. Për dallim prej tyre, kur një kafshë ec, ajo e di ç’është duke bërë. Ajo ec sepse dëshiron të ecë dhe nuk e bën këtë për shkak të ndonjë detyrimi. Andaj thuhet se kafsha ec sepse vetë vendos të ecë. Me fjalë të tjera, mund të themi se disa fuqi të kafshës i nënshtrohen dëshirave të saja dhe funksionojnë vetëm kur kafsha dëshiron.

E njejta vlen edhe për një pjesë të fuqive njerëzore. Disa nga fuqitë e njeriut i nënshtrohen zgjedhjes dhe vendimit. Por me një dallim të rëndësishëm. Zgjedhja e kafshës është e kontrolluar nga prirjet natyrore dhe instinktive të saj. Një kafshë nuk ka fuqi t’u rezistojë urdhrave të instinktit. Sapo ajo të ndjehet e tërhequr së brendshmi drejt diçkaje, me automatizëm lëviz drejt saj. Kafsha nuk mund t’i bëjë ballë prirjes së brendshme dhe nuk është e aftë t’i mendojë dobitë dhe dëmet e saj. Kafsha nuk mund të mendojë për një veprim që kërkon largpamësi dhe drejt të cilit nuk ka ndonjë prirje në çastin e dhënë.

Por ky nuk është rasti me njeriun. Ai e ka fuqinë për t’u bërë ballë prirjeve të tija të brendshme dhe për të mos vepruar sipas tyre. Njeriu e ka fuqinë për të bërë dallim sepse posedon një fuqi tjetër që quhet vullnet dhe që vepron nën kontrollin e arsyes ose të aftësive intelektuale të njerut. Arsyeja krijon një mendim dhe më pas vullneti e vë atë në praktikë.

Nga ajo që u tha më sipër në lidhje me fuqitë e ndryshme të tij, njeriu dallon nga kafshët në dy gjëra. Fillimisht, ai posedon disa prirje dhe impulse shpirtërore, të cilat i mundësojnë ta zgjerojë sferën e aktivitetit të tij drejt horizonteve më të larta të shpirtërores, ndërkohë që një kafshë nuk mund t’i tejkalojë kufijtë e botës materiale.

Së dyti, njeriu është i pajisur me fuqinë e arsyes dhe vullnetit. Si i tillë, ai mund t’u kundërvihet prirjeve të tija natyrore dhe të shpëtojë nga ndikimi i tyre. Ai mund t’i lërë mënjanë të gjitha prirjet e tija dhe t’i vendosë ato nën kontrollin e arsyes. Ai mund të vendosë një kufi për çdo prirje të tij dhe pikërisht ky është lloji më i vlefshëm i lirisë.

Kjo fuqi është e veçantë për njeriun dhe nuk ekziston tek asnjë kafshë tjetër. Pikërisht kjo është fuqia që e bën njeriun të aftë për t’i ndjekur principet fetare, që ia jep atij të drejtën e zgjedhjes dhe e bën atë një qenie të lirë dhe me vullnet.

Prirjet dhe impulset janë një lidhje ndërmjet njeriut dhe gjërave të jashtme, të cilat e tërheqin atë drejt vetes. Sa më tepër që njeriu u nënshtrohet prirjeve të tija, aq më tepër e humb vetëkontrollin dhe hyn në një gjendje sfilitëse dhe mjeruese. Përkundër kësaj, forca e arsyes dhe e vullnetit është një forcë e brendshme dhe një manifestim i personalitetit të vërtetë të njeriut.

Kur njeriu e përfiton përkrahjen e arsyes dhe vullnetit të tij, ai i mbledh fuqitë e tija, shkëputet nga ndikimet e jashtme, e çliron veten dhe bëhet një “ishull” i pavarur në oqeanin e kësaj bote. Nëpërmjet arsyes dhe vullnetit të tij, ai bëhet i zoti i vetes dhe kështu, personaliteti i tij fiton fuqi.
Kontrollimi i vetvetes dhe çlirimi nga prirjet dhe impulset natyrore është qëllimi i vërtetë i edukimit islam, i cili kërkon t’i falë njeriut një liri shpirtërore.

Vetë-vetëdija

Islami me shumë ngulm kërkon që njeriu ta njohë veten e tij dhe ta kuptojë pozitën që ka në univers. Kur’ani ka vënë një theks të jashtëzakonshëm mbi njeriun, pikërisht me qëllim që ai ta njohë veten të tillë siç është dhe ta kuptjë pozitën dhe statusin e tij në botë, në mënyrë që të zërë një pozitë më të lartë që është e denjë për të.

Kur’ani është një libër që e mëson njeriun si ta ndërtojë veten e tij. Ai nuk është një libër i filozofisë teorike, i cili merret vetëm me diskutime dhe qëndrime të ndryshme. Çdo qëndrim që shpreh Kur’ani, ka për qëllim implementimin dhe veprimin sipas tij. Kur’ani kërkon që njeriu ta zbulojë vetveten. Por ky zbulim i vetvetes nuk do të thotë të kuptosh si quhesh, si quhet babai yt, në ç’vit ke lindur, në ç’shtet jeton dhe me kë je i martuar e sa fëmijë ke.

Vetja, në këtë rast, është ajo që është quajtur “shpirti hyjnor”. Të njihet vetja do të thotë që njeriu të bëhet i vetëdijshëm për dinjitetin dhe fisnikërinë e tij dhe të kuptojë se përfshirja e tij në çfarëdo lloj pune të ligë është diçka që nuk i shkon për shtati pozitës së tij të lartësuar. Ai duhet fillimisht ta kuptojë shenjtërinë e vetvetes, që të mund pastaj të kenë një kuptim për të vlerat e shenjta morale ose shoqërore.

Kur Kur’ani thotë se njeriu është një qenie e zgjedhur, ai dëshiron të qartësojë se ai nuk është një qenie aksidentale, e krijuar nga ndodhi të verbëra që krijohen si pasojë e kombinimit të rastësishëm të atomeve. Kur’ani thotë se ai është një qenie e zgjedhur dhe pikërisht për këtë arsye, është i ngarkuar me një mision dhe përgjegjësi. Nuk ka dyshim se në këtë jetë tokësore, njeriu është qenia më e fuqishme. Nëse botën përreth nesh e konsiderojmë si tokat dhe kopshtet që i takojnë një pallati, duhet të pranojmë se njeriu është i zoti i pallatit. Por të shohim tani se a është njeriu i zgjedhur për të qenë i zoti i pallati ose mos vallë e ka imponuar vetveten mbi botën nëpërmjet ndonjë fuqie ose mashtrimi.

Shumë shkolla të filozofisë materialiste thonë se është një aksident që njeriu ka adhur në fuqi. Është e vetëkuptueshme se me presupozime të tilla, është krejt e paktuptimtë ideja e misionit dhe përgjegjësisë së njeriut.

Por nga këndvështrimi kuranor, njeriu është zgjedhur për të qenë i zoti i tokës, si pasojë e aftësive të tija. Ai nuk ka ardhur në krye nëpërmjet forcës ose si pasojë e ndonjë konflikti. Ai është zgjedhur nga Autoriteti më i lartë kompetent, i cili nuk është tjetër veçse Zoti i Gjithëfuqishëm. Dhe si çdo qenieje tjetër e zgjedhur, edhe njeriu mban përgjegjësi dhe është i ngarkuar me një mision të caktuar. Ngase misioni i tij vjen nga Zoti, edhe përgjegjësia e Tij është para Tij.
Besimi se njeriu është një qenie e zgjedhur, e krijuar me një qëllim të caktuar, krijon tek individët një ndikim të caktuar psikologjik, ndërkohë që ideja se njeriu është prodhimi i një sërë aksidenteve të paqëllimta krijon një efekt krejt tjetër.

Vetë-vetëdije nënkupton që njeriu ta kuptojë pozitën e tij në këtë botë. Ai duhet të dijë se nuk është thjesht një kafshë tokësore. Ai është një pasqyrim i shpirtit hyjnor brenda tij. Njeriu duhet ta dije se kur bëhet fjalë për njohjen, ai është sipër ëngjëjve. Ai është i lirë, ka fuqi të zgjedhë dhe të ketë vullnet dhe është përgjegjës për veten e tij dhe për të tjetër. Ndër përgjegjësitë e tija rradhitet edhe përmirësimi i botës dhe ruajtja e saj. Kur’ani thotë:

Është Zoti që ju krijoi nga toka dhe që ju vendosi atje...(Kur’an 11:61)

Njeriu duhet të dijë se është një mëkëmbës i emëruar nga Zoti dhe se superioriteti i tij nuk është një pasojë e rastësisë. Andaj nuk i shkon njeriut për shtati që në mënyrë despotike të marrë gjithçka për veten e tij dhe të mendojë se nuk ka kurrfarë përgjegjësie dhe detyre.

Zhvillimi i aftësive

Mësimet islame tregojnë se shkolla e Islamit u ka dhënë rëndësi të barabartë të gjithë dimensioneve të njeriut, qofshin fizike, materiale, morale, intelektuale ose emocionale. Islami u ka dhënë rëndësi të madhe të gjithë këtyre dimensioneve, qofshin individuale ose kolektive, duke mos e lënë asnjërën mënjanë. Ai i ka kushtuar vëmendje të veçantë zhvillimit të tyre në përshtatshmëri me principe të vendosura dhe të qarta. Tani do të japim nga një pëshkrim më të hollësishëm:

Zhvillimi i trupit: Sipas Islamit është e ndaluar që t’i kushtohet tepër vëmendje trupit, për qëllime erotike dhe imorale. Megjithatë, Islami thekson se është detyrë e njeriut që ta mbajë të shëndetshëm trupin e tij. Si pasojë, çdo veprim që e dëmton trupin e njeriut është i ndaluar. Nëse ndodh që ndonjëri nga detyrimet islame (si agjërimi për shembull) të shkaktojë një dëmtim trupor, ky detyrim jo vetëm që e humb vlefshmërinë e tij por edhe bëhet një vepër e ndaluar. Çdo praktikë jo e shëndetshme është e ndaluar sipas Islamit dhe shumë rregulla të sjelljes janë përcaktuar në Islam për ta ruajtur shëndetin fizik nga pikëpamja higjienike.
Disa njerëz mund të bëjnë dallim ndërmjet kujdesit për trupin, i cili është një çështje shëndetësore dhe përfshirjes në veprime të pahijshme, që është një çështje e moralit. Ata mund të mendojnë se ngase Islami është kundër veprimeve të pahijshme fizike, është kundër edhe shëndetit fizik. Të tillët mund të mendojnë madje se veprimet që e dëmtojnë shëndetin njerëzor janë të vlefshme nga këndvështrimi moral. Ky lloj mendimi është i rrezikshëm dhe i gabuar. Ka një dallim të madh ndërmjet kujdesit për shëndetin dhe përfshirjes në kënaqësi dhe argëtime trupore.
Islami është kundër jetës imorale të mbështetur në epshet trupore sepse kënaqësitë e tilla e pengojnë zhvillimin shpirtëror. Kjo gjë jo vetëm që e dëmton shëndetin shpirtëror të personit por e dëmton edhe zhvillimin e shëndetshëm fizik. Një jetesë e tillë mund ta shkatërrojë shëndetin sepse çon në tepërime që e dëmtojnë çdo pjesë të trupit.

Zhvillimi i shpirtit: Islami i ka kushtuar një vëmendje të madhe zhvillimit të aftësive mendore dhe të mendimit të pavarur. Ai e kundërshton çdo gjë që bie ndesh me lirinë e arsyes, siç është imitimi i verbër i paraardhësve ose i ndonjë njeriu të famshëm. Këtu përfshihet edhe imitimi i verbër i shumicës, pa u menduar dhe vlerësuar mirë qëndrimi i saj. Zhvillimi i fuqisë së vullnetit, përfitimi i një vetëkontrolli dhe liria nga kontrolli absolut i impulseve natyrore, janë themeli i shumë veprimeve islame të adhurimit dhe të shumë mësimeve të tjera të Islamit. Islami i kushton një vëmendje të veçantë zhvillimit të ndjesisë së të kërkuarit të të vërtetës, të fitimit të diturisë dhe të zhvillimit të sensit estetik dhe të shijes së adhurimit.

Roli i njeriut në ndërtimin e ardhmërisë së tij

Në botë ekzistojnë dy lloje të gjërave: organike dhe inorganike. Gjërat inorganike si uji, zjarri, gurët ose pluhuri, janë të gjitha pa jetë dhe nuk kanë ndonjë rol në përsosjen e vetvetes. Këto gjëra krijohen nën ndikimin e faktorëve të jashtëm dhe herë pas here përfitojnë përsosmëri nën ndikimin e po këtyre faktorëve. Por nuk mund të hasim që ndonjëra nga këto gjëra të bëjë një përpjekje për ta zhvilluar ose ndërtuar vetveten.

Përkundër kësaj, shohim se gjërat e gjalla si bimët, kafshët dhe njeriu japin përpjekje të vazhdueshme për ta mbrojtur vetveten kundër çdo lloj lëndimi ose dëmtimi. Ato shkatërrojnë ndonjë materje dhe prej saj krijojnë diçka të ngjashme. Bimët kanë aftësi natyrore, të cilat kanë ndikim në sigurimin e vazhdimësisë së ekzistencës së tyre. Ato kanë fuqi, nëpërmjet të të cilave thithin materje të ndryshme nga toka ose ajri. Përveç kësaj, ato kanë fuqi për t’u rritur dhe zhvilluar ose për t’u shumuar.

Tek kafshët, të gjitha këto fuqi natyrore ekzistojnë bashkë me fuqi të tjera të vetëdijshme si shqisat, aftësia për të mësuar dhe nevojat, prirjet e impulset natyrore që i përmendëm më sipër. Nëpërmjet këtyre fuqive dhe aftësive, një kafshë e mbron veten e saj përballë çdo dëmtimi dhe në anën tjetër, merr masa të sigurta për rritjen e saj individuale dhe për mbijetesën e llojit.

Tek njeriu ekzistojnë të gjitha fuqitë natyrore dhe të vetëdijshme që ekzistojnë tek bimët ose tek kafshët. Por përveç atyre, njeriu është i pajisur me disa impulse dhe prirje të ndryshme, të cilat i shpjeguam më sipër. Për më tepër, ai është i pajisur me arsyen dhe vullnetin, nëpërmjet të cilave ai arrin kryesisht ta marrë në duart e tija fatin e vet dhe ta përcaktojë ardhmërinë.

Është e qartë nga ajo që u tha më sipër se një pjesë e gjërave ekzistuese, gjegjësisht materja inorganike, nuk kanë një rol në krijimin e ardhmërisë së tyre.

Ka disa gjëra të tjera që kanë një rol të tillë në përcaktimin e ardhmërisë, ndonse ky rol nuk është as i lirë dhe as i vetëdijshëm. Natyra i kontrollon fuqitë e brendshme në një mënyrë që këto gjallesa e mbrojnë vetveten dhe e krijojnë ardhmërinë e tyre. Ky është rasti i bimëve.

Megjithatë, ka disa gjallesa që kanë role më të mëdha. Ky rol është i vetëdijshëm por jo i lirë. Gjallesat e këtij lloji përpiqen për ta siguruar mbijetesën e tyre nëpërmjet një lloji të vetë-vetëdijes dhe nëpërmjet njohjes së ambientit ku jetojnë. Ky është rasti i kafshëve.

Përkundër gjithë këtyre gjërave, njeriu ka një rol më efektiv dhe shumë më të gjerë në krijimin e ardhmërisë. Roli i tij është i vetëdijshëm dhe i lirë. Ai është i vetëdijshëm për vetveten dhe për mjedisin. Nëpërmjet vullnetit dhe fuqisë së arsyes, njeriu mund ta zgjedhë ardhmërinë e tij ashtu si dëshiron. Si pasojë, roli i njeriut është shumë më i gjerë dhe përfshirës se ai i kafshës. Ky rol i gjerë i tij buron nga tre karakteristika të veçanta për njeriun:?

Gjerësia e sferës së informacionit të njeriut: Nëpërmjet diturisë së tij, njeriu e zgjeron spektrin e informatave të tija nga sipërfaqësorja drejt thellësive të natyrës. Ai i di ligjet natyrore dhe duke i përdorur ato, mund ta ritrajtësojë natyrën sipas nevojave të jetës së tij.

Gjerësia e sferës së dëshirave njerëzore: Këto karakteristika i kemi përmendur tashmë në kapitullin “Njeriu dhe kafshët” (në pjesën e parë të veprës “Njeriu dhe univers”) dhe tek nënkapitulli “Një qenie shumëdimensionale” i kësaj pjese.

Aftësia e veçantë e vetë-edukimit: Asnjë gjallesë tjetër nuk mund të krahasohet me njeriun në këtë drejtim. Ndonse në disa organizma të tjera si bimët dhe kafshët, disa ndryshime mund të krijohen nëpërmjet faktorëve të veçantë të edukimit, asnjëra prej këtyre gjallesave nuk mund t’i krijojë vetë ndryshimet. Është gjithmonë njeriu që krijon ndryshime tek këto gjallesa. Për më tepër, aftësia e tyre për të ndryshuar, krahasuar me njeriun, është shumë e kufizuar. Kur të shihen cilësitë dhe shprehitë e njeriut, do të shohim se ai është një qenie potenciale, që lind e pastër nga cilësitë dhe aftësitë e ndryshme. Përkundër kësaj, çdo kafshë lind me disa cilësi të caktuara. Njeriut i mungojnë të gjitha cilësitë dhe shprehitë, por ai është i aftë për t’i fituar shumë prej tyre. Duke i fituar ato gradualisht, ai i krijon vetes një “dimension dytësor” përkrah dimensioneve të tija të lindura.

Njeriu është krijesa e vetme, të cilës ligji i krijimit i ka falur një brushë për ta ngjyrosur veten si ka dëshirë. Përkundër formimit të organeve të tija fizike, që përfundon kur njeriu është akoma në mitër të nënës, formimi i tij psikologjik, i pasqyruar në cilësitë, shprehitë dhe karakterin moral, përfundon kryesisht pas lindjes.

Kjo është arsyeja përse çdo qenie, duke përfshirë edhe kafshët, është vetëm e tillë siç është krijuar. Vetëm njeriu mund të jetë çfarë të dëshirojë. Kjo është gjithashtu arsyeja përse të gjithë individët e një lloji të caktuar kafshësh i kanë të gjithë tiparet e njejta psikologjike, njësoj siç i kanë të njejtat organe dhe pjesë të trupit. Të gjitha macet kanë shprehi të njejta dhe të gjithë qentë po kështu. Dallimet ndërmjet individëve janë shumë të vogla. Por dallimet në shprehi dhe në karakter moral ndërmjet individëve njerëzorë, nuk kanë kufij. Si i tillë, njeriu është qenia e vetme që mund të vendosë vetë se çfarë do të jetë.

Tradita islame thotë se në Ditën e Ringjalljes, njeriu do të ringjallet në një formë të përshtatshme me cilësitë e fituara shpirtërore dhe jo në formën fizike të trupit të tij. Me fjalë të tjera, njeriu do të ringjallet në formën e kafshës, të cilës më së shumti i afrohet nga pikëpamja e cilësive të fituara morale. Në formë njeriu do të ngrihen vetëm ata individë, cilësitë morale dhe shpirtërore të të cilëve do të jenë në përshtatshmëri me dinjitetin dhe lartësinë e njeriut, gjegjësisht vetëm ata që do të jenë njerëz të vërtetë.

Duke e përdorur diturinë e tij, njeriu e nënshtron natyrën dhe e shfrytëzon atë sipas nevojave të tija. Duke e patur fuqinë e formimit të vetvetes, njeriu e trajtëson veten sipas dëshirës dhe bëhet i zoti i ardhmërisë së tij.

Të gjithë institutet arsimore, të gjitha shkollat morale dhe mësimet fetare kanë për qëllim ta udhëzojnë njeriun se si duhet ta krijojë ardhmërinë e tij. Rruga e drejtë është ajo që e çon njeriun drejt përparimit në të ardhmen dhe rruga e devijuar është ajo që e shkatërron ardhmërinë e tij.

Ne ia treguam njeriut rrugën për të qenë mirënjohës ose mohues...(Kur’an 76:3)

Nga diskutimi i mësipërm mund të kuptojmë se dituria dhe besimi, të dyja e kanë rolin e tyre në krijimin e ardhmërisë së njeriut. Roli i diturisë është që t’ia tregojë njeriut mënyrën e trajtësimit të ardhmërisë së tij. Ajo i mundëson ta krijojë të ardhmen ashtu si ka dëshirë. Ndërkohë, besimi ia tregon mënyrën e drejtë për ta bërë këtë, duke qenë i dobishëm për veten dhe i dobishëm për shoqërinë. Besimi e parandalon krijimin e një ardhmërie duke u mbështetur vetëm në një themel material dhe individualist. Ai u fal drejtim dëshirave të njeriut dhe i bën ato të kthehen drejt shpirtërore në vend që të kufizohen brenda materiales.

Dituria është një mjet për përmbushjen e dëshirave njerëzore. Ajo i ndihmon njeriut për ta trajtësuar natyrën sipas dëshirës. Por dituria nuk merret me pyetjen si trajtësohet natyra dhe në e përdor njeriu atë në dobi të shoqërisë ose vetëm në interes të disa individëve të caktuar. Në këtë rreth, besimi luan një rol kontrollues. Ai i kontrollon impulset e njeriut dhe i jep drejtim fuqisë së diturisë së tij. Aty ku kombinohen besimi dhe dituria, edhe njeriu edhe bota arrijnë në një gjendje ideale.

Vullneti i njeriut dhe spektri i lirisë së tij

Ndonse njeriu ka liri të mjaftueshme për t’i zhvilluar mjetet e tija psikologjike, për ta sjellë mjedisin e tij natyror në një gjendje të dëshiruar dhe për ta trajtësuar ardhmërinë e tij, është e qartë se ai ka shumë kufizime dhe liria e tij është relative. Me fjalë të tjera, spektri i lirisë së tij është i kufizuar dhe vetëm brenda këtij spektri, ai mund të zgjedhë një ardhmëri të mirë ose të keqe.
Ka shumë aspekte të cilat e kufizojnë njeriun. Ndër to:

Trashëgimia gjenetike: Njeriu vjen në këtë botë me një natyrë njerëzore. Dhe ngase prindërit e tij janë njerëz, edhe ai do të jetë domosdo njeri. Nga prindërit e tij, ai trashëgon një sërë tiparesh të ndryshme si ngjyra e lëkurës ose syve dhe shumë tipare të tjera trupore, të cilat vazhdojnë të trashëgohen nga gjenerata në gjeneratë. Njeriu nuk mund t’i zgjedhë këto tipare, të cilat i përcillen atij në mënyrë të pashmangshme nëpërmjet trashëgimisë.

Mjedisi natyror dhe gjeografik: Mjedisi dhe vendi, në të cilin rritet njeriu, në mënyrë të pashmangshme krijon disa efekte mbi trupin dhe shpirtin e tij. Çdo lloj i temperaturës në zonat e ndryshme të nxehta ose të ftohta, krijon domosdo një efekt në shpirtin dhe në moralin e banorëve të asaj zone. E njejta vlen edhe kur flasim për relievin e ndryshëm.

Atmosfera shoqërore: është gjithashtu një faktor i rëndësishëm në formimin e karakteristikave morale dhe shpirtërore tek njeriu. Gjuha, etika shoqërore, traditat dhe feja janë gjëra, të cilat zakonisht i imponohen njeriut nga atmosfera shoqërore në të cilën jeton.

Historia dhe faktorët kohorë: Nga pikëpamja e mjedisit shoqëror, krijimi i karakterit të njeriut është i ndikuar jo vetëm nga koha e tanishme por edhe nga ndodhitë e kaluara. Në përgjithësi, ka një lidhje të qartë ndërmjet të tanishmes dhe të kaluarës së çdo gjëje. E kaluara dhe ardhmëria e një qenieje nuk janë si dy pika krejtësisht të ndara nga njëra-tjetra, por si dy pjesë të një procesi të vetëm të vazhdueshëm. E kaluara është fara dhe bërthama e ardhmërisë.

Revolta e njeriut kundër kufizimeve

Ndonse njeriu nuk mund ta shkëpusë krejtësisht marrëdhënien e tij me trashëgiminë, mjedisin natyror, atmosferën shoqërore dhe faktorin historik e kohor, ai prapëseprapë mund të revoltohet kundër kufizimeve të imponuara prej tyre dhe në masë të madhe, mund ta çlirojë veten e tij. Nëpërmjet diturisë dhe intelektit të tij, në njërën anë, dhe nëpërmjet vullnetit dhe besimitnë anën tjetër, njeriu mund të krijojë ndryshime tek këta faktorë sipas dëshirës së tij dhe mund të bëhet i zoti i fatit të vet.

Njeriu dhe përcaktimi hyjnor

Besohet përgjithësisht se përcaktimi hyjnor është faktori primar që i imponon kufizime njeriut. Por atë nuk e përmendëm kur i numëronim faktorët që e kufizojnë lirinë e njeriut. Përse?

A thua përcaktimi hyjnor nuk ekziston fare ose edhe po të ekzistojë, nuk është ndonjë faktor kufizues? S’ka dyshim në lidhje me ekzistencën e përcaktimit hyjnor, por ky përcaktim nuk i vendos njeriut kufizime. Përcaktimi hyjnor ka dy pjesë që njihen si “kada“dhe “kader”. Kada-ja është një urdhër hyjnor në lidhje me ndodhitë e ndryshme, ndërkohë që kader-i nënkupton një vlerësim të fenomeneve dhe ngjarjeve. Nga këndvështrimi hyjnor është e qartë se përcaktimi hyjnor nuk ndikon drejpërdrejt tek ndonjë ndodhi dhe vepron vetëm nëpërmjet shkaqeve të veta. Kada-ja hyjnore nënkupton se bota duhet të mbështetet në një sistem shkakshmërie. Pavarësisht lirive që njeriu mund t’i ketë si pasojë e intelektit dhe vullnetit të tij dhe kufizimeve që do t’i ketë si pasojë e trashëgimisë, faktorëve mjedisorë ose historikë, ai është i detyruar nga Zoti t’i nënshtrohet një sistemi të caktuar shkaqesh dhe pasojash në këtë botë.

Kada-ja hyjnore, pra, nuk konsiderohet një faktor që i imponon kufizime njeriut. Çfarëdo kufizimi që i imponon njeriut, s’është tjetër përveç trashëgimisë dhe kushteve mjedisore e historike. Po kështu, edhe liria që ka njeriu është një liri që e posedon me urdhrin e Zotit, i cili ka urdhëruar që njeriu të ketë intelekt dhe vullnet dhe brenda një sfere të kufizuar të kushteve të tija natyrore dhe shoqërore, të jetë kryesisht i pavarur nga këto kushte dhe të mund ta marrë në duart e veta fatin dhe ardhmërinë e tij.

Njeriu dhe detyrimet

Një nga tiparet krysore të njeriut është aftësia e tij që të obligohet për t’i ndjekur urdhrat fetarë. Vetëm ai mund të jetojë brenda kornizave të ligjeve që krijohen për të. Asnjë qenie tjetër nuk mund të ndjekë një ligj tjetër përveç ligjeve detyruese të natyrës. Është e pamundur, për shembull, të vendosësh ligje për gurët e për drurin, për pemët e për lulet ose për kuajt, delet e lopët. Ato nuk mund të detyrohen t’i ndjekin ligjet e përcaktuara për to dhe për interesat e tyre. Nëse ndonjë veprim është i nevojshëm për ta mbrojtur interesin e tyre, ky veprim duhet domosdo t’u imponohet.
Njeriu është qenia e vetme që e ka aftësinë për ta vendosur veten e tij në kornizat e një ligji të caktuar detyrues. Ngase këto ligje përcaktohen nga një autoritet kompetent dhe më pas i imponohen njeriut, ata natyrisht përfaqësojnë një vështirësi për të. Kjo është arsyeja përse janë quajtur “detyrime”.

Për ta detyruar njeriun t’i kryejë detyrimet e tija, ligjvënësi duhet të kërkojë kushte të caktuara. Me fjalë të tjera, vetëm një njeri që përmbush kushte të caktuara mund ta marrë përsipër përgjegjësinë e përmbushjes së detyrimeve. Kushtet që duhet të përmbushen kurdo që të flitet për përgjegjësi dhe detyrime, janë:

Puberteti: Kur njeriu arrin një moshë të caktuar në jetën e tij, i shfaqen në trup, në mendime dhe në ndjenja disa ndryshime të caktuara. Shfaqja e këtyre ndryshimeve quhet pubertet. Kjo është një shkallë natyrore që e përjeton gjithkush.?Është vështirë të përcaktohet koha e saktë e pubertetit. Disa individë e arrijnë këtë pak më herët se të tjerët. Kjo gjë varet kryesisht nga karakteristikat personale të individëve, si dhe nga kushtet e tyre mjedisore.?Ajo që dihet saktë është se femrat e arrijnë moshën e pubertetit natyral më herët se meshkujt. Nga aspekti ligjor, është e domosdoshme të vendoset një moshë e caktuar e pjekurisë, në mënyrë që të krijohet një sistem uniform. Kjo mund të jetë ose mosha mesatare e pubertetit ose mosha minimale, në të cilën shfaqet puberteti, duke e shtuar këtu edhe një kusht tjetër të pjekurisë, i cili është aftësia për të kuptuar, e tillë siç përshkruhet nga Islami.?Duke u mbështetur në këtë, një individ mund ta arrijë moshën e pubertetit natyror por mund të mos e ketë arritur moshën e pjekurisë ligjore. Sipas këndvështrimit të shumicës së dijetarëve shiitë, pjekuria ligjore e mashkullit fillon me arritjen e moshës 15 vjeçare dhe me hyrjen në vitin e 16-të të jetës, ndërkohë që për femrat, kjo moshë ligjore fillon me arritjen e moshës 9 vjeçare dhe me fillimin e vitit të dhjetë të jetës. Pjekuria ligjore është një kusht i aftësisë ligjore për t’i kryer detyrimet. Me fjalë të tjera, për një njeri që nuk e ka arritur këtë shkallë, ligji nuk është i vlefshëm, përderisa nuk vërtetohet se e ka arritur pubertetin natyror para se ta arrijë moshën e pjekurisë ligjore.

Shëndeti mendor: Një kusht tjetër i kapacitetit të personit për t’i kryer detyrimet e tija është shëndeti mendor. Një i sëmurë mendor që nuk ka fuqi intelektuale t’i kuptojë detyrimet, është në gjendjen e një fëmije që akoma nuk e ka arritur pjekurinë. Edhe kur e arrin moshën e pjekurisë, një fëmijë nuk është i obliguar t’i kryejë detyrimet që nuk i ka kryer në moshën kur nuk ka qenë i pjekur. Për shembull, një i rritur nuk është i detyruar t’i kryejë namazet e pakryera të kohës kur ka qenë një foshnje, sepse në atë kohë, ligji nuk ka qenë i vlefshëm për të. ?E njejta vlen edhe për një të sëmurë mendor. Për sa kohë që zgjat sëmundja, ai nuk ka kurrfarë detyrimi. Dhe nëse më vonë shërohet, nuk është i detyruar t’i kryejë namazet dhe agjërimet e pakryera gjatë kohës së sëmundjes. Një person i tillë është përgjegës për detyrimet e tija vetëm pasi të jetë shëndoshur. E njejta gjë vlen edhe për tatimet si Zeqati ose Khumsi, të cilat vetëm më pas bëhen të detyrueshme për pronën e një fëmije ose të një të sëmuri mendor. Një fëmijë ose një i sëmurë mendor e ka të detyrueshme t’i paguajë këto tatime vetëm kur ta arrijë sërish gjendjen e të qenit përgjegjës, nëse ky tatim nuk është paguar më parë nga personi që e merr përsipër kujdestarinë e tij.

Dituria dhe vetëdija: Një njeri mund të përmbushë një detyrim vetëm nëse është i vetëdijshëm për ekzistencën e këtij detyrimi. Me fjalë të tjera, që ta ketë detyrim kryerjen e një veprimi, njeriu duhet fillimisht të jetë i informuar për të.?Të supozojmë se ligjvënësi vendos një ligj por këtë nuk ia përcjell personit për të cilin është vendosur ligji. Në këto rrethana, njeriu nuk mund të jetë i detyruar dhe nuk mund ta vërë në praktikë ligjin. Nëse vepron në kundërshtim me të, ligjvënësi nuk mund të arsyetojë kurrfarë dënimi kundër tij. Të dënosh një njeri që nuk është i vetëdijshëm për detyrimin e tij dhe që nuk e njeh ligjin, është një veprim i ligë dhe një dënim i palogjikshëm.?Kur’ani e ka shprehur me ngulm këtë të vërtetë dhe ka theksuar se askush nuk do të dënohet për thyerjen e ligjit, përderisa nuk është paralajmëruar si duhet dhe përderisa nuk i janë përcjellur elementet e ndryshme të atij ligji.?Kuptohet se kushti për të qenë i vetëdijshëm për ligjin që të mund ai të aplikohet, nuk nënkupton se personi mund ta mbajë veten qëllimisht të painformuar në lidhje me ligjin dhe pastaj ta shprehë padijen e tij si një arsyetim. Është detyrim i çdo njeriu që mund ta aplikojë ligjin, të fitojë dituri për të dhe të veprojë sipas tij. Një hadith thotë se disa mëkatarë do të sillen në Gjyqin Hyjnor në Ditën e Gjykimit dhe do të pyeten për dështimin e tyre në përmbushjen e detyrimeve që i kishin patur. Ata do të pyeten përse nuk i kanë kryer detyrimet e tyre dhe do të thonë: “Ne nuk e dinim”. Por atyre do t’u thuhet: “Përse nuk dinit dhe përse nuk u përpoqet të bëheni të vetëdijshëm për ligjin?”?Pra kur themi se vetëdija është një parakusht për aplikimin e ligjit, nënkuptojmë se nëse një detyrim nuk i është përcjellur njeriut për të cilin vlen ai dhe nëse ky njeri nuk ka patur mundësi të informohet për ligjin edhe sikur të përpiqej për këtë gjë, ai ka një arsyetim para Zotit.

Aftësia dhe fuqia: Një njeri mund të detyrohet për të bërë një gjë, vetëm nëse mund ta bëjë atë. Një veprim që është i pamundur për të, kurrë nuk mund të bëhet një detyrim. Nuk ka dyshim se aftësia e njeriut është e kufizuar. Andaj, atij mund t’i imponohen vetëm detyrime që janë brenda këtyre kufijve. Për shembull, njeriu ka aftësi të fitojë dituri por spektri i fitimit të diturisë është i kufizuar nga pikëpamja e kohës dhe e sasisë së informacionit. Sado gjenial që të jetë një njeri, ai duhet domosdo t’i kalojë shkallët e ndryshme të diturisë gradualisht dhe gjatë një intervali të caktuar kohor. Ta detyrosh një njeri të kryejë për një kohë të shkurtër ndonjë veprim akademik, për të cilin duhen vite të tëra, do të thotë ta ngarkosh me një detyrë që është përtej kapacitetit dhe fuqisë së tij. Po kështu, ta detyrosh një njeri t’i studiojë të gjitha shkencat e botës, do të thotë t’i kërkosh atij diçka krejtësisht të pamundur. Një detyrim i tillë kurrë s’do të imponohej nga një autoritet i drejtë ligjor. Në Kur’an, Zoti thotë: “Zoti s’e ngarkon askë përtej aftësisë së tij...”(Kur’an 2:286)?Me fjalë të tjera, Zoti nuk e ngarkon askënd me një detyrim që është përtej kapacitetit të tij. Nëse dikush është duke u mbytur dhe ne mund ta shpëtojmë atë, kjo gjë është një detyrim për ne. Por nëse shohim një avion që është duke u përplasur dhe jemi absolutisht të paaftë për të bërë ndonjë gjë, atëherë nuk kemi kurrfarë detyrimi në këtë drejtim. Zoti nuk ka për të dënuar ngase nuk e pengojmë përplasjen e një avioni.?Këtu ka një pikë që duhet theksuar. Fakti se detyrimi është i kushtëzuar nga vetëdija, nuk do të thotë se nuk është detyrë e jona që të fitojmë dituri. Po kështu, fakti se detyrimi është i kushtëzuar nga aftësia për ta kryer atë, nuk do të thotë se nuk jemi të detyruar ta përfitojmë aftësinë dhe fuqinë e kërkuar. Madje në disa raste, është e detyrueshme që të fitohet fuqia dhe aftësia në fjalë. Të supozojmë se jemi përballë një armik të fuqishëm, i cili dëshiron t’i shkelë të drejtat tona ose ka ndërmend të kryejë agresion kundër tokave të Islamit. Në këtë rast, nëse e dimë se jemi të paaftë për të luftuar me të dhe nëse e dimë se një përpjekje e tillë do të thotë vetëm humbje e trupave tona pa fituar ndonjë gjë, atëherë është e qartë se nuk jemi të detyruar të veprojmë kundër agresorit. Por gjithnjë ka qenë dhe vazhdon të jetë një detyrë e jona që të fitojmë fuqi, në mënyrë që në raste të tilla, të mos jemi vetëm spektatorë të pashpresë. Kur’ani thotë: “Përgatisni kundër tyre gjithë ç’të mundemi, forca e kuaj, që të mundeni kështu ta trembni armikun e Zotit dhe tuajin.” (Kur’an 8:60) ?Thamë se një individ ose një shoqëri që nuk përpiqet të fitojë dituri të mjaftueshme, do të fajësohet nga Zoti për këtë gjë dhe nuk do të mund ta përdorë padijen si një arsyetim. Po kështu, edhe një individ ose një shoqëri që nuk i ka kushtuar rëndësi të mjaftueshme fitimit të forcës, do të dënohet dhe qortohet nga Zoti. Dobësia nuk mund të jetë një arsyetim.

Fuqia e zgjedhjes dhe vullneti i lirë: Një parakusht tjetër i detyrimit është vullneti i lirë. Me fjalë të tjera, njeriu është i detyruar ta kryejë një detyrë vetëm kur nuk është nën detyrim e shtypje ose kur nuk është i detyruar nga rrethanat që ta kryejë veprimin në fjalë. Shembulli vijues e shpjegon rastin e detyrimit të jashtëm. Nëse një njeri e detyron tjetrin të mos agjërojë dhe e kërcënon se ka për ta vrarë nëse agjëron, është e qartë se agjërimi nuk është i detyrueshëm për personin në fjalë. E njejta vlen edhe për personin që ka mundësi materiale për të shkuar në haxhxh por është i kërcënuar nga ndonjë tiran, i cili e kërcënon se ka për t’i vuajtur pasojat e shkuarjes së tij. Profeti i Shenjtë ka thënë: “S’ka detyrim nëse je nën shtypje të dikujt.” ?Por në rastin kur rrethanat e detyrojnë njeriun të veprojë në një mënyrë të caktuar, nuk bëhet më fjalë për kërcënim nga ndonjë person tjetër i caktuar. Megjithatë, vendimi i tij është rezultat i kushteve me të cilat përballet. Për shembull, një njeri lihet i pandihmë dhe i uritur në mes të shkretëtirës. Përveç mishit të ndonjë kafshe të ngordhur, ai nuk ka ushqim tjetër për të mbijetuar. Në këtë rast, kuptohet se ligji që e ndalon ngrënien e mishit të një kafshe të ngordhur, nuk vlen më. Dallimi ndërmjet detyrimit nga një person dhe detyrimit si pasojë e rrethanave është se në rastin e detyrimit nga ndonjë person, njeriu është i kërcënuar nga një njeri tjetër i caktuar dhe për ta shpëtuar veten nga rreziku, detyrohet të veprojë në kundërshtim me detyrimin e tij normal.?Por në rastin e detyrimit si pasojë e rrethanave, nuk ekziston një kërcënim i tillë. Në këtë rast, rrethanat në tërësi zhvillohen në një mënyrë që i imponon një situatë të padëshiruar njeriut në fjalë. Më pas, për të shpëtuar nga kjo situatë e padëshiruar, njeriu është i detyruar të veprojë në kundërshtim me detyrimet e tija. Kemi pra dy dallime themelore ndërmjet detyrimit nën kërcënimin e një personi dhe detyrimit nën ndikimin e rrethanave. ?Megjithatë, nuk ka ndonjë ligj të përgjithshëm që merret me ndikimin e shtypjes nga një person tjetër dhe detyrimit si pasojë e rrethanave. Ndikimi i tyre varet nga dy gjëra: fillimisht nga madhësia e dëmit ose lëndimit potencial, të cilit duhet t’i shmanget njeriu dhe së dyti, nga serioziteti i veprës që duhet të bëhet si pasojë e detyrimit dhe kërcënimit. Është e kuptueshme se duke u arsyetuar me shtypjen ose kërcënimin, nuk mund të ndërmerret ndonjë veprim i cili do ta rrezikonte jetën e të tjerëve dhe që do ta dëmtonte shoqërinë ose fenë. Kuptohet se ekzistojnë disa detyrime, të cilat duhet të kryhen pavarësisht humbjeve dhe dëmtimeve potenciale që mund të pësohen.

Kushtet vlefshmërisë

Deri tani kemi folur për gjërat që janë parakushte për aplikimin dhe detyrueshmërinë e ligjit. Në mungesë të këtyre kushteve, askush nuk është i detyruar t’i kryejë obligimet e tija. Përveç këtyre, ka edhe disa kushte të tjera, të cilat janë kushtet e vlefshmërisë së një veprimi.

Siç e dimë, të gjithë veprimet fetare, qofshin të sferës së akteve të adhurimit dhe qofshin të veprimeve që s’kanë të bëjnë me adhurimin, duhet të përmbushin kushte të caktuara dhe të kenë disa cilësi, që të mund të konsiderohen të vlefshme. Një kusht i vlefshmërisë, pra, është ai pa të cilin njeriu nuk konsiderohet se e ka kryer si duhet detyrimin e tij. Një veprim i kryer në mungesë të ndonjërit nga këto kushte, është i pavlefshëm.

Njësoj si kushtet e aplikimit të ligjit, edhe kushtet e vlefshmërisë së veprimeve janë të shumta. Këto kushte mund të ndahen në dy kategori: të përgjithshme dhe të veçanta. Kushtet e veçanta janë ato që janë specifike për ndonjë veprim të caktuar dhe që mësohen kur njeriu mëson si duhet të kryhet ky veprim. Përveç këtyre, ekzistojnë edhe kushtet e përgjithshme, të cilat do t’i përmendim tani.
Ka disa kushte që janë njëkohësisht edhe kushte të aplikueshmërisë së ligjit edhe kushte të vlefshmërisë. Në anën tjetër, ka kushte që janë kushte vetëm të aplikueshmërisë të ligjit ose vetëm të vlefshmërisë së një veprimi.

Pastaj, edhe kushtet e vlefshmërisë ndahen në tre lloje. Disa prej tyre janë kushte të vlefshmërisë edhe të akteve të adhurimit edhe të marrëdhënieve të ndërsjella, ndërkohë që disa janë kushte vetëm të akteve të adhurimit ose të marrëdhënieve të ndërsjella njerëzore.

Shëndeti mendor është një parakusht edhe për vlefshmërinë e veprave edhe për detyrimet ligjore. Një i sëmurë mendor nuk ka ndonjë detyrim kundrejt ligjit dhe veprimet e tija, qofshin adhurime ose marrëdhënie me njerëzit e tjerë, nuk janë të vlefshme.

Për shembull, nëse një i çmendur bën haxhxh në emër të dikujt tjetër, haxhxhi i tij nuk do të jetë i pranueshëm. Po kështu, ai nuk mund të falë namaz ose të agjërojë për hir të dikujt tjetër dhe as që mund të jetë ndërmjetës ndërmjet imamit të namazit dhe njerëzve që e ndjekin atë ose ndërmjet grupeve të ndryshme që falin namaz së bashku.

Aftësia, njësoj si shëndeti mendor, është një parakusht i detyrimit ligjor dhe njëkohësisht, edhe i vlefshmërisë së veprave. E njejta vlen edhe për vullnetin e lirë. Detyrimet e një njeriu që është nën kërcënim dhe shtypje, hiqen me automatizëm. Po kështu, nëse një njeri nën shtypje dhe kërcënim, bën një marrëveshje ose martohet me dikë, veprimi i tij është i pavlefshëm.

Për dallim prej tyre, puberteti është një kusht për detyrimet ligjore por nuk është një kusht për vlefshmërinë e një vepre. Një fëmijë nuk ka detyrim t’i ndjekë rregullat ligjore por nëse ai ka mjaft inteligjencë dhe arrin t’i kryejë aktet fetare siç i kryen një i rritur, atëherë veprat e tija janë të pranueshme. Si pasojë, një fëmijë mund të jetë ndërmjetës në namazin me xhemaat, ndërmjet imamit dhe njerëzve që e ndjekin ose ndërmjet disa grupeve që e falin namazin së bashku.

Një fëmijë i tillë mund të kryejë edhe akte adhurimi për hir të të tjerëve. Fakti se puberteti nuk është një kusht i vlefshmërisë së akteve të adhurimit është një qëndrim i padiskutueshëm. Por si është gjendja me marrëveshjet? Disa dijetarë janë të mendimit se puberteti është një parakusht për marrëveshjet dhe si pasojë, besojnë se një fëmijë, qoftë edhe me mendje dhe inteligjencë të zhvilluar, nuk mund të bëjë vetë një marrëveshje, as për veten e tij dhe as në emër të dikujt tjetër. Për shembull, një fëmijë nuk mund të shesë, të blejë ose të falë ndonjë gjë. Gjithashtu, ai nuk mund ta shqiptojë formulën e martesës. Megjithatë, një grup tjetër dijetarësh janë të mendimit se një fëmijë i pjekur mendërisht, ndonse nuk mund të bëjë vetë një marrëveshje për veten e tij por mund të shërbejë si përfaqësues i ndonjë personi.

Dituria, vetëdija dhe mosqenia nën detyrim si pasojë e rrethanave, janë parakushte për vlefshmërinë e ligjit por nuk janë kushte për vlefshmërinë e një vepre. Si pasojë, nëse një njeri, në mënyrë të pavetëdijshme kryen një veprim, qoftë akt adhurimi a diçka tjetër, ai veprim do të jetë i vlefshëm nëse të gjithë kushtet e tjera për vlefshmërinë e tij përmbushen. Po kështu, nëse rrethanat e detyrojnë një njeri të martohet ose të bëjë një marrëveshje, marrëveshja ose martesa është e vlefshme. Të supozojmë se një njeri ka një shtëpi të bukur që e do shumë dhe të cilën nuk ka ndërmend ta shesë. Por për ndonjë arsye, ai fillon të ketë nevojë për para dhe detyrohet ta shesë shtëpinë. Në këtë rast, marrëveshja e shitjes është e vlefshme. Dhe një shembull tjetër. Nëse një person nuk ka ndërmend të martohet por e gjen ndonjë sëmundje dhe mjeku e këshillon të martohet. Nëse njeriu e bën këtë, martesa e tij është e vlefshme. Kjo tregon se nga pikëpamja e vlefshmërisë, ka dallim ndërmjet një transaksioni (ose marrëveshjeje) të kryer nën detyrim ose kërcënim dhe një transaksioni të kryer si pasojë e rrethanave. E para nuk është e vlefshme por e dyta është.

Këtu vlen të theksohet përse marrëveshja e bërë nën shtypje dhe kërcënim nuk është e vlefshme, ndërkohë që është e vlefshme ajo që bëhet si pasojë e rrethanave. Në fund të fundit, mund të thuhet se në të dy rastet mungon vullneti i vepruesit. Njësoj si personi që nën kërcënim detyrohet ta shesë shtëpinë, ndonse nuk ka fare dëshirë për këtë gjë, edhe njeriu i detyruar nga rrethanat (për shembull ai që duhet t’i mbulojë shpenzimet e ndonjë trajtimi mjekësor) për ta shitur shtëpinë e tij, nuk ka dëshirë ta bëjë këtë në thellësinë e zemrës. Një njeri që është i detyruar ta shesë shtëpinë e tij për t’i mbuluar shpenzimet e shërimit të fëmijës së tij të sëmurë, për shembull, nuk mund të jetë i lumtur me shitjen e shtëpisë. Përkundrazi, ai do të ndjehet shumë i pikëlluar. Kur flasim për vullnetin, nuk bën dallim fare fakti se ai që është nën kërcënim përpiqet t’i shpëtojë rrezikut dhe ai që detyrohet nga rrethanat, përpiqet të përmbushë një nevojë urgjente. Gjithashtu, nuk bën dallim fakti se në rastin e kërcënimit, ndonjë njeri është i përfshirë në mënyrë të drejtpërdrejtë, ndërkohë që kur rrethanat detyrojnë për ndonjë gjë, faktori njerëzor është i përfshirë vetëm në mënyrë të tërthortë (për shembull nëpërmjet shfrytëzimit ose kolonializimit).

Është fakt se arsyeja përse Islami bën dallim ndërmjet njeriut nën shtypje e kërcënim dhe njeriut që është i detyruar për shkak të rrethanave dhe përse veprimi i të parit është i pavlefshëm ndërsa ai i të dytit i vlefshëm, fshihet diku tjetër. Edhe njeriu nën shtypje e kërcënim, edhe njeriu i detyruar nga rrethanat, kanë një nevojë urgjente. Nevoja e njeriut që është nën shtypje është largimi nga rreziku i ndonjë tirani, që do të thotë ta bësh atë që të kërkon tirani ta bësh. Në këtë rast, ligji islam i vjen në ndihmë njeriut nën shtypjedhe e shpall të pavlefshëm veprimin e ndërmarrë prej tij. Në anën tjetër, njeriu i detyruar nga rrethanat ka shumë nevojë për para, të cilat përpiqet t’i fitojë nëpërmjet ndonjë shitjeje. Edhe këtu, ligji i vjen në ndihmë njeriut në pozitë të vështirë dhe e shpall të vlefshme tregtinë e tij. Sikur ligji ta kishte shpallur të pavlefshme këtë tregti, kjo do të ishte në dëm të personit. Të supozojmë se në një rast të tillë, ligji islam e shpall të pavlefshme shitjen e shtëpisë.

Në këtë rast, blerësi nuk do të mund ta marrë shtëpinë për të cilën ka nevojë dhe shitësi nuk do të mund t’i fitojë paratë, për të cilat ka nevojë urgjente. Kjo është arsyeja përse dijetarët fetarë kanë gjykuar se marrëveshja ose tregtia e bërë nën shtypje dhe kërcënim është e pavlefshme, ndërkohë që është e vlefshme ajo që bëhet si pasojë e rrethanave të vështira.

Këtu përballemi me një pyetje tjetër. A është e lejuar që njerëzit e tjerë ta shfrytëzojnë nevojën urgjente të një njeriu që rrethanat e kanë vendosur në kushte të vështira dhe të blejnë diçka prej tij për një çmim shumë më të ulët se çmimi i vërtetë dhe i drejtë? Kuptohet se jo. Por një pyetje tjetër shfaqet: A është kjo shitje, ndonse e ndaluar, akoma e vlefshme? Dhe nëse është, a është i detyruar blerësi t’i paguajë dëmshpërblim shitësit ose ta paguajë çmimin e vërtetë? Të gjitha këto pika kërkojnë një hulumtim më të hollësishëm.

Pjekuria mendore (arab. rushd) është një parakusht i vlefshmërisë së një veprimi por nuk është parakusht për vlefshmërinë e ligjit. Nën ligjin islam, është e domosdoshme që një njeri që dëshiron të ndërmarrë ndonjë veprim që ka ndikim në shoqëri (për shembull të martohet ose të shesë një pronë të veten), duhet të ketë aftësi për të vendosur, gjegjësisht inteligjencë të mjaftueshme për ta kryer si duhet veprimin që ka ndërmend ta kryejë, ndërkohë që i përmbush kushtet e tjera të përgjithshme si pjekuria (puberteti), shëndeti mendor, aftësia dhe vullneti i lirë.

Sipas ligjit islam, që të mund të martohet njeriu ose ta shesë një pjesë të pronës së tij, nuk mjafton që të mos jetë i sëmurë mendërisht, të jetë në moshën e pjekurisë dhe të ketë vullnet të lirë. Martesa e një djali ose një vajze, për shembull, do të jetë e vlefshme vetëm nëse ai ose ajo posedon pjekuri të mjaftueshme mendore për të kuptuar se ç’do të thotë martesa, ç’marrëveshje nënkupton ajo, ç’përgjegjësish përmban në vete dhe si ndikon mbi fatin e individit. Asnjë mashkull ose femër nuk guxon verbërisht të ndërmarrë një veprim të tillë aq të rëndësishëm.

Po kështu, ndonjë djalë ose vajzë që ka pronë të veten, të fituar si trashëgimi ose ndryshe, nuk mund të bëhet pronar i pronës së tij thjesht kur ta arrijë moshën e pjekurisë. Është jetike në këtë rast, që të shihet në ka pjekuri të mjaftueshme mendore dhe aftësi për ta ruajtur dhe shfrytëzuar pronën që posedon. Nëse pjekuria mendore nuk është zhvilluar akoma sa duhet, prona e personave të tillë vazhdon të administrohet nga kujdestarët e tyre ligjorë. Kur’ani thotë:

Dhe sprovojini jetimët derisa ta arrijnë moshën e martesës! Nëse shihni se janë pjekur sa duhet, atëherë dorëzojuani pronat e tyre! (Kur’an 4:6)

1: (shënim i përkthyesit) Homo Erectus, në paleontologji dhe në antropologji, është emri që i jepet njërës nga fazave të evolucionit të njeriut. Homo Erectus është lloji i parë që ecte mbi dy këmbë.