Nė emėr tė All-llahut
Disa shkencėtarė tė shkencave bashkėkohore shoqėrore e emėrtuan kėtė shekull, si shekull tė kthimit tė njeriut kah religjioni. Ata mendojnė se religjioni ėshtė njė pėrmbledhje ligjesh, tė cilat janė nė pėrputhje tė plotė me thelbin e njeriut dhe se nė mėnyrė tė pėrkryer mund ta orientojnė njeriun e sotėm nga lumturia dhe mirėqenia. Nė tė vėrtetė, njeriu bashkėkohorė i cili ka ekspriencė prej mėsimeve tė nduarnduarta, e ka kuptuar definitivisht se vetėm religjionet hyjnore, nė veēanti religjioni islam, paraqesin prehje tė vėrtetė dhe ndihmė tė sigurtė. Asnjėra nga shkencat ekonomike, politike dhe shoqėrore nuk pati sukses tė ngopė shpirtin bredhės dhe tė uritur tė njeriut, e ti plotėsojė dėshirat e tij. Njeriu i civilizuar, bashkėkohor, pandėrprerė ėshtė nė kėrkim tė Zotit qė ta shpėtojė nga dėshprimi, tia kėthejė shpresėn dhe ta lidh kėtė jetė me jetėn pas vdekjes. Njeriu vazhdimisht kėrkon Zotin i cili i jep kuptim jetės sė tij dhe e bėn atė shumė mė tė vlefshmė. Kjo ēėshtje ėshtė e pėrpunuar nė religjion, kurse nė mėnyrė tė vėrtetė nė islam. Njeriu islamik ėshtė njeri me qėllim, ai nuk e konsideron Universumin si tė parėndėsishėm dhe tė kotė, ai dhe veten e konsideron si pėrgjegjės para tėrė Universumit dhe pėr ndryshimet tė cilat ndodhin aty. Shembujt tė cilėt islami ia paraqet dhe ia prazanton njėrėzimit, i trasojnė kahjet e tė gjitha aspekteve tė domosdoshme pėr njė jetė tė vlefshme dhe sublime.
Nė botėn e sotme tė shfrenuar, nė tė cilėn njerėzit kėrkojnė mbėshtetje tė sigurtė, detyrė dhe obligim i besimtarėve tė vėrtetė ėshtė prezentimi i islamit tė vėrtetė edhe atė, nė mėnyrė qė tė jetė nė harmoni tė plotė me rrethanat e kohės dhe tė rrethit. Islami ėshtė fe e pėrsosur, qė ėshtė e paraparė pėr tė gjitha kohėrat dhe pėr tė gjitha vendet. Kjo ėshtė njėra nga veēoritė e Islamit, bile bile, ndoshta ėshtė njėra nga karakteristikat kryesore tė cilat e dallojnė nga fetė tjera. Islami nuk i pėrket dhe nuk korrespondon vetėm me rrjedha specifike historike, etnike dhe politike por, paraqet fe, qė tejkalon dhe mbijeton kohėrat. Me urdhėrin e All-llahut, kjo fe ėshtė pėr tė gjithė njerėzit, ndėrsa Profeti ėshtė i bekuar nga All-llahu pėr tė gjithė njerėzit.
Islami ėshtė njė thesar i pafund tė cilin njerėzit do ta shfrytėzojnė sipas talentit dhe mundėsive tė veta. E potencuam se ėshtė detyrė e ēdo besimtari qė islamin ta paraqesė ashtu siē ėshtė ai, e ky libėr ėshtė i shkruar dhe i pėrkthyer pikėrisht nė atė drejtim nga njė grup shkrimtarėsh dhe profesorėsh tė nderuar e tė ēmuar tė Institutit Dar Rah E Haq. Pėrkthimin nga gjuha anglishte e bėri motra e nderuar Mirjana Abdoli, njėra nga muslimanet e ish Jugoslavisė. Ajo, me njohjen e saj tė shqėlqyeshme tė ēėshtjeve islame por edhe tė gjuhės kroato-serbe, bėri qė ky libėr, tė pėrkthehet nė mėnyrė briljante. Botuesi i nderuar i kėtij libri ėshtė World Federation Islamic Centre, i cili nė kėtė sferė, botoi libra disa herė gjer tani.
Shpresojmė se botimi i kėtij libri, do tė hap njė shteg tė ri, pėr hulumtimin dhe mėsimin e islamit, pėr ata tė cilėt janė tė etshėm pėr dituri.
Drejtori i qendrės kulturore pranė Ambasadės sė Republikės Islame tė Iranit nė Beograd
Gholam Vafai
LEKSIONI I PARĖ
Pse Religjioni?
Ekzistojnė njerėz tė cilėt mendojnė se nuk kanė OBLIGIM Qė tė hulumtojnė krijimin e religjionit. Ata mendojnė: Ē'ėshtė e nevojshme tė provokohemi pėr tė menduar rreth religjionit?"
Ne dėshirojmė ta tregojmė plasaritjen nė mendimet e atilla, prėmes shpjegimeve qė pasojnė, dhe ne do ta paraqesim domosdoshmėrinė, e hulumtimit tė religjionit nė dy mėnyra.
Prandaj, tė shqyrtojmė tė dya kėto pikėpamje.
1. Obligimi i falėnderimit:
Ėshtė fat i ynė qė mund tė shfrytėzojmė tė gjitha pėrkryeshmėritė e jetės nė kėtė botė: sistemin tonė tretės, aparatin e frymėmarrjes, zemrėn dhe organet tjera tė trupit. Ēdonjėri nga ata ėshtė nė mėnyrėn e vet, mė i madh se kufiri i diturisė tonė. Ngjashėm me dritėn e diellit, ekzistimin e planeteve, xeheroreve dhe burimeve tė fshehura thellė nė zemrėn e tokės, tė gjitha kėto janė pėrparėsi tė mėdha tė cilat, me diturinė dhe forcėn qė i janė dhėnė, njeriu mund ti shfrytėzojė.
Sidoqoftė, mė tė mėdha se tė gjitha kėto, janė shpirti dhe mendja e njeriut, tė cilat mund ta bėjnė malin copė e grimė kurse nga uji dhe hekuri tė krijojnė fuqinė mė tė madhe dhe gjėrat mė tė bukura!
Kjo pyetje tani imponohet vetvetiu: Vallė, a nuk do tė duhej ta angazhojmė vehten pėr tė hulumtuar, qė, nėse ekziston bėmirėsi, ta zbulojmė atė pėr ta plotėsuar detyrėn tonė, duke ia ofruar falėnderimin tonė?
Tė supozojmė se njė njeri dashamir dhe i mėshirshėm, adopton njė foshnjė qė ka humbur prindėrit e vetė dhe ia siguron tė gjitha mjetet e nevojshme pėr jetė dhe zhvillim normal. Ai e siguron zhvillimin e fėmijės, e kur ky arrin moshėn pėr shkollim, ia siguron arsimtarėt mė tė mirė dhe librat. Njėkohėsisht, ai ēdo mundėsi ia bėn tė realizueshme dhe kėshtu kontribuon pėr mirėqenien e tij nė ēdo mėnyrė. Vallė, a nuk ėshtė obligim i fėmijės, tė provojė tė gjejė, pikėsėpari, kush ėshtė ai njeri, dhe pastaj, pėr shkak tė shpirtgjėrėrisė sė tij tė madhe, tėrė shpirtin e vetė ta vėrshojė me falėnderim pėr bėmirėsin?
E njejtė ėshtė puna edhe nė fushėn e ekzistimit, dhe ne jemi tė obliguar tė hulumtojmė, gjersa tė zbulojmė Bėmirėsin dhe Vetė Krijuesin e pastaj ta kthejmė falėnderimin tonė.
Tė pėrpiqemi tė zbulojmė religjionin e vėrtetė, ėshtė poashtu, urdhėr i urtisė dhe menēurisė. Ai i cili akoma nuk e ka gjetur mėnyrėn e vėrtetė dhe bredh rrethepėrqak pa udhėrrėfyes, nuk guxon tė ndalet-gjersa tė gjejė rrugėn e tė vėrtetės dhe besimin e vėrtetė, e gjersa tė kėnaqet me dėshmitė e ndriēuara dhe me faktet e qarta. E kur tė arrijė gjer te burimi i jetės shpirtėrore dhe religjionit tė vėrtetė, zemra e tij do tė mbushet me qetėsi dhe gėzim dhe ai, vetvetiu do tė fillojė tė shprehė falėnderimin Vetė Krijuesit.
2. Pengimi i rrezikut dhe lėndimit tė mundur.
Nėqoftėse fėmija Ju tregon se nė dhomėn ku gjendeni Ju, ka parė gjarpėr helmues, Ju do tė ngriteni nė kėmbė dhe do tė kontrolloni ēdo kėnd, derisa ta gjeni ose derisa tė konstatoni me saktėsi se ajo mė nuk ėshtė nė dhomė.
Poashtu, nėse , duke udhėtuar natėn nėpėr vise tė rrezikshme, dėgjoni se hajdutėt Ju presin qė tju sulmojnė nga prita, Ju pa dyshim, do tė pritni tė heqet rreziku dhe nuk do tė bėni asnjė hap para gjer atėherė.
Nė tė dy rastet, ėshtė e qartė, jemi tė detyruar me arėsye, tė hulumtojmė rrezikun e parafytyruar. Mund tė ndodhė qė disa nga gjėrat e dėmshme dalin pa kurrfarė ndikimi, dhe njerėz tė tjerė, ndoshta nuk do ti kushtonin kurrfarė kujdesi, por nėse lėndim i bart nė vehte ēmimin e jetės sė njeriut e nėse jeta e tij ėshtė rrezikuar, nuk mund e tė mos i kushtojmė kujdes.
3. Dėmi mė i rrezikshėm
Nė historinė e shoqėrisė njerėzore, kemi mėsuar nga njerėz, tė cilėt kanė qenė tė njohur me virtytet e tyre, me tė vėrtetėn qė kanė folur dhe me sjelljet e tyre tė ndershme. Ata janė prezentuar si tė Dėrguarit e Zotit dhe kanė thirrė njerėzit tė kenė besim nė Zotin e tė sillen nė mėnyrė tė caktuar. Si rezultat i pėrpjekjeve dhe vuajtjeve tė kėtyre njerėzve tė veēantė, shumė njerėz ua kanė dhėnė besimin. Kėshtu, lindja e Krishtit u bė fillimi i kalendarit krishter ndėrsa shpėrngulja e Muhammedit a.s. - nismė e kalendarit musliman.
Tani ne mund tė shohim se ata profetė i tėrhoqen njerėzit dhe i bėnė besimtarė, e njėkohėsisht i nxitėn qė tė frikėsohen nga dėnimi pėr veprat e kėqia, duke i bindur se do tė gjykohen nė Gjyqin e Madh tė Drejtėsisė, para Gjykatėsit tė Madh e tė Urtė. Ata dridheshin nga vėshtirėsitė dhe rreziqet e Ngjalljes sė Sėrishme dhe nga ashpėrsia e dėnimit, e i bėnė njerėzit tė frikėsohen nga ato dukuri. Shtrohet pyetja, a ndikojnė paralajmėrimet qė tė vėrejmė mundėsinė e dėmit dhe tė rrezikut nė mėnyrė tė njėjtė sikur e bėri atė paralajmėrimi i fėmijės sė vogėl?
A ėshtė nė rregull tė mos i marrim parasysh fjalėt dhe veprat e njerėzve vėrtetė tė devotshėm nė kėtė botė, duke e ditur se janė ata qė me besimin dhe besnikėrinė e tyre e ruajtėn shpirtin, duke mos e kursyer vehten nga asnjė flijim?
Fjalėt e profetėve, nėse nuk e bindin njeriun, sė paku e provokojnė qė tė mendojė: ndoshta ėshtė e vėrtetė ajo qė ata, e flasin. Atėherė, ēėshtė nė tė vėrtetė detyra dhe obligimi ynė, nėqoftėse ėshtė e vėrtetė se profetėt e flasin tė vėrtetėn? Ēfarė pėrgjegje do t'i japim Gjyqit tė Zotit?
Me kėtė rast, mendja arsyeton pengimin e nmundėsisė" sė dėmit e feja na obligon qė ta pėrcjellim atė.
Aq mė shumė, kėta profetė e thėrrasin njeriun qė tė bėjė njė jetė tė shėndoshė dhe tė civilizuar, e poashtu, flasin dhe tregojnė se pas vdekjes, njeriun qė e ka plotėsuar obligimin e vetė, e pret njė botė e gjėrė dhe e re, e pėrmbushur me mirėqenie. Ata poashtu lajmėrojnė se nė atė vend, jeta ėshtė e mbėshtjellur me qetėsi dhe siguri shpirtėrore, aty nuk ka sėmurje, vuajtje, kthesa e ndryshime, hidhėrim dhe frikė. A na lejon mendja dhe urtėsia mos ti marrim parasysh kėto porosi tė rėndėsishme?
A guxon tė mos i japim rėndėsi frikės dhe vėrejtjeve e kėrcėnimeve tė Pejgamberėve tė cilėt thonė se mėkatet dhe gabimet tona kanė dėnimin e vetė, e tė mos e pėrcjellim fenė (religjionin) dhe tė mos ia kushtojmė kujdesin dhe mendjen tonė?
LEKSIONI I DYTĖ
Eksperimenti jashtė kontrollit tė shqisave
Sa herė qė shohim ndonjė godinė tė mrekullueshme, me shkėlqim dhe kreativitet tė madh, lehtė mund tė konstatojmė se arqitekti i sajė, mjeshtri kryesor dhe muratori, secili nė vehte, janė mjeshtėr tė zejes sė vetė, njėkohėsisht duke zbuluar dhe konstatuar diturinė e ndėrtuesit qė ka bėrė njė godinė aq mirė harmonizuar dhe tė qėlluar. Poashtu, kur shohim njė automobil, aeroplan, kompjuter ose ndonjė vepėr tjetėr tė ndėrtuar mirė, ne pa dyshim i biem nė gjurmė zbuluesit tė ditur dhe tė informuar, hulumtuesit ose krijuesit ideor, duke qenė tė vetėdijshėm pėr shkathtėsinė dhe diturinė e tij. Ne asnjėrin nga kėto raste, nuk ėshtė e nevojshme tė shohim me sytė tonė konstruktuesin e godinės a tė objektit tjetėr qė tė vėrtetojmė egzistimin e tyre. Duke i soditur kėto gjėra, me asnjerėn nga shqisat tona nuk e vėrejmė diturinė dhe shkathtėsinė e tij.
Por, megjithatė, ne besojmė nė diturinė dhe aftėsinė e tij. Pse? Pėr shkak se harmonia tė cilėn e kemi parė nė punėn e dorės, na detyron tė njohim e tė pranojmė diturinė e konstruktuesve. Prei aty konstatojmė se kurrsesi nuk ėshtė e domosdoshme qė ajo nė tė cilėn dėshirojmė tė besojmė, duhet tė shihet a tė preket. Sa e sa gjėra egzistojnė e qė janė jashtė arritjes sė shqisave tona tė jashtme, e pėr egzistimin e tė cilave, jemi bėrė tė vetėdijshėm duke mbajtur llogari dhe duke i kushtuar shumė vėmendje, se nuk mund tė ketė pasojė pa shkak, asgjė tė harmonizuar pa Krijuesin e Urtė plotė dituri.
Mbi kėtė bazė, gjėrat nė kėtė botė mund tė ndahen nė dy kategori:
- Gjėrat tė cilat perceptohen me njė ose mė shumė nga pesė shqisat tona. Kėshtu, gjėrat qė shihen i shohim me sy, zėrat i ndėgjojmė me veshė, i hetojmė dhe i nuhasim erėrat e mira e tė keqia, shijen e hidhur e tė ėmbėl, tė ftohtit dhe tė nxehtit, pėrmes hundės, gjuhės dhe lėkurės tonė.
- Gjėrat tė cilat nuk mund ti pėrceptojmė me asnjėrėn nga shqisat tona por, pėr egzistencėn e tė cilave mund tė konstatojmė duke i analizuar pasojat e tyre.
>
Ato fakte nuk janė tė njėllojshme, disa janė materiale e disa jomateriale (psh. ato janė pa pėrkufizime dhe karakteristika materiale).
Kėtu do tua pėrkujtojmė disa nga ato.
Elektriciteti. Ne nuk mundemi asnjėherė, vetėm duke shikuar dy tela nga tė cilat njėra ėshtė e elektrifikuar, tė konstatojmė, nėpėr cilėn nga ato kalon rryma. Ne mund tė zbulojmė prezencėn e rrymės sipas pasojave tė cilat i shkakton elektriciteti (psh. poēi i ndezur). Domethėnė, elektriciteti egziston, anipse sytė tonė atė nuk e shohin nė mėnyrė tė drejtpėrdrejtė.
Gravitacioni. Nėse librin tė cilin tani e keni nė dorė e lėshoni, ai do tė bie nė tokė, qė do tė thotė se toka do ta tėrheq nga vehtja. Ajo forcė ėshtė diēka tė cilėn nuk e shohim drejtėpėrsėdrejti me sytė tonė dhe nuk e hetojmė me asnjė shqisė tjetėr. Pėrsėri, gravitacioni ėshtė njėra nga ato gjėra tė cilat nuk shihen por pėr prezencėn e tė cilės jemi tė sigurtė duke e shikuar rėnjen e trupave, e qė ėshtė rezultat i sajė.
Magnetizmi. E vėjmė magnetin nė afėrsi tė njė cope hekuri. Nga jashtė nuk ka asgjė pos asaj qė ne mund ta shohim me sytė tonė, por kur copa e hekurit tėrhiqet nga magneti, ne kuptojmė se nė hapėsirėn rreth magnetit ekziston fenomeni i magnetizmit.
Radiacioni i padukshėm. Nėse drita e bardhė e diellit kalon nėpėr prizmė, nga ana tjetėr e kristalit shohim gjashtė ngjyrėra (spektėr), tė kuqen, ngjyrė portokalli, tė verdhėn, tė gjelbėrtėn, tė kaltėrtėn dhe ngjyrė vjollce. Nga ana tjetėr e tė kuqes dhe mbi ngjyrėn e vjollcės nuk mund tė shihen ngjyrėrat tjera. Shkencėtarėt kanė zbuluar se nė atė vend ku syri nuk sheh mė dritė, egzistojnė ngjyrėra tė cilat posedojnė nxehtėsi dhe veēori kimike. Ato drita quhen infra tė kuqe dhe infra violete. Nė vitin 1800, fizicienti dhe astronomi Hershell, koncipoi idenė pėr hulumtim- a egziston radiacioni edhe jashtė asaj qė mund ta shohė syri? Ai gradualisht ndryshonte pozitėn e termometrit tė vendosur nė ekran, mbi tė cilin e kishte proektuar spektrin gjashtėngjyrėsh dhe e drejtonte nga ngjyra tė ndryshme duke e matur efektin e nxehtėsisė tė sė cilės nga ato. Kur qėndronte mbi ngjyrėn e kuqe, ai zbuloi se termometri tregon nxehtėsi mė tė madhe. Atėherė ai konstatoi ekzistencėn e radiacionit tė padukshėm - tė quajtur radiacioni infra i kuq - i cili prodhon mė shumė nxehtesi nga drita qė duket. Po e njejta nxehtėsi qė ėshtė rezultat i radiacionit, i bindi njerėzit nė ekzistencėn e rezatimit infra tė kuq. Nė tė njejtėn kohė, njė shkencėtarė tjetėr, Ualtston, vendosi njė sasi tė njė pėrzierjes kimike tė kloridit tė argjendit, nga ana e spektrit me ngjyrė vjollce dhe, nė kundershti me atė qė priti, zbuloi se nė vendin ku drita nuk depėrton deri te syri, ekziston faktori, i cili bėri qė kloridi i argjendit tė nxihet. Shumė mė vonė, shkencėtarėt zbuluan se ndryshimi i ngjyrės sė lėkurės nėn ndikimin e dritės sė diellit, varet nga ndikimi kimik i radiacionit. Kėshtu u qartėsua se pėrfundi ngjyrės sė vjollcės, ekziston radiacioni tjetėr i cili ėshtė i padukshėm dhe u emėrtua - ultra violete.
Tingujt e padukshėm. Ekzistojnė shumė tinguj tė cilėt ne nuk i dėgjojmė. Ato quhen zėra (tinguj) supersonik, e ekzistimin e tyre e zbulojmė duke i studjuar pasojat e tyre. Pėrdoren nė mjekėsi dhe teknologji.
Inteligjenca. Ne tė gjithė jemi tė vetėdijshėm pėr vehten, qė do tė thotė se e shohim qė ekzistojmė, e poashtu mund tė sjellim konstatime nė mėnyrė progresive nė lidhje me gjėrat qė ndodhin jashtė nesh, tė cilat i shpjegojmė me kėtė mėnyrė tė pohimit: E zgjidha problemin mė tė vėshtirė matematikor" Analizova shumė teori tė ndryshme gjersa erdha nė konstatim se kjo ėshtė e vėrteta" Poashtu, njeriu ėshtė i vetėdijshėm pėr diturinė e vetė, qė do tė thotė se ai di qė din. Inteligjenca nuk ėshtė diē qė shihet ose dėgjohet nė atė kuptimin e thjeshtė, qė njeriu mund ta sheh me sytė e tij dhe ta dėgjojė me veshėt e tij, por, nė tė vėrtetė, anipse nuk ėshtė e prekshme, ēdokush e gjen nė vehte bashk me aftėsinė e tė pamurit dhe tė tė dėgjuarit e aftėsive tė tjera tė jashtme. Njerėzit tjerė nuk mund tė kuptojnė pėr inteligjencėn time pėrmes pesė shqisave por mund tė sjellin konstatim pėr ekzistencėn e saj pėrmes pesė shqisave dhe pėrmes pasojave tė cilat i prodhon. Psh, kur shkencėtari e shpjegon njė problem, bėhet e qartė se ai e njeh mirė atė problem, e poashtu, nėse e pyesim shkencėtarin se a i ka tė qarta problemet matematikore, ose jo, dhe nėse ai thotė se ėshtė i njohur me ato, ne kuptojmė se ai ėshtė i vetėdijshėm pėr diturinė e vetė, qė do tė thotė se e di qė i kupton problemet matematikore.
Krijimet e trurit. Njerėzit mund tė krijojnė nė trurin e tyre tė gjitha format qė i dėshirojnė, qė do tė thotė, kullėn e Ajfelit, ndėrtimi i tė cilės nė botėn e jashtme zgjati me vite, u harxhuan shumė materiale ndėrtimore dhe substanca, punuan me mijėra punėtorė. E tėrė kjo mund tė ndėrtohet nė imagjinatė brenda njė ēasti. Me mijėra ndėrtesa tė kėtilla mund tė ndėrtohen, e poashtu mund tė paramendohen gjėra tė cilat nė botėn e jashtme nuk ekzistojnė fare, kėshtuqė mund tė imagjinohet ndonjė pėrbindėsh me shumė koka dhe shumė duar. Nėnkuptohet se njerėzit tjerė nuk mund tė informohen pėr sė afėrmi pėr kreacionet e mendjes tonė, sepse ato nuk shihen dhe s'dėgjohen, por ata mund tė zbulojnė ekzistimin e tyre nė bazė tė pasojave tė tyre dhe nė bazė tė fjalėve tona.
Dashuria, Urrejtja, Vendosmėria. Ēdokush, nė njė mėnyrė, ndjen dashuri pėr disa gjėra, kurse nė njė mėnyrė tjetėr ka averzion pėr disa gjėra tė tjera. Poashtu, gjatė jetės sė vet, njeriu ka nevojė pėr tė vendosur. Ēdo detyrė tė cilėn dėshiron ta kryej, ai vendos ta kryej, ndėrsa ēdo detyrė tė cilėn nuk e dėshiron ta kryej ai e lė anėsh dhe vendos qė tė mos e kryej. Askush nuk mund ti kuptojė plotėsisht vendimet e tjetrit, as tė sheh atė qė tjetri e sheh ose nuk e sheh, pos nga pasojat dhe reagimet, sepse dashuria, urrejtja dhe vendosmėria janė tė padukshme, tė pazėshme dhe tė paprekshme, kėshtuqė, nuk mund tė vėrehen e tė hetohen pėrmes shqisave tė jashtme.
Jeta. Njė zog i bukur, duke ecur kah uji, bie nė njė pishinė dhe para se tė arrijmė ta shpėtojmė, mbytet. Nė organizimin e jetės sė kėsaj shpeze, nė kėtė ēast tė posaēėm, ka ndodhur njė ndryshim. Ēfarė ėshtė dallimi mes gjendjes sė tashme tė sajė dhe para njė ēasti, kur akoma ishte e gjallė, kur lėvizte, hante dhe luante? Nga nevoja duhet tė themi se egziston diēka nė zogun e gjallė e qė nė zogun e ngordhur nuk egziston - vėtė jeta. Jeta nuk ėshtė objekt pėr shqisat, ne vetėm i vėrejmė pasojat e saj, si psh. lėvizja, tė ushqyerit, etj, e sipas kėtyre pasojave e zbulojmė ekzistencėn e saj.
Faktet e vėrtetuara shkencėrisht qė u pėrmendėn mė lartė, e bėjnė plotėsisht tė qartė se pėrveē krijesave tė cilat i vėrejmė me shqisat tona, ekzistojnė dukuri tė cilat nuk i pėrceptojmė nė mėnyrė direkte por pėr tė cilat dijmė vetėm pėrmes pasojave tė cilat i prodhojnė.
Kėshtu arrijmė deri te konstatimi se nuk ėshtė nė rregull tė hjedhim poshtė atė qė nuk e shohim, vetėm pėr shkak se ėshtė e padukshme, sepse tė qenėt i padukshėm ndryshon tėrėsisht nga mosegzistenca, ndėrsa rrugėt e zbulimit tė gjėrave nuk pėrkufizohen vetėm me sytė a me shqisat tjera tė jashtme. Mendja mund tė zbulojė gjėrat pėrmes pasojave tė cilat ato gjėra i shkaktojnė, sikundėr ishte rasti me faktet shkencore tė cilat u zbuluan pėrmes rezultateve tė tyre, e qė nuk u mohuan e as u vunė nė dyshim nga ana e personave kompetentė.
Nuk dėshirojmė tė themi se Zoti ėshtė i ngjashėm me kėto fakte sepse, Zoti ėshtė e vėrtetė shumė mė e madhe se ato, e Vėrtetė, me tė cilėn asgjė nuk ėshtė e barabartė dhe qė ėshtė e pakrahasueshme, por dėshirojmė tė potencojmė se nė tė njėjtėn mėnyrė me tė cilėn i zbulojmė gjėrat pėrmes pasojave tė tyre, mund tė zbulojmė ekzistencėn e Zotit nėpėrmjet shenjave tė Tij.
Kėshtu, ata tė cilėt shohin vetėm me sytė e tyre fizik dhe e mohojnė egzistencėn e Zotit sepse nuk mund ta shohin me sy tė atillė, janė tė verbėr kur janė nė pyetje sytė e urtisė dhe tė tė menduarit tė tyre, sepse ne e dijmė, tė udhėhequr nga urtia, se pėrmes tė udhėhequrit tė saktė me tė krijuarėn - qė ėshtė njė nga shenjat e Zotit - Egzistenca e Tij mund tė zbulohet.
Atyre njerėzve, ne ju themi, bashkė me poetin:
Shpirtit tėnd ia hap syrin e zemrės tėnde qė tė shohė, Dhe ajo qė ėshtė e padukshme ty do tė tė zbulohet"
Sepse nė ēdo krijesė egziston shenjė e Zotit.
Pikėpamje shumė mė precize dhe aspekt shumė mė i rėndėsishėm ėshtė perceptimi i pasojave tė Fuqisė tė Zotit-qė do tė thotė tė botės dhe tė krijesave nė ate - bashkė me atė qė na shpien drejtė Egzistimit tė Atij, e qė poashtu e vėrtetojnė se e tėrė bota me krijesat e veta ėshtė shenjė e Tij, e shenja e Tij, nuk ėshtė e pėrkufizuar nė vėrtetim ose vend tė caktuar, dhe meqė tė gjitha dukuritė janė shenja tė Tijat, Ai Vetė, ėshtė e vėrtetė dhe realitet me tė cilin nuk mund tė jetė i barabartė dhe tė krahasohet asnjė krijesė tjetėr. Thėnė mė mirė, Ai ėshtė Thelb qė posedon ēdo perfeksion dhe ėshtė i privuar nga ēdo imperfeksion.
Prandaj, ne kuptojmė dy gjėra, duke i studiuar shenjat e Zotit:
- Egzistencėn e Krijuesit tė Universit, nė tė cilin tė gjitha gjėrat janė shenjė e Tij.
- Pėr arėsye se shenjat e Tij nuk kanė pėrkufizim dhe nuk janė tė posaēme pėr njė kohė a vend, Ai ėshtė Thelb, i pakufishėm dhe me tė gjitha perfeksionet, anipse nuk mund ta shohim realitetin e Tij.
Mohamad ibn Abdulah Horasani, shėrbyes i Imamit tė tetė a.s. ka thėnė: Njė grup njerėzish rrinte te Imam Rida, kur hyri njėri nga ata qė e mohojnė Zotin. Imami Rida i tha: "Nėqoftėse, ashtu si thua ti, nuk ka Zot, nuk ka Profet, Gjykim dhe Liber (i cili ėshtė kėtu me siguri) a do tė shkojnė nė dėm tonin lutjet tona, agjėrimi, zeqati dhe besimi ynė?"
Njeriu nuk u pėrgjegj (qė do tė thotė se pėrgjegja e tij ishte ,jo"). Imami vazhdoi: 'Por, nėse egziston Zoti, ashtu sikur themi ne, egziston religjioni, egzistojnė Dita e Kthimit dhe Ringjallja (e ato me siguri egzistojnė), a je ti i dėnuar me fatkeqėsi dhe shkatėrrim? (Ėshtė e qartė se sipas parimeve tė mendjes sė shėndoshė, qoftė edhe nga mundėsia e thjeshtė qė pas kėsaj bote tė egzistojė njė botė tjetėr, ēdokush duhet tė sillet sipas kėrkesave tė fesė pėr ti ikur fatkeqėsisė dhe shkatėrrimit)".
Njeriu pyeti .Si duket dhe ku gjendet Zoti nė tė cilin besoni"? Imami tha: Pyetja yte ėshtė e gabuar. Zoti nuk ėshtė i atillė qė tė mund tė rri nė shtėpi. Ai e ka krijuar Gjithesinė. Ai nuk ėshtė i atillė qė tė mund tė posedojė kualitete tė caktuara. Ai i ka krijuar kualitetet. Prandaj, Ai nuk mund tė kuptohet nė atė mėnyrė. Zoti nuk ėshtė i dukshėm pėrmes shqisave pėr askend dhe nuk mund tė krahasohet".
Njeriu tha: Nėse Ai nuk ėshtė i perceptueshėm pėrmes shqisave, atėherė Ai ėshtė asgjė".
Imami u pėrgjegj: I mjeri ti (sa ėshtė e vogėl mundėsia yte pėr tė menduar). Pėr shkak se shqisat e tua nuk janė nė gjendje Ta vėrejnė, ti e mohon egzistimin e Atij. Por, ne jemi tė sigurtė, pikėrisht pėr arėsye se nuk mund ta shohim, se vetėm Ai ėshtė Zoti ynė dhe askush tjetėr".
Njeriu tha: Mė thoni, kur u krijua Zoti"?
Imami tha: Ti mua mė thuaj kur nuk paska pasur Zot, qė tė tregoj unė se kur ėshtė krijuar Ai"(qė do tė thotė se Zoti ka egzistuar para kohės dhe Ai e ka krijuar kohėn).
Ai tha:Cila ėshtė dėshmia pėr egzistimin e Zotit?"
Imami Rida u pėrgjegj:Kur e shikoj trupin tim, unė e kuptoj se asgjė nuk mund ti shtoj gjatėsisė sė tij e as mund tė shkurtoj diē. Poashtu, unė nuk mund tė zgjedh qė tė bėhem i lumtur ose fatkeq (unė psh, ndoshta mund tė pėrpiqem me tė gjitha forcat qė tė shėrohem nga ndonjė sėmundje por nuk mund tė kem sukses). Nė bazė tė kėsaj dėshmie, e poashtu edhe nė bazė tė vėshtrimit tė strukturės sė diellit dhe tė yjeve si edhe tė rregullimit tė tėrė botės, e kuptoj se trupi im dhe kjo botė e krijesave tė gjalla, kanė Krijues dhe Zot (I Cili mendon dhe ėshtė i Aftė)."
LEKSIONI I TRETĖ
Formimi i Universit
Nė Universin tonė, duke filluar nga atomi mė i vogėl e deri te trupi mė i madh qelizor, nė ēdo gjė qė e shohim, jemi tė vetėdijshėm pėr rregullimin ideal dhe strukturėn precize, nė njė masė aq tė madhe sa qė edhe shkencėtarėt e mėdhenjė kanė qenė tė provokuar gjer nė habitje. Sesill Bojs Haman, profesor i biologjisė nė kolexhin Osburn, thotė se, sa herė qė e vėn njė pikė ujė nėn mikroskop ose i shikon yjet mė tė largėta pėrmes teleskopit pėrmbushet me habi tė madhe.
Ka aq shumė organizim nė natyrė, sa qė ėshtė e mundur pėrmes ligjeve tė pandryshueshme, tė shpjegohet drejtimi nga do tė zhvillohet cilado qoftė dukuri, para se tė paraqitet.
Pėr kėtė arresye (qė do tė thotė, se modelet dhe ligjet tė cilat egzistojnė nė natyrė, janė tė caktuara dhe tė pandryshueshme) shkencėtarėt pėrpiqen ti zbulojnė ato ligje. Sepse, pa pėrpjekjen e tyre, a nuk do tė ishte i pafrytshėm ēdo angazhim dhe pėrpjekje? Toka nė tė cilėn jetojmė, duke e marrė parasysh madhėsinė e saj, largėsinė nga Dielli, shpejtėsinė e lėvizjes orbitale, etj, ėshtė ashtu e rregulluar dhe e organizuar qė tė mund tė veprojė si themel pėr jetėn sepse, nėse nė kushtet e egzistimit tė sajė ndodhė edhe ndryshimi qoftė mė i vogėl, do tė paraqiten humbje me pėrmasa shumė tė mėdha.
Atmosfera, pjesėt pėrbėrėse tė sė cilės janė kryesisht gazėrat tė nevojshėm pėr jetė, ėshtė mjaft e dendur qė tė mundet si mburojė, tė mbrojė tokėn nga sulmet vdekjepruese tė pėrditshme tė mė se dyqind milione meteorėve, tė cilėt i afrohen tokės me shpejtėsi prej pesėdhjetė km nė sekondė.
Pėrgjegjėsia pėr mbajtjen e temperaturės nė sipėrfaqen e tokės nė kufinjtė e nevojshėm pėr jetė, poashtu, i takon atmosferės, dhe po tė mos egzistonte ajo, toka si shkretėtirė pa ujė, do tė ishte e paaftė tė krijojė jetė. Por, pėr ē'arresye nuk i shpjegojmė nė mėnyrė tė drejtėpėrdrejtė kėto gjėra?
Mė tė afėrt se ēdo gjė jemi ne vetė. Fshehtėsitė e egzistencės sė njeriut janė tė panumėrta, saqė shkencėtarėt pas shumė vite hulumtimi, akoma nuk janė nė gjendje tė pėrfshijė tė gjitha ēuditė e tij.
Pas shumė vitesh studimi dhe hulumtimi, dr. Aleksis Karel e ka shkruar veprėn ,L'homme, cet inconnue" (Njeriu, ai i Panjohuri). Ai ja pranuar se biologjia dhe shkencat tjera, edhe mė tutje nuk janė nė gjendje tė zbulojnė faktet lidhur me funksionimin e trupit tė njeriut, sikundėr edhe shumė fshehtėsi tė tjera tė cilat mbeten pėr tu zbuluar nė tė ardhmen.
Tė analizojnė tani disa nga ēuditė e egzistencės tonė. Qelizat trupore:
Trupi i njeriut ėshtė si ndėrtesė. Ėshtė i krijuar nga njė mori materie ndėrtimore qė quhen qeliza, nga tė cilat ēdonjera nė vehte paraqet tėrėsi tė gjallė.
Prandaj ēdo qelizė ėshtė e gjallė, e ushqimi i sajė, absorbimi, eliminimi dhe reprodukimi, janė sikur nė organizmat tjerė dhe zhvillohen e veprojnė me pėrpikshmėri. Nė ndėrtimin e qelizave janė tė shfrytėzuara edhe njė sėrė metalesh, si psh hekuri, bakri, kalciumi, si edhe elementet tjera, si psh. oksigjeni, hidrogjeni, nitrogjeni dhe sumpori.
Numri i kėtyre qelizave nė trupin e njeriut ėshtė 10, e qė ėshtė barabartė me dhjetė mijė, milionė, bilionė. Ēdonjėra nga kėto qeliza tė gjalla, jeton nė bashkėpunim ideal me fqiun e vetė, e tė gjitha ato bashkė i shėrbejnė njė qėllimi. Janė shumė tė ndijshme, koeficientin e tolerancės e kanė tė vogėl, ushqimi duhet tė jetė i zgjedhur pėr ato. Gjaku pėrmes zemrės, e plotėson kėtė detyrė shumė mirė.
Ndėrtimi i zemrės ėshtė i mirė dhe me formė e dimenzione ideale, kėshtu qė mund tė shpėrndajė gjakun pėrmes sistemit tė enėve tė gjakut dhe kapilareve. Gjaku, pasi tė shpėrndajė ushqimin nėpėr qeliza, absorbon materjet helmuese tė cilat janė grumbulluar aty dhe i kėthen nė zemėr, me ngjyrė tė ndryshuar. Zemra ua distribuon mushkėrinjėve, pas tė cilave pėrsėri kėthehet nė tėrė trupin, me ngjyrė tė kuqe dhe me mė shumė freski.
Gjersa kalon nėpėr veshkė, pjesa tjetėr e materjeve helmuese eliminohet kėshtu qė mėnjanohen tė gjitha pengesat pėr funksionimin e pėrgjithshėm tė trupit.
A nuk shohim ne, nė kombinimin preciz tė metaleve dhe tė elementeve nga tė cilat ėshtė e krijuar qeliza, si edhe nė ndėrtimin e mrekullueshėm tė zemrės dhe nė mėnyrėn e punės sė saj qė tėrheq vėmendjen e mendimtarėve dhe shkencėtarėve tė sotėm, planin ideal dhe superior tė formimit?
Edhe nėse nė trupin e njeriut shohim njė tėrėsi misterioze, e njėkohėsisht edhe formė, a mund tė thuhet se po e teprojmė? Pa dyshim, jo.
Njėkohėsisht, ne duhet tė pranojmė se bota e gjallė ėshtė e bazuar mbi njė strukturė dhe organizim ideal, dhe pa dyshim, ēdo rregullim dhe formėsim, ėshtė vepėr dhe pėrmbushje e Krijuesit tė Urtė dhe tė Fuqishėm.
Kjo lėndė do tė shprehet mė detajisht nė kaptinat e ardhme.
LEKSIONI I KATĖRT
Krijuesi i Universit
Kompjuteri
Sot, shumica e njėrėzve arrin ta kryej punėn e vetė me ndihmėn e makinave.
Njėra nga ato makina e cila mė shumė se tė tjerat na habit, ėshtė kompjuteri, pėr mundėsitė e nduartnduarta tė tė cilit kanė dėghuar tanimė tė gjithė. P.sh., njė lloj kompjuteri, ėshtė nė gjendje qė nė afat prej disa minutash tia jep mjekut dosjet tė cilat janė tė inkorporuara nė memorjen e tij, e poashtu ėshtė nė gjendje tė diagnostifikojė sėmundjen. Ai i analizon detajet e ēdo gjendjeje tė evidentuar brėnda vitit, ose edhe para dhjetė vjetėsh dhe preferon mėnyrėn e shėrimit dhe terapinė pėr sėmundjen. Kompjuteri, sipas nevojės, mund ta preferojė edhe barin adekuat pėr barnatoren e spitalit dhe ta informojė motrėn medicinale, kėshtu qė ajo tė mund tia jep ilaēin pacientit. Disa fabrika, poashtu, pėrdorin kompjuterin pėr kontrollin dhe pėr sinkronizimin e makinave tė veta. A ėshtė e mundur qė rastėsia ose fati, e kanė krijuar kompjuterin, ose ndoshta mundėsitė e tij tė mrekullueshme janė vėrtetim i inteligjencės dhe shpirtit tė krijuesit tė tij?
Pa dyshim, ēdo kush qė ėshtė ndeshur me kėtė makinė, do tė pajtohet se ėshtė i vetėdijshėm pėr inteligjencėn e madhe tė krijuesit tė tij.
Kuzhina automatike:
Orbis" ėshtė emri i makinės e cila mund tė pėrgatit ushqimin mė tė mirė pėr njėmijė njerėz, brenda njė ore.
Nė shumė vende tė botės kafeteritė dhe restorantet e pėrdorin kėtė aparat.
Ai ėshtė nė gjendje tė kryej punėn e njėzet kuzhinierėve profesionistė.
Kur tė parkoni automobilin e juaj para restorantit, shtypni pullėn e autoparlantit pranė jush dhe njė zė menjėherė ju pyet se ē'dėshironi. Ju jepni porosinė pėr lloje tė ndryshme tė ushqimit dhe pas tetė minutash, kamarieri i posaēėm ua sjellė ushqimin.
Si funksionon kuzhina automatike?
Kur blerėsi e shtyp pullėn, ndizet njė dritė e vogėl nė Orbis" dhe kėshtu blerėsi e porosit ushqimin (psh sanduēin), e dikush qė rri para makinės, shtyp pulla speciale. Makina fillon tė punojė. Nė kėtė mėnyrė, pikėsėpari pritet buka me anė tė njė thike automatike, e njėkohėsisht copa e mishit vihet nė furrė, e cila e pjek pėr katėr minuta. Pastaj vehet nė bukė bashkė me pjesėt tjera tė sanduēit. Atėherė, sanduēi i nxehtė vehet nė njė qese najloni dhe tani ėshtė i gatshėm. A ėshtė Orbisi" automatik dhe i formuar mirė, pa krijues dhe dizajner dhe a ėshtė krijuar rastėsisht, duke i falėnderuar fatit? A nuk ėshtė ai prodhim i idesė sė shkencėtarit i cili e ka zbuluar duke pėrdorur llogaritje shumė precize?
Pa dyshim, forma dhe rregullimi tė cilin e vėreni te shembujt e sipėrm janė rezultat i tė menduarit tė krijuesve dhe zbuluesve te tyre. Kjo do tė thotė se po tė mos ishin zbuluesit e tyre, dhe po tė mos ishin tė krijuara nė bazė tė llogarive dhe matjeve shumė precize, kėto makina asnjėherė nuk do tė egzistonin.
Fakti i njėjtė vėrteton se vepra dhe rregullimi i sajė, duhet medoemos tė rrjedhin nga dituria dhe se rastėsia nuk mund tė jetė prejardhja e mrekullisė e cila ka formė dhe rregull.
Prandaj, forma e mrekullueshme dhe funksionimi ideal tė cilat shihen nė trurin e njeriut, nė nerva, sistemin e tretjes, zemėr, nė sytė, veshėt dhe nė mija shembuj tė tjerė, krijojnė dėshminė e plotė se bota reale ka krijuesin dhe kreatorin e urtė dhe tė fuqishėm dhe se ēdo gjė qė e tėrheq interesimin tonė pėr fshehtėsitė e mėnyrės se si ėshtė krijuar njė vepėr, mundėson vetėdijėsimin tonė pėr madhėrinė e krijuesit tė tij.
A mund tė themi se truri dhe shqisat janė mė pak tė rėndėsishme se kompjuteri?
Gjithsesi do tė pranoni se tė gjitha kėto gjėra janė shembull dhe dėshmi e madhėrisė dhe rėndėsisė sė diturisė dhe fuqisė sė Krijuesit tė botės. Lidhur me kėtė, menēuria dhe inteligjenca tė cilėn mund ta ketė njeriu, janė dėshmi pėr manifestimin e diēkaje qė ėshtė pėrplotė dituri dhe inteligjencė qė e ka krijuar, sepse ėshtė e pamundur qė dikush qė s'ka menēuri e as inteligjencė, kreacionit dhe konstrukcionit tė vetė ti dhurojė menēuri dhe inteligjencė tė atillė.
Kur'ani i Shenjtė na orienton nė shumė vargje tė veta drejtė tė vėrtetės sė pakontestueshme dhe tė sė vėrtetės sė ndritshme:
All-llahu ėshtė, Ai qė ngriti qiej pa ndonjė shtyllė. Ju i shihni ato. Ai mbizotėroi Arshin dhe nėnshtroi diellin e hėnėn qė ēdo njeri udhėton deri nė njė afat tė caktuar; Ai rregullon ēėshtjen (e gjithėsisė), sqaron argumentet, qė tė jeni tė bindur pėr takimin (pas ringjalljes) me zotin tuaj". (XIII:2)
LEKSIONI I PESTĖ
Zbulimi i fshehtėsive tė natyrės
Zhvillimi i hovshėm i diturisė njerėzore, nė mėnyrė progresive zbulon tė panjohurėn dhe eliminon botėkuptimet e gabuara nė psikologji dhe nė shkencat praktike.
Psh. dikur mendohej se organe tė caktuara tė trupit nuk kanė funksion tė dobishėm por, shkenca moderne, pas shumė analizave dhe hulumtimeve, vėrtetoi dobitė e posaēme nga ato. Nė tė ardhmen, kur mjetet e hulumtimit do te zhvillohen edhe mė shumė, do tė zbulohen me siguri funksione edhe mė tė rėndėsishme.
Me disa shembuj do tė tregojmė se nė ē'mendojmė:
- Timusi (thymus) ėshtė gjėndėr e vogėl qė gjendet nė mediastinum, pas brinjėve. Roli specifik i timusit ishte i paqartė dhe shkencėtarėt e mėhershėm konsideronin se bėhet fjalė pėr njė organ tė panevojshėm. Por, sot dihet se timusi ka rol tė rėndėsishėm nė mbrojtjen nga trupthat e huaj tė cilat e sulmojnė trupin.
- Epiliza, ėshtė mė e pėrbėrė se timusi dhe gjendet nė trurin e njeriut. Nė tė kaluarėn, shkencėtarėt nuk i kushtonin kujdes tė posaēėm por sot, besohet qė ajo vepron nė funksion tė kontrollit tė aktivitetit seksual dhe nė pengimin e pubertetit tė parakohshėm. Poashtu, ka edhe funksione tė tjera tė cilat nėse ndėrpriten, shkaktojnė vdekje.
- Mė parė, mjekėt konsideronin se bajamet nuk kanė kurrfarė funksioni dhe shumė shpesh preferonin heqjen e tyre. Sot, specialistėt e kanė tė njohur rolin e tyre dhe shumė rrallė vendosin ti heqin. Bajamet prodhojnė rruza tė bardha tė gjakut, roli i tė cilave ėshtė tė mbrojnė trupin nga mikrobet. Ato e kanė rolin e njėjtė pėr trupin sikur karantina pėr njė sėmundje e cila vie nė njė vend tė caktuar. Ato kanė rolin e pengesės nė tė hyrėt e organeve pėr frymėmarrje, duke e mbrojtur ajrin qė e thithin nga infektimet dhe duke i shkatėrruar mikrobet. Kur ėshtė ajri mė i ndotur ose kur janė mikrobet mė aktive, bajamet punojnė mė intensivisht, e si pasojė e kėsaj vie deri te pezmatimi. Heqja e bajameve nuk ėshtė e preferuar pėr kėto shkaqe: Pėr shkak se njė gjė e kėtillė shkakton aktivitet mė tė madh nė fyt dhe ju mundėson mikrobeve tė depėrtojnė gjer nė mushkėri, gjė e cila shkakton sėmurje tė ndryshme, si psh. bronkitisi. Pėr shkak se lėkura e cila e mbulon hundėn dhe fijet e zėrit, tėhollohet, duke shkaktuar thatėsinė e hundės dhe tė fytit. Aq mė shumė, gjatė infektimeve tė ndryshme, bajamet fryhen dhe si ndonjė llambė sinjalizuese i informojnė mjekėt pėr sėmundjen. Prandaj, kur mungojnė bajamet, sėmundja nuk do te diagnostifikohet, e njė gjė e kėtillė mund tė sjellė komplikime tė mėtejme, si psh anginė.
- Pas shumė hulumtimesh, njė grup shkencėtarėsh, erdhi gjer te konstatimi se zora qore ka rol tė rėndėsishėm nė luftėn kundėr kancerit, dhe heqja e sajė, kur nuk ėshtė e domosdoshme, mund tė shkaktojė kėtė sėmurje fatale. Ky fakt ishte i shpallur nė Zhurnalin e Shoqatės Mjekėsore Amerikane. Pra, eliminimi i zorės qore te personat qė janė nė rrezik, ka ndikim tė rėndėsishėm dhe vetvetiu mund tė shkaktojė kancerin.
Studimi i shembujve tė lartėpėrmendur, bashkė me qindra tė tjerė, tregon se nėse nuk arrijmė tė zbulojmė ndonjė dobi ose pėrparėsi tė ndonjė dukurie apo procesi, nuk guxojmė tė konstatojmė se ato nuk kanė vėrtetė ndonjė funksion dhe se janė tė padobishme. Ėshtė mė mirė tė presim qė fshehtėsitė dhe funksionet tė zbulohen nga drita e shkencės. Anipse njeriu ka bėrė pėrparim tė madh, ai akoma ėshtė nė fillim dhe akoma nuk ka lexuar as rreshtin e parė tė Librit tė madh tė Natyrės.
Ajnshtajni, nė librin e tij Filozofia e relativitetit", ka thėnė se ato qė i kemi lexuar nė Librin e Natyrės na kanė mėsuar shumė gjėra, por edhe na ka vetėdijesuar se jemi larg nga gjetja e gjendjes sė plotė si dhe nga deshifrimi i fshehtėsive tė saj. Ulijams Xhejms, poashtu ka konstatuar se dallimi mes diturisė dhe mosdijes ėshtė sikur dallimi mes pikės sė ujit dhe oqeanit.
Prandaj, a nuk ėshtė gabim i madh i atyre materialistėve tė cilėt, duke mos i njohur karakteristikat e gjėrave dhe duke mos pasur dituri tė plota i hjedhin ato poshtė duke i vlerėsuar si tė padobishme dhe pa funksion?
Po tė ishin mė tė kujdesshėm, do tė kuptonin se egziston bota e dallimeve mes mosnjohjes sė gjėrave dhe mosegzistencės dhe se, sė paku, nuk ėshtė korrekte qė gjėrat tė cilat nuk i gjejmė dhe nuk i njohim ti shpallim si joegzistuese.
Ėshtė e qartė se pėr shkak tė mosnjohjes sė detajeve tė njė apo dy gjėrave, njeriu nuk guxon tė krijojė bariera nė drejtim tė tė kuptuarit tė Krijuesit tė Urtė tė Universumit, pėrmes fshehtėsive tė krijimit tė botės dhe tė harmonisė tė vetė tė mrekulluar. Pa dyshim se studimi i vetėm njėrės nga pjesėt e asaj qė ėshtė e krijuar, bile edhe e vetėm njė fragmenti tė asaj pjese, mjafton pėr ta orientuar njeriun drejtė Krijuesit dhe Ndėrtuesit tė Gjitėdijshėm tė Universumit. Nėsė dikujt i bie nė dorė njė libėr i shkruar nė mėnyrė plotėsisht logjike dhe racionale dhe nuk i kupton disa gjėra pėr shkak tė mungesės sė diturisė, cili do tė jetė mendimi i tij pėr atė libėr? A duhet t'i mohojė tė gjitha gjėrat e dobishme qė i pėrmban ai libėr e qė dalin si rezultat i mendimit krijues dhe vizionit tė gjėrė tė autorit. Me siguri se - jo!
LEKSIONI I GJASHTĖ
Ligji i Lavoazjeut dhe Krijimi
Tė gjithė ne kemi parė zjarrin dhe e kemi dalluar dhe njohur atė, por kur e shohim zjarrin duke u ngritur nė lartėsi, gjithmonė pyetemi se ē'ėshtė nė tė vėrtetė ai. Sot, ne e dijmė se flaka ėshtė formuar nga gazrat e kombinuar me oksigjenin nga ajri por, dikur shkencėtarėt konsideronin se ekziston njė substancė e padukshme nė thėngjill dhe naftė, e cila me djegje lirohet nė formė flake, e atė substancė e quajtėn sumpor". Kjo ide tuboi rreth vedi shumė ithtarė dhe shumė shkencėtarė e pranuan duke e emėrtuar atė substancė tė padukshme - flogiston".
Xhorxh Ernest Stall ka thėnė se flogistoni ėshtė materje e cila ka ikur dhe e cila ka qenė bazė dhe esencė e zjarrit, ka qenė e fshehur brėnda materjeve djegėse dhe ėshtė liruar gjatė djegjes, nė formė tė flaės. Ai ka thėnė se druri, nafta dhe thėngjilli digjen sepse kanė mė shumė flogiston, kurse metalet pėrmbajnė mė pak flogiston.
Ai dhe ithtarėt tjerė tė kėsaj ideje, kanė besuar se flogistoni lirohet me djegjen e metaleve kurse ajo qė mbetet e merr formėn e ndryshkut. Ata poashtu kanė thėnė se me djegjen e sumporit lirohet flogisoni dhe mbetet njė gaz i pangjyrė, i cili nė tė vėrtetė ėshtė sumpori pa flogiston.
Rueli, kimisti i madh dhe mėsuesi i Lavoazieut, poashtu e ka pranuar kėtė ide dhe me tė gjitha forcat ėshtė pėrpjekur ta vėrtetojė.
Lavoazie, shkencėtari francez, njėri nga krijuesit e kimisė moderne, ėshtė dhėnė pas hulumtimit tė asaj tė cilėn e thonin Rueli dhe shkencėtarėt tjerė, duke harxhuar shumė kohė rreth teorisė sė tyre, derisa nė fund e zbuloi se besimi nė flogiston ėshtė i pabazė.
Nė vitin 1772, ai e shkaktoi djegjen e njė cope tė plumbit, duke i drejtuar rrezet e diellit drejtė tij pėrmes qelqit zmadhues. Ai e vėrejti se pesha e plumbit po shtohet dhe konstatoi se ndonjė pjesė e ajrit po lidhet me metalin dhe po e rrit peshėn e tij. Po tė egzistonte flogistoni, pesha e metalit do tė zvoglohej. Kėshtu, Lavoazieu konstatoi se teoria pėr flogistonin duhet tė hudhet poshtė.
Nė favor tė kėtij zbulimi, vėrtetoi se plumbi i djegur", nėse nxehet, e rikthen pjėsen e huajtur nga ajri dhe nė kėtė mėnyrė pėrsėri do tė shndėrrohej nė plumb tė thjeshtė. Nė vitin 1776, ai e bėri njė eksperiment tė ri duke e lėnė njė enė me zhivė mbi zjarr, plot dymbėdhjetė ditė. Nuk kaloi kohė e gjatė e njė shtresė e kuqe dhe e hollė u duk mbi zhivė. Ai konstatoi se ajri, nė bashkėdyzim me zhivėn, nuk do tė mund t'i ndihmojė jetės. Konstatoi se njė pjesė e ajrit brėnda enės ka reaguar ndaj zhivės duke krijuar shtresėn e hollė me ngjyrė tė kuqe. Pėr ta vėrtetuar kėtė, ai e ndau shtresėn e kuqe dhe filloi ta ngrohė. Vėrejti se filloi tė lirohet gazi, dhe se gazi ėshtė i nevojshėm pėr zhvillimin e jetės, kėshtu qė erdhi deri te pėrfundimi se nuk ekziston asgjė qė ndahet nga zhiva gjatė ngrohjes por, ekziston njė gaz nė ajėr i cili lidhet me zhivėn duke krijuar oksidin e xhivės.
Lavoazjeu kėshtu vėrtetoi se nuk ekzistojnė dėshmi qė e vėrtetojnė ekzistimin e flogistonit, dhe qė nė reaksionet kimike, pesha e pėrgjithshme e tė gjitha substancave tė cilat marrin pjesė nė reaksion, pėrputhet me peshėn e pėrgjithshme tė tė gjitha substancave tė cilat krijohen nė atė reaksion. Me fjalė tė tjera ,Rien ne se pera, et rien ne se erea" (asgjė nuk zhduket dhe asgjė nuk krijohet).
Kėshtu teoria pėr flogistonin, i humb ithtarėt e vetė. Ne sot e dijmė se nėse diēka ndizet, kjo gjė ndodh pėr shkak tė kontaktit me oksigjenin e jo pėr shkak tė substancės sė padukshme e cila digjet nė formė tė flakės. Sidoqoftė, historia e flogistonit dhe teoria e Lavoazieut, qartė na kanė treguar se Lavoazieu duke thėnė Asgjė nuk zhduket, asgjė nuk krijohet", ka menduar se nė reagimet kimike asgjė nuk zhduket e as qė diēka shtohet. Gjatė kėsaj, ai nuk ka menduar nė krijimin e botės, qė ėshtė problem filozofik.
Pėr fat tė keq, njerėz tė caktuar duke menduar se Lavoazieu ka dashur ti pėrgjigjet njė pyetjes filozofike, tentuan tė vėrtetojnė se ēėshtja e krijimit nuk pėrputhet me teorinė e Lavoazieut, sepse ai ka thėnė se asgjė nuk krijohet dhe asgjė nuk zhduket. Si mund tė krijohet diēka nga hiēi? Pyetnin ata! Sidoqoftė, duke u bazuar nė kėto dy teori, u qartėsua se Lavoazjeu ka menduar nė reaksionet kimike tė cilat zhvillohen nė botėn e sotme. Ai poashtu mendonte se kjo botė ėshtė e atillė qė brėnda kufinjėve tė saj, asgjė e tepėrt nuk mund tė shtohet dhe asgjė nuk mund tė zhduket. E problemi se a ėshtė bota e krijuar apo ėshtė e pėrhershme, ėshtė problem filozofik nė drejtim tė tė cilit teoria e Lavoazjeut mbetet tėrėsisht memece.
Poenta qėndron aty se, kur i mėsojmė teoritė shkencore ose i analizojmė idetė, duhet thellė tė mendohemi se ē'ėshtė thėnė, e tė jemi tė kujdesshėm dhe ti studiojmė me ndihmėn e ekspertėve pėr ēdo ēėshtje, kėshtu qė e vėrteta del nė pah. Moskujdesi nė gjėrat e kėtilla mund tė dobėsojė bisedimet tona.
Mbi tė gjitha, nuk guxojmė ti qasemi teorisė pa analizė tė kujdesshme, duke e paramenduar atė si tė vėrtetė faktike. Ka pasur shumė teori tė cilat gjatė kohė kanė qenė tė pėrkrahura nga shkencėtarė tė ndryshėm, e tė cilat pastaj janė mohuar dhe ėshtė zhdukur ēdo shenjė e tyre. Njėri nga shembujt, ėshtė teoria pėr flogistonin, pėr historinė e tė cilit bėmė fjalė mė lartė. Bile, edhe teoria e Lavoazjeut ka humbur formėn e vet fillestare (principi i konzervimit tė gjėrave) dhe u shndėrrua nė princip tė mirėmbajtjes sė gjėrave dhe tė energjisė. P.sh. 8 gram oksigjen reagon me njė gram hidrogjen, teoria e Lavoazjeut do tė parashihte se do tė krijohen nėntė gram ujė, por, ne sot e dijmė se, duke i falėnderuar matjeve precize, se njė sasi e vogėl e materies shndėrrohet nė energji dhe se sasitė e ujit tė krijuar do tė jenė diē mė pak se nėntė gram.
LEKSIKONI I SHTATĖ
Nevoja e pėrhershme pėr All-llahun
Analizoni shembujt e mėposhtėm dhe do tė shihni pėrpjestimin me tė cilin krijesat e kėsj bote vėrtetojnė praninė e Krijuesit.
- Si bashkėveprojnė ata tė cilėt tentojnė tė krijojnė njė aeroplan? Kėta inzhinjerė tė specializuar i bashkojnė pjesėt metalike nė mėnyrė tė posaēme e me pėrputhje me njėsitė ekzakte, kėshtu qė, aeroplani mund tė fluturojė duke bartur udhėtarė dhe barrė tė caktuar. Gjithsesi, detyrė e inzhinjereve tė konstruktimit ėshtė qė, vetė tė bashkojnė materialet themelore sipas planeve tė veta, nė mėnyrė qė kur tė kryhet puna e tyre, pjesėt metalike, motorėt, llambat, ulėset, etj. e qė janė bėrė nga ana e inxhinjerėve, tė mos varen mė nga ata, sepse pjesa e punės sė tyre njėherė ėshtė e kryer.
>
- Nėse dėshirojmė tė bėjmė shtėpi dhe posedojmė tėrė materialin, a mund tė thuhet se kjo mjafton? Sigurisht qė na ėshtė i nevojshmėm muratori dhe ndihmėsi i tij, jo pėr ta prodhuar materialin, por pėr ta bashkuar atė nė pėrputhje me mjeshtrinė qė kanė. Ėshtė e qartė se nuk na janė tė nevojshėm punėtorėt pėr ta prodhuar materialin pėr ndėrtimin e shtėpisė, por, na nevoiten pėr ta pėrdorur atė material. Nė kėtė mėnyrė shtėpia mund tė ndėrtohet nga ky material.
>
- Personi i cili asnjėherė nuk ka parė kullėn e Ajfelit, megjithatė mund ta ndertojė atė brenda njė ēasti nė imagjinatėn e tij, vetėm nė bazė tė asaj qė e ka dėgjuar pėr kėtė kullė. Ky njeri mund ta bėjė kullėn bile edhe mė tė lartė se sa ėshtė nė realitet, dhe ti paramendojė njerėzit duke hipur nė tė.
>
Ekzistimi i kulės nė imagjinatė, siē vėrtetojnė dy shembujt e mėlartėm, ėshtė vepėr e atij qė e imagjinon. Materialet themelore nga plani dhe ndėrtesa nuk janė bėrė nga ana e ndėrtuesve tė saj, por tė gjitha kėto materiale tė Kullės sė imagjinuar, janė krijuar nga ana e atij qė e ka imagjinuar, ato nuk janė marrė nga ky apo ai vend. Prandaj,madhėsia e saj nuk varet nga sasia e materialit disponues, dhe mund tė bėhet mė e madhe, sipas dėshirės sė atij qė e imagjinon. Mund tė shohim se trajtat imagjinative kanė rrėnjėt e tyre te ne.
Ato mbeten nė mendimet tona aq sa ne dėshirojmė, e kur i harrojmė, ato pėrsėri shndėrrohen nė hiē dhe nuk egzistojnė mė nė imagjinatėn tonė.
Nga shembulli i fundit mund tė konstatojmė se ēdo gjė, ekzistenca e sė cilės varet nga ekzistenca e diēkaje tjetėr, nuk mund tė jetė e pavarur dhe nė ēdo moment ka nevojė pėr tjetrin.
Tani mund tė kuptojmė gjendjen e gjėrave tė krijuara nga hiēi dhe janė vepėr e Zotit. A janė ato nė ēdo moment tė varura nga Krijuesit e tyre? Disa njerėz mund tė mendojnė se gjėrat e krijuara nė kėtė botė, pas krijimit tė tyre, nuk kanė nevojė pėr Krijuesin e tyre qė tė mund tė egzistojnė mė tej. Sidoqoftė, ky ėshtė qėndrim i gabuar, sepse gjėrat nė kėtė botė janė pasojė dhe vepėr e Zotit dhe janė identike me format tė cilat ne vet mund ti krijojmė nė imagjinatėn tonė, duke pasur parasysh qė nė ēdo rast kanė nevojė pėr Atė qė i ka krijuar, pėr tė shėrbyer dhe pėr tė egzistuar. Pėr tu kuptuar kjo mė mirė, paramendoni nė imagjinatėn tuaj njė figurė njeriu, qė ecėn, shėtitė dhe punon sipas dėshirės sė vet. A ka kjo figurė ēfardoqoftė pavarėsie? Ėshtė evidente se egzistimi i saj varet nga Ju, sepse nėse Ju nuk dėshironi egzistimin e saj, ajo do tė shkatėrrohet dhe do tė kėthehet nė asgjė. I atillė ėshtė rasti me tėrė Universumin e kreacioneve qė vijnė nga Zoti, tė krijuara nga Ai, e qė nė asnjė mėnyrė nuk janė tė varura. Universumit gjithmonė i ėshtė i nevojshėm Zoti.
Poashtu, nėse Zoti nuk dėshiron qė ai tė egzistojė, Univerzumi do tė kėthehet nė asgjė.
All-llahu ka thėnė nė Kur'anin e Shenjtė:
O ju njerėz, ju keni nevojė pėr All-llahun e All-llahu nuk ka nevojė pėr ju; Ai ėshtė i falėnderuari." (S. XXXV, - 15)
Po tė dojė Ai, juve ju zhdukė e sjell krijesė tė re " (S. XXX,-16)
Kjo ėshtė lėnda pėr tė cilėn Islami ua tėrheq vėmendjen ithtarėve tė vet. psh. preferohet qė nė duatė (salat) gjatė ngritjes, tė thuhet bi hawli-lahi quwatihi aqumu wa aq'ud - Me ndihmėn e Zotit unė ngritem dhe ulem".
Vėrtetė, nėse kuptojmė se nuk jemi tė pavarur nga Zoti, dhe se vetėm Ai na ka krijuar, duke menduar dhe duke ju dėshiruar krijesave qė tė anojnė shtigjeve tė lumturisė, do tė dijmė se vetėm Ai ėshtė, dashuria e tė Cilit na rrethon. Prandaj, ne i falemi Atij dhe themi subhana rabbi al-al a wa bi hamdah.
I lavderuar qoftė Zoti im i Lartėsuar, e i falemderit"
LEKSIONI I TETĖ
All-llahu - nga askush i varur
Ligj ekskluziv dhe i pakontestueshėm
Bota tė cilėn e shohim me sytė e tonė ėshtė botė materiale, e formuar nga atomet. Ēdo gjė ka vend tė veēantė dhe veti tė veēanta, qė dallohet nga situata nė situatė e nė pėrputhje me orientimin e tyre.
Largėsia luan rol nė veprimin e kėtyre karakteristikave, dhe sa ėshtė shkaktari mė afėr pasojės, pasoja ėshtė mė e madhe, e sa ėshtė mė larg, pasoja ėshtė mė e butė, derisa tė arrihet distanca nga e cila shkaktari nuk ka kurrfar ndikimi. Pėr ta shpjeguar kėtė, po japim njė ose dy shembuj.
- l. Forca e magnetit nuk ėshtė e njėjtė nė tė gjitha largėsitė: sa ėshtė metali mė afėr magnetit, mė e fortė ėshtė forca e tėrheqjes. Nėse gozhda vehet nė largėsi dy centimetra nga magneti, tėrheqja do tė jetė mė e fortė se sa tė ishte nė largėsi prej dhjetė centimetrash.
- Ngrohja e sipėrfaqes sė planetit tė Venerės nga Dielli, nuk ėshtė e njėjtė sikur ngrohja e sipėrfaqes sė Tokės. Pasi Venera ėshė mė afėrt Diellit, ajo pranon mė shumė ngrohtėsi, e prandaj ėshtė mė e ngrohtė se Toka.
- Ndriēimi i llambės mund tė arrijė largėsi prej 100 metrash, por brenda asaj largėsie, intensiteti nuk ėshtė i njėjtė. Sa mė afėr llambės tė gjendemi, aq mė i fuqishėm ėshtė intenziteti i dritės.
- Zėri i folėsit publik mund tė arrijė largėsi prei pesėdhjet metrash, por, sikurse edhe drita, forca e tij nuk ėshtė e njėllojtė brenda asaj largėsie. Sa mė afėr jemi ne, zėri i tij ėshtė mė i fortė. Sa mė larg tė jemi, mė dobėt e dėgjojmė folėsin.
- Nėse udhėheqėsi dėshiron tė zgjerojė ndikimin e tij pa ndėrmjetėsues dhe pa mjete tė komunikimit modern, ai nuk mund tė ketė sukses, sepse pėrpjekjet e tija personale mund tė kenė ndikim vetėm nė njė vend tė caktuar dhe nuk mund tė kenė ndikim mbi ata qė janė larg nga ai. Nė mėnyrė tjetėr, duke i pėrdorur mjetet moderne, ai mund tė zgjėrojė ndikimin e tij mbi tė gjithė njerėzit. Gjithsesi, kjo nuk varet nga vet veprimi i tij, por edhe nga fuqia e ithtarėve tė tij. Poashtu, fuqia e tij ėshtė e ndryshueshme varėsisht nga largesia nė tė cilėn gjendet nė raport me ithtarėt.
Kėta shembuj treguan se tė gjitha gjėrat qė gjenden nė vend tė caktuar, nuk kanė ndikim tė njėjtė nė ēdo largėsi. Sa mė afėr tė jemi qendrės tė diēkaje, aq mė i fortė do tė jetė ndikimi i tij dhe anasjelltas.
A ka Zoti Qendėr?
Disa njerėz mund tė mendojnė se sikur Dielli dhe gjėrat tjera materiale, edhe Zoti ka vend nga i cili e pėrhap ndikimin e Vet nė Botėn e Vet tė Krijuar. Sidoqoftė, nuk ėshtė kėshtu, sepse ndikimi i Tij mbi Botėn qė ėshtė vepra e Tij, ėshtė i njėjtė nė ēdo vend, duke filluar nga thellėsitė oqeanike e deri nė vendet mė tė largėta tė Universit. Nuk ka vend nė tė cilin ndikimi i Tij nuk arrin mjaftueshėm. Ai ndikim nuk ėshtė i atillė sikur kur do tė egzistonte qendra, kėshtu qė po tė largoheshim nga ai edhe ai do tė dobėsohej, derisa tė arrinim pikėn nė tė cilėn nuk egzistojnė gjurmė tė veprimit tė tij dhe nė tė cilin sundon kaosi. Nėse Zoti do tė kish vend, sikurse gjėrat tjera materiale, ndikimi i Tij do tė dallohej nė Univers. Prandaj, sipas kėsaj ne mund tė konstatojmė se Krijuesi i kėsaj bote nuk ka vendqėndrim, as qendėr. Nė tė vėrtetė, Zoti ėshtė Krijuesi i vendit" dhe ėshtė e pamundur qė Krijuesi tė varet nga diēka qė vet e ka krijuar.
Zoti nuk mund tė krahasohet me zbulonjėsin, nga shkaqet tė cilat i elaboruam mė lart. Njė zbulonjės nuk ėshtė krijues. Vlera e tij e vetme qėndron nė faktin se ai i kupton karakteristikat e gjėrave dhe ėshtė i suksesshėm nė bashkimin e elementeve tė caktuara pėr tė bėrė diēka, e qė nė raste tė caktuara i nevojitet vet atij. Por Zoti ėshtė Krijues i ēdo gjėje tė Krijuar dhe nuk ka nevojė pėr atė qė e ka krijuar.
A ėshtė Zoti i dukshėm?
Tani, kur e pamė se Zoti nuk ka vendqėndrim, ėshtė e qartė se Ai nuk ka as trup, sepse trupit i nevojitet vendi, dhe nuk mund tė egzistojė trup i cili nuk ka vend. Meqė nuk ka trup, Ai nuk mund tė jetė i dukshėm, sepse sytė tonė mund tė shohin vetėm trup.
Zoti nuk ka nevojė pėr asgjė
Pasiqė Zoti ėshtė Krijues i tė ushqyerit dhe i nevojave tė tjera tė jetės dhe tėrė ekzistencės, medoemos duhet tė pajtohemi se Ai nuk ka nevojė pėr asnjėrėn nga kėto gjėra.
Prandaj Zoti ėshtė e vėrtetė absolute, tė cilės nuk i ėshtė e nevojshme asgjė. Pėr dallim nga krijesat njerėzore, Atij nuk i nevoitet pullazi i shtėpisė, ushqimi, e as nevoja tė tjera jetėsore, por Ai u ėshtė i nevojshėm tė gjitha gjėrave. Ndoshta tani do tė pyeteni:
Nėse Zoti nuk ka trup, nuk i nevojitet hapėsirė dhe nuk mund tė shihet, ēėshtė pra Ai dhe si mund tė themi se Ai ekziston?"
Pėr ta kuptuar kėtė, ta marrim shembullin vijues. Mund tė themi se elektriciteti nuk ėshtė as substancė e ngurtė, as lėng, as gaz. Kėto negacione nuk e mohojnė ekzistimin e elektricitetit dhe nuk mund tė jetė asnjėherė e vėrtetė nėse themi se pasi elektriciteti nuk ėshtė asnjė nga kėto gjėra, ai nuk ekziston. Duhet tė pranojmė se elektriciteti ėshtė fakt qė nuk ėshtė i shpjegueshėm me asnjėrėn nga gjendjet e pėrmendura.
Prandaj, kur themi se Zoti i Pavarur ėshtė pa trup, pa vend as mund tė shihet e as i duhet diē, ne mendojmė se asnjėra nga kėto papėrkryeshmėri nuk mund tė gjenden nė Qenjen e pėrsosur dhe tė pakufishme tė Zotit, i cili ėshtė burim i tėrė egzistencės. Tek Ai ka vetėm Pėrkryerje dhe Pavarėsi. Kėto karakteristika e dallojnė Qenien e Tij nga qeniet tjera, dhe ky ėshtė Zoti, nė tė cilin patjeter duhet tė besojmė. Asnjė person i urtė dhe i ndershėm nuk mund tė mohojė Ekzistimin e Tij. Nėse e krahasojmė kėtė me besimin se Zoti ėshtė nė nivel tė njeriut, se ka trup, fėmijė dhe veti e atribute tė ngjashme, atėherė mund tė shohim superioritetin dhe famėn e Islamit.
Nė tė vėrtetė, mund tė themi, se shumė materialistė e kanė mohuar Zotin, sepse Zoti i vėrtetė (qė do tė thotė All-llahu, siē ėshtė Ai i kuptuar nė Islam) atyre nuk u ėshtė i njohur, e ajo qė ata e kanė nėnkuptuar nuk ka qenė Zoti i vėrtetė.
LEKSIONI I NĖNTĖ
Gjithdijshmėria e All-llahut
Mė shumė dituri - mė shumė dobi
Buldozherėt e fuqishėm tė cilėt pėrdoren nė ndėrtimtari dhe qė kanė funksione tė nduarnduarta dhe tė rėndėsishme, dėshmojnė pėr diturinė e planerit dhe prodhuesit tė tyre. Duhet tė pranojmė se zbuluesi ka qenė shumė mirė i njohur me ligjet e mekanikės, me legurat e ndryshme tė metaleve dhe me formulat fizike. Ēdo gjė qė ka krijuar njeriu, shpreh inteligjencėn dhe diturinė e atij qė ka krijuar. Prodhimi mė i mirė dhe mė i dobishėm ėshtė shprehje e diturisė mė komplete tė prodhuesit.
Diēka jashtė krahasimit:
Madhėshtia dhe misteri i krijimit nuk mund tė krahasohet me buldozherin dhe rne prodhimet tė cilat i ka bėrė njeriu. Detajet e pakufishme qė shihen nė krijesat dhe gjėrat e Universumit flasin pėr diturinė e pakufishme tė Zotit. Ti analizojmė disa gjėra:
- Njutni ka thėnė se analiza e ndėrtimit tė veshit tė njeriut dhe tė syrit do tė na sjell te konstatimi se krijuesi i veshit ėshtė i njohur tėrėsisht me ligjet e akustikės, e krijuesi i syrit me ligjet e dritės dhe tė vizionit. Studimi i trupave hyjnorė do tė sjellte, thotė ai, deri te njohja e tė Vėrtetės e cila drejton Universumin.
- Psikologjia e lakuriqit ėshtė pėrplotė me gjėra tė mrekullueshme. Pėr ta gjetur rrugėn e vet nėpėr terr pa u ndeshur nėpėr pengesa, ai dėrgon ultra vale para vedi, tė ngjashme me radarin. Nėse nė rrugėn e tij paraqitet ndonjė pengesė, vala ndeshet me atė dhe nė atė mėnyrė lakuriqi i shmanget pengesės.
- Anipse insektet janė shumė tė vogla, janė shumė delikate dhe tė mrekullueshme nė strukturėn e tyre. Psh, disa nga ato nė vend tė syve me njė thjerrėz, kanė sy tė pėrbėrė, tė ndėrtuar nga njėsi tė veēanta vizuele tė quajtura omatide, nga tė cilat tė gjitha kanė nga tri pjesė. Numri i omatideve dallohet mes insekteve. Te disa ka 2550, por disa tė tjera mund tė kenė edhe mes 10.000 dhe 28000. Pasi insektet nuk mund ti kthejnė kokat e tyre, me sytė e kėtillė u ėshtė mundėsuar tė shohin gjėra tė cilat ndodhin para tyre dhe prapa tyre.
Shembujt e mėlartėm tregojnė se Krijuesi i botės, i ėshtė pėrvesh Krijimit me diturinė e Vetė tė Paskajshme dhe me Urtinė e Pėrkryer.
Dhe pėrgjegja ėshtė, po, gjithėsesi i njeh. Zoti i njeh gjėrat kudo qė tė gjenden ato dhe kudo qė tė ndodhin. Ai ėshtė i vetėdijshėm pėr shkėlqimin e yllit mė tė largėt nė qiejt mė tė lartė, di pėr forcėn e valėve qė duke shkumuar i bien brigjeve tė oqeaneve mė tė largėta, i njeh shpellat mė misterioze nėpėr malet mė tė larta. Zoti di edhe pėr shushuritjen e njė tė vetmit gjeth qė e lėviz puhiza, pėr zėrin e dhembshėm tė hutit nė qetėsinė mė tė thellė tė pyellit, ndriēimin e xixellonjės mes gjetheve, peshqit e panumėrt me ngjyrėrat e tyre tė panumėrta nė tė gjitha ujėrat e botės, lindjen e gazelės ngjyrė mjalti nė thellėsi tė pyellit, pėr pikat e kthjellta tė vesės mbi petalet gjysėm tė hapura tė trėndafilit nė ndonjė gurishte tė fshehur. Ai e di lartėsinė e maleve, gjėrėsinė e qiejve, hapėsirėn e detit dhe tė tokės, pasurinė e xeheroreve, thellėsitė e fshehura tė shpellave dhe ēdo gjė e ēdo kėnd.
Sa ėshtė e mrekullueshme bota e Zotit!
Ēelėsat e fshehtėsisė janė vetėm te Ai, atė (fshehtėsinė) nuk e di kush pos Tij. Ai e di ēka ka nė tokė dhe nė det. Ai e di pėr ēdo gjeth qė bie dhe s'ka kokėr nė thellėsi tė tokės, s'ka tė njomė dhe s'ka tė thatė qė nuk ėshtė (shėnuar) nė librin e qartė" (S. VI - 59)
Shkaku i diturisė sė Zotit
Ai qė krijon dhe ofron ekzistencė, ėshtė I vetėdijshėm pėr Krijimin e Vetė dhe gjithmonė e pėrcjellė nė po tė njėjtėn mėnyrė, sikur qė edhe ne, nuk jemi tė vetėdijshėm pėr formėn tė cilėn e krijojmė nė imagjinatėn tonė. Ato mbeten nė imagjinatėn tonė derisa ne dėshirojmė tė mbeten dhe tė egzistojnė por, kur e heqim vėmendjen nga ato, ato pėrfundojnė sė ekzistuari. Nėse e imagjinoni njė person, Ju jeni medoemos tė vetėdijshėm pėr tė gjitha lėvizjet e tij sikur edhe pėr qetėsimin, veprimi i tij asnjėherė nuk ėshtė i fshehur pėr mendjen e Juaj, sepse personi i imagjinuar ėshtė kreacion i Juaj, kėshtu qė ai nuk ka ekzistuar para se tė mendoni Ju pėr atė dhe Ju me imagjinatėn e Juaj keni bėrė qė ai tė ekzistojė.
Zoti, i Cili krijoi botėn dhe tėrė Krijimtarinė, egzistenca e sė cilės vie nga Ai, i mbikqyr dhe asnjėherė nuk ėshtė pa mendime pėr ato. Gjithėsesi, dallimi mes neve, qė paramendojmė forma tė ndryshme nė imagjinatė, dhe Zotit, i Cili krijoi Universumin, qėndron aty se, ne vetė jemi tė varur nga Zoti nė ekzistimin tonė dhe egzistimi ynė vjen nga Ai. Sidoqoftė, Zoti ėshtė i pavarur nga tė gjitha gjėrat dhe i ka krijuar tė gjitha ato. Nga ky shkak, vetėm Atė e quajmė Krijues tė vėrtetė.
Dallimi mes krijuesit dhe prodhuesit
Prodhuesi i kompjutorėve nuk ėshtė krijues dhe ai nuk ua ka dhėnė ekzistencėn: vetėm shkathtėsia e tij ka qenė ajo qė i ka dhėnė formė tė re asaj qė tanimė ka ekzistuar. Ai nuk ka qenė i vetėdijshėm pėr llogaritė dhe informatat tė cilat nė tė ardhmen do tė inkorporohen nė tė. Ngjashėm me kėtė, zbulonjės tė tjerė, hulumtues dhe zejtarė, nuk janė tė njohur me tė gjitha detajet e lėvizjes dhe tė pushimit tė asaj qė e kanė bėrė, sepse nuk i kanė sjellur nga mosekzistenca nė ekzistencė. Repromaterialet kanė ekzistuar nė botė. Ata e kanė ndryshuar formėn e tyre me analizė dhe me ndėrtim. Tė marrim vetėm shembullin e aeroplanit i cili ėshtė i ndėrtuar nga materialet qė janė nxjerrė nga xeheroret, janė shkrirė, farkuar dhe tė formėsuara nė prodhim final.
Ėshtė pra e qartė se prodhuesit nuk e kanė krijuar atė qė e kanė bėrė, ata vetėm e kanė ndryshuar formėn e materialit. Pėr kėtė shkak, ata nuk janė pėrherė tė vetėdijshėm pėr prodhimin e tyre dhe kurrsesi nuk mund t'i quajmė krijues, kjo ka vetėm kuptim figurativ, e jo edhe bukval.
Por Zoti i cili e ka falur egzistimin e tė gjitha gjėrave, pėrherė ėshtė I Vetėdijshėm dhe pėrplotė me dituri pėr veprimin e tyre, sepse Ai ėshtė Krijuesi i Vėrtetė. Nė Kur'anin e Shenjtė shkruan:
A nuk e di Ai qė ka krijuar, kur dihet se Ai depėrton nė thellėsi te sekreteve, i njeh hollėsitė" (S. LXVII-14)
Tani e kuptuam se ne vetė dhe tė gjitha krijesat tjera nė botė, nuk jemi tė ndarė nga prania e lartėsuar e Zotit. Kudo qė jemi, nė cilindo vend tė udhėtojmė, nė thellėsi tė oqeaneve, nė hapėsirat e jashtme tė kosmosit dhe nė vendkalimet e ngushta malore, nuk jemi tė fshehur nga Ai. Ai sheh edhe mė tė voglat nga veprat tona, tė mira e tė kėqia dhe sipas atyre shpėrblen dhe dėnon.
A mund dikush qė ka Zot tė atillė dhe qė beson nė Ate, tė bėhet viktimė e mėkatit?
LEKSIONI I DHJETĖ
Njėsia e forcės dhe influencės
Universumi i gjėrė dhe misterioz
Njė pėrkujtim i vogėl rreth krijimit tė ēdo gjėje qė ekziston, do tia zbulojė
mėndjes tonė forcėn e Krijuesit. Mendoni rreth shembujve tė ardhshėm:
- Sistemi mbrojtės i organizmit, njė kohė tė gjatė i tėrheq psikologėt. Sistemi mbrojtės i trupit ėshtė kompleks, pėrbėhet nga gjėndrat limfatike, timusi, shpretka, dhe palca kurrizore. Qelizat e kėtyre pjesėve tė trupit, pa marrė parasysh dallimet nė ndėrtimin e tyre, kanė qėllim tė pėrbashkėt - mbrojtjen e trupit nga elementet e huaja siē janė: mikrobet dhe helmet. Gjatė kėtij funksioni rruzat e bardha tė gjakut, qė gjenden me koncentrim mė tė madh nė gjėndrat limfatike, luajnė rol vital. Kur trupi i huaj hyn nė organizėrn, rruzat e bardha tė gjakut qė janė pėrafėrsisht me madhėsi shtatė deri tridhjetė mikronė, menjėherė nxitojnė nė vendin e sulmit, dhe nė mėnyra tė ndryshme pengojnė rritjen e rrezikut. Pėr t'u ndihmuar kėtyre qelizave, trupi pėrdorė mėnyra tė ndryshme tė luftės kundra elementeve tė huaja, e pėr ta mundur substancėn e huaj, krijon antitruptha. Antitrupthat e krijuara nė trup, janė me madhėsi tė ndryshme. Disa nga ato shėrbejnė pėr shkatėrrimin e mikrobeve dhe pėr eliminimin e tyre, disa neutralizojnė helmet me origjinė shtazore, kimike apo tė insekteve. Disa tė tjera ndalojnė veprimin e mikrobeve e disa mėnjanojnė materiet helmuese prei mikrobeve dhe trupave tė tjerė tė dėmshėm. Poashtu, edhe llojet tė tjera vehen nė veprim kur gjaku i ndonjė grupi inkopatibil depėrton nė trup. Esenca ėshtė nė atė se trupi mund tė prodhojė antitrupa pėrkatės kundėr tė gjitha llojeve tė substancave tė huaja, bile edhe kundėr atyre qė akoma nuk i janė tė njohura shkencės bashkėkohore.
- Drejtori i Opservatoriumit Leon nė Mount Palomar, nė Arizonė, ka thėnė: ,Derisa u zbulua teleskopi i kėtij opservatoriumi, madhėsia e Universiumit qė mund tė shihej, nuk ishte mė e madhe se pesėqind vjet drite, por ky teleskop bėri qė kjo pėrmasė tė jetė mė shumė se njėmijė milion vjet dritė. Rezultati ėshtė se u zbuluan me miliona galaksi tė reja, nga tė cilat, disa janė njėmijė milion vjet larg nga ne. Por, jashtė kėsaj largėsie, gjendet njė hapėsirė e madhe, e errėt dhe e tmerrshme, nė tė cilėn asgjė nuk mund tė shihet. Me fjalė tė tjera, prej atje nuk vjen kurrfarė drite e cila do tė lente gjurmėt e veta nė pllakat fotografike tė teleskopit. Por, padyshim egzistojnė me qindra milionė galaksi, me forcėn e gravitacionit tė tė cilave, Universumi mbahet nė njė tėrėsi. Ky Universum i madh e i dukshėm, i cili pėrfshin qindra mijėra milionė galaksi, s'ėshtė asgjė tjetėr, veē njė pjese tė vogėl dhe tė parėndėsishme nė Universumin shumė mė tė madh, dhe unė nuk jamė i sigurtė se pas tij nuk do tė gjejmė edhe ndonjė Universum tjetėr."
Ali Iben Abu Talib, Imami i parė, ka thėnė: Ne nuk jemi tė aftė tė masim thellėsinė e Madhėsisė Tėnde, krejt ēka dijmė ėshtė se je i Gjallė dhe i Pėrhershėm, dhe se nuk mund Tė tė zė as gjumi as kotja. Horizonti nuk mund Tė tė arrijė, as syri Tė tė shohė, por Ti i sheh sytė dhe e vėren ēdo kalim tė kohės. Kokat dhe themrat e njerėzve janė nė pushtetin Tėnd.
Ē'ėshtė ajo qė e shohim nga Krijimi Yt, ēfare Force shkakton mahnitjen tonė, cka mund ne tė pėrshkruajmė nga Udhėheqja Yte? Ato pjesė qė janė tė fshehura nga ne, qė sytė tonė nuk mund t'i mbėrrijnė, qė mendja jonė nuk mund t'i pėrfshijė, qė janė tė fshehura me perdet e fshehtėsisė janė edhe mė tė mrekullueshme."
Vėrtetė, forca e posaēme e All-llahut, ka bėrė qė ēdo gjė tė krijohet dhe asgjė tė mos i ikė Urdhėrit tė Tij. Bota ekziston me dėshirėn e All-llahut dhe do tė vazhdojė tė ekzistojė sa tė dojė Ai. Yjet, Hėna, Dielli dhe trupat tjerė qiellorė rrotullohen me ndihmen e Forcės sė Tij, e harmonia mahnitėse e Universumit, ėshtė tėrėsisht nė duart e Tij. Ai ėshtė i Aftė qė kėtė ta ndryshojė nė rregullim tė ri, kur tė dojė. Nuk ėshtė rastėsi qė Ai e krijoi botėn e pastaj e braktisi. Rrotacioni, rritja, pulsimi, ekzistenca dhe materia e ēdo gjėje, vijnė nga dėshira e Tij. Asgjė nuk mund tė ndodhė pa dėshirėn e Tij. e as qė mund tė ekzistojė. Prandaj, Ai qė i krijon gjėrat, i mirėmban dhe sundon me ato, ėshtė All-llahu.
Organizim mė superior se ai i natyrės
Ėshtė e saktė se All-llahu ka krijuar organizimin natyror tė kėtij Universumi, me ndihmėn e tė cilit ėshtė e mundur tė parashihet ardhmėria. Por, nė rrethana tė caktuara, All-llahu manifeston Fuqinė e Vet tė nduarnduart, dhe me dėshirėn e Vet, krijon organizim mė superior qė mund tė dominojė nė atė ekzistues. Shembujt e kėtij organizimi superior, mund tė gjenden nė histori dhe tė shihen nė jetėn e pėrditshme.
Pėrmes kėtyre rasteve, shohim se si dora e All-llahut vepron kohė pas kohe nė Universum. Ai ngrit ata qė kanė rėnė, e tjetėr herė, ata janė ngritur i bėn tė dėshpruar.
E tėrė kjo, nga shkaku qė, ata tė cilėt kanė besim tė fortė nė Zotin e fuqishėm, tė mos dėshprohen nė jetė. Nė ēfarėdo situate tė gjenden nė errėsirėn e pashpresės, drita e shpresės ėshtė e ndezur, dhe ata qė janė tė sigurtė se do tė gjejnė shpėtim me ndihmėn e Zotit.
Tė gjithė e kemi lexuar ose e kemi dėgjuar rrėfimin pėr Musėn dhe Faraonin. Faraoni ka qenė i pakapėrcyeshėm me egėrsinė e tij. Ai vriste djemt e Izrailit, me qėllim qė djali i Izrailit i cili pritej, si kish dėgjuar ai tė vijė e tė shkatėrrojė fronin dhe kurorėn e tij, tė mos lind. Ai konsideronte se me veprime tė kėtilla tė pėrhershme dhe pėrmes rendit natyror, mund tė neutralizojė Fuqinė e Zotit. Por, pėrpjekjet e tija ishin tė kota. Nė fund u lind djali i pritur.
Nėna e fėmijės ishte inspiruar ta vejė nė sandėk dhe ta lėshojė nėpėr lumin Nil. Lumi e ēoi nė shtėpinė e Faraonit, ku e pa gruaja e Faraonit dhe e nxorri nga uji. Kur e pa fėmijėn, e luti Faraonin qė ta marrė atė si djalė tė vetin dhe Faraoni u pajtua. Dora e Fuqishme e Zotit e ruajti fėmijėn nga i cili Faraoni ishte i frikėsuar gjer nė pakufi, gjersa u rrit u bė i fortė dhe e rrėzoi kurorėn e Faraonit.
Ngjashėm me kėtė, Fuqia e Zotit bėri qė pėrpjekjet e kota dhe planet e vėllezėrve tė Jusufit tė jenė tė kota. Jusufi ra nė bunar, por u ngrit nė pozitė tė lartė nė Egjipt. Jobesimtarėt nga Mekka ishin bashkuar tė eliminojnė tė Dėrguarin e Islamit. Filluan ti bėjnė probleme muslimanėve, bile pėrdorėn edhe sanksione ekonomike kundėr Pejgamberit dhe ithtarėve tė tij, gjatė disa viteve. Ata deshtėn edhe ta vrasin Pejgamberin, duke menduar se nė atė mėnyrė mund tė arrijnė diēka. Por, Fuqia dhe Dėshira e Zotit e ruajtėn Pejgamberin dhe ai bėri qė Islami tė ngritet nga dita nė ditė, duke i mundur Kurejshitė dhe jobesimtarėt.
Ky dhe principet tjera, na afruan tė vėrtetės se organizimi i kėsaj bote ėshtė nė duart e Zotit dhe se Ai, kur tė dėshirojė, mund tė krijojė rregullim tė ri, qė do tė sundojė mbi atė tė vjetrin.
Prandaj, mendja dhe vetėdija jonė, kėrkojnė qė ta pėrulim vehten para kėsaj Fuqie Madhėshtore dhe Qėllimmire, tė sillemi me dėgjueshmėri tė plotė dhe tu ikim kundėrshtimeve ndaj Krijuesit tonė. Dora e fuqishme e Zotit na ka udhėhequr nėpėr gjendje tė ndryshme dhe na ka sjellur nė gjendjen tonė tė tanishme tė inteligjencės dhe aftėsisė. A do tė ishte nė rregull Ta harrojmė?
Ai qė e njeh Zotin, duke pranuar se ka mik aq tė Urtė dhe tė Fuqishėm, nuk do tė frikesohet nga asnjė vėshtirėsi. Problemet mė tė komplikuara dhe mė tė vėshtira ai mund ti zgjidh, e prandaj do tė tentojė ta arrijė qėllimin e vet me bindje tė mbėshtetur nė besimin nė Zot. Ai nuk do tė frikėsohet nga asnjė pengesė, sepse ai do tė ketė fuqi ti tejkalojė tė gjitha vėshtirėsitė. Besimi nė Zotin dhe nė Fuqinė e Tij Unike,i mundėsoi Pejgamberit tė fitojė duarthatė kundėr grupeve tė mėdha, tė mbetet i paluhatur nė rrethana tė vėshtira, ashtu qė tė mund tė ndėrtojė bazėn e monoteizmit dhe programin pėr jetė. Nė kėtė mėnyrė, ai qe i aftė tė forcojė humanitetin dhe virtytin.
Njeriu, zemra e tė cilit ėshtė e vėrshuar me besimin nė Krijuesin e botės dhe e pėrmbushur me dashurinė ndaj tė Vėrtetės, asnjėherė nuk do tė ndjehet i vetmuar, i dėshpruar, i pashpresė, dhe drita e Zotit do ti ndriēojė gjithmonė skajet e zemrės sė tij. Padyshim, njeriu i kėtillė, do tė jetė i gatshėm pėr jetė mė tė mirė dhe mė tė suksesshme dhe me entusiazėm tė pamasė.