Pjesa I

Një qasje për kuptimin e Islamit

Në këte ligjeratë, të mbajtur më 1968 në Huseinije Ershad në Teheran, Dr. Sheriati na njofton me një qasje për të kuptuarit e Islamit të vërtetë.
Me filimin e çdo pune të caktuar, neve na nevojitet një orijentim, një kahje, një qasje. Pasiqë të pranishmit dhe njerëzit e lëvizjes së tij janë muslimanë, qasja e zgjedhur duhet të bazohet në Islam si dhe t’i përkasë atij në çdo pikëpamje. Sikundër që Islami është shumëdimenzional, ashtu edhe qasja ndaj tij duhet të shqyrtohet në çdo aspekt. Ai këtë e quan mënyra e parë e tipollogjisë.
Sa për fillim, ne duhet ta studiojmë llojin, prejardhjen, mënyrën, konceptin dhe veçorit e Allahut xh.sh., të cilat Islami i merr në shqyrtime sipër.
Shkalla e dytë është që ta njohim Kur’anin.
Shkalla e tretë që të njohim Islamin është se duhet ta njohim Muhammedin a.s., të birin e Abdullahut, si pejgamber i fesë.
Shkalla e katërtë është studimi i cilësive të paraqitjes së pejgamberit të Islamit.
Shkalla e pestë e njohjes së Islamit është nëpërmjet studimit të individëve, të cilët krijuan komponente që bënë dallimin dhe shquarjen e gjenive njerëzore.

Ndonëse kaluan dhjetë vjet që e mbajti këtë ligjerat, zbatimi i metodës së tij sa po ka filluar. Shpresojmë se me botimin e kësaj ligjerate në gjuhën shqipe, studiuesit dhe të gjithë të interesuarit do ta pranojnë atë, sepse ajo jep dy rezulltate: së pari, njeriu do mund ta njohe vetveten dhe së dyti, do mund ti njohë rrënjët e kulturës së bashkësisë, me qëllim që në të ardhmen të paraqitet me një kahje, orientim dhe një qasje, të cilën bashkësia nga vet natyra dëshiron ta ketë, por nuk mundet për shkak të pyllit të madh të barishtave dhe elementeve të rimbjellura që e kanë zaptuar atë.










Ligjërata ime është rreth qasjeve të ndryshme që mund ti ketë dikush për njohjen e Islamit. Koncepti i rishqyrtimit të qasjeve të shumëfishta për kuptimin e diçkaje me qëllim që të arrijë drejt një metodologjie të veçantë, ka rëndësi të madhe shkencore e cila ne rastin tonë shpie drejt kuptimit të Islamit.

Përsosja e metodologjisë në qasjen e problemit është një aspekt referues i metodës shkencore. Mënyra e saktë e përcaktimit dhe e zbulimit të së vërtetës se një rrjedhje është më e rëndësishmese sa të filozofuarit, shkenca apo talenti.
E dime se Evropa ka stagnuar me mijëra vjet deri në Kohën e Mesme. Pas kësaj periudhe të stagnimit, ajo bëri një zhvillim revolucionar në lëmenjt e shkencës, të artit dhe të letërsisë, që do të thotë në të gjithë lëmejnt e shoqëris njerëzore. Dhe, pas një kohe, kjo lëvizje, ky revolicion i mendimeve e bën themel i qytetërimit të sotëm dhe të kulturës së botës. Tani duhet të ndalemi dh t’i shtrojm pyetje vetvetes, vallë si u bë e mundur që Evropa, e cilla me mijëra vjet stagnonte, pa pritmas për dy apo tre shekuj arriti ta ndërroj kahjen e saj dhe ta zbulojë të vërtetën?
Kjo është një pyetje shumë e rëndësishme dhe sipas të gjitha gjaseve është pyetja më e vështirë e të cilës shkenca duhet ti përgjigjet.

Pa dyshim ka shumë faktor të ndryshëm të cilët shkaktuan ngecjen e Evropës në Kohen e Mesme nga njëra an dhe ka faktorë të ndryshëm, të cilt pa pritmas e zgjuan Evropën e përgjumur dhe e udhëhoqën atë drejt lëvizjes dhe zhvillimit dinamik nga ana tjetër.

Si për këtë, duhet ta përkujtojmë faktin se faktori thelbesor, që shkakton ngecjen e mendimit dhe të kulturës evropiane gjatë mijëra vjetësh të Kohës së Mesme, ishte përdorimi analog i metodave të Aristotelit. Kur u ndërua kjo mënyrë e shikimit të gjërave, atëherë u ndërrua edhe jeta e njeriut. Këtu e kemi fjalen për kulturën, të menduarit dhe zhvilimin shkencor.

Ky është shkaku, ndërimin në qasjen e shohim si faktor kryesor të kesaj lëvizjeje. Gjithashtu është e vërtetë se nga pikëpamja socioilogjike, shkaku i këtij ndërimi është kalimi prej sistemit feudal në atë borgjez, që përfshin në vete hapjen e mureve të ruajtur mirë gjer atëherë midis lindjes të Islamit dhe Perëndimit të Krishterë, dhe ata sidomos nëpermjet Kryqëzatave.

Qasja është edhe më e ndjeshme kur i përket zhvillimit apo dobesimit. Nuk është mendja e individit ajo, që e vlerëson problemin apo e shkakton ngecjen, apatinë ose levizjen dhe shpëtimin, por është e rëndësishme metodologjia që është përdorur për trajtimin e problemeve. Ne shekujt V dhe IV para erës sonë ekzistonin gjeni të mëdhenj, që nuk mund të krahasohen me ata të shekujve XIV dhe XVI të erës son. Nuk ka dyshim në atë se Aristoteli ishte gjeni më i madh se Frenis Bekoni, kurse Platoni ishte më gjenial se Roxher Bekoni. Por, si është e mundur që ata persona, të cilët janë në nivel më të ulët të gjenialitetit sesa njerzit siç është Aristoteli, i shtrinë themelet e zhvilimit të shkencës, për derisa ata gjeni të mëdhenj nga ana e tyre shkaktuan shtagnimin mijëvjeqar në Kohën e Mesme! Si mundet që gjeniu të sagnoj botën, kurse një person i rëndomt të sjellë zhvillimin e shkencës dhe diturisë mes njerëzve?

Arsyeja qëndron atë se këta të dytë e gjetën mënyrën e drejt të të menduarit dhe të metodologjisë. Në këtë mënyrë, edhe mendja e rëndomtë mund ta gjeje të vërtetën, mirë po gjeniu i madh, i cili nuk e di mënyrën e drejtë të shtruarjes së problemit dhe nuk njeh metodën e sakt të të menduarit, nuk mund ta shfrytëzoj gjenialitetin e tij sa duhet.

Nga kjo mund të shohim se shum gjeni të asaj kohe i takonin qytetrimit grek të shekujve V dhe IV para erës sonë. Gjenialiteti i tyre ndikoi në historin e njerëzimit. Gjithë ata ishin të grumbulluar në Athinë, por me gjith atë nuk zbuluan asnjë rrotë të vetme, ndërkaq në Evropën e sotme një teknik i rëndomtë, që nuk është i njohur me Aristotelin dhe fjalët të tij, ka të regjistruara me qindra patente.

Shembull më i mirë është Tomas Edisoni, aftësitë fillozofike të të cilit janë më të vogla se ata të nxënesve më të dobët të Aristotelit, por megjithatë ky kontriboi më shum në zbulimin e ligjeve të fshehura të natyrës si dhe krijimin e industris nëpër mjet të regjistrimit të mijra patanteve të mëdha apo të vogla se sa që bën studiuesit e Aristotelit gjate 2400 vjetve.

Të mendosh drejt ësht sikur të ecësh drejt. Njeriu, jo i shpejt dhe jo i çale, mirë po i cili zgjedh rugën e drejt dhe të shtruar me kalldërm, me herët do ta arijë cakun se sa kampioni, që vrapon nëpër rugë të asfaltuëra. Pa mar parasysh se sa shpejt vrapon, kampioni nuk do të arijë cakun e tij, kurse vrapuesi i çalë, i cili e ka zgjedhur rugën e drejtë, do ta arijë cakun dhe qëlimin e tij.

Këtu është me rëndësi të zgjidhet mënyra e drejtë e llojëve të ndryshme të dituris, qoft ajo qasje ndaj dituris, qoft ajo qasje ndaj letërsis, shoqëris, artit apo psihollogjisë. Kështu, detyra e par e gjdo hulumtuesi është që të zgjedh mënyrën dhe qasjen më të mirë gjat fillimit të hulëumtimit të tij ose të saj.
Duhet ti shohim përparsit e përvojave që janë pjesë e përvojave, që janë pjesë e historisë son Islame. Nga ana jonë, ne duhet të jemi ndjekës të denjë të fes madhështore dhe ta njohim Islamin ne mënyrë të plot dhe saktësi të plotë.

Koha jonë nuk është kohë e adhurimit të gjërave, të cilët nuk i njohim. Veçanërisht kjo është e vërtetë për ata që janë të arsimuar. Aq më e madhe është edhe përgjegjsia e atyre kur ata bollafaqohen me të shejntën. Gjetja e një qasjeje për të kuptuarit e islamit, nuk është vetëm obligim Islamik, por është një kohësisht edhe qasje shkencore dhe humanitare. Personaliteti i njeriut është baraspeshuar në mes të asaj se çka di dhe çka beson. Besimet, si të vetme nuk jan virtyte. Nuk ka vlerë ajo që nuk e dijmë qështë ajo, sepse virtyt është ajo që e besojmë. Ne besojm në Islamin. Prandaj jemi të obliguar që të njohim mirë atë. Për një njohje të mirë duhet të arijm një qasje të drejt. Tani shtrohet pyetja se cilën qasje duhet të përdorim në mënyrë që të njohim sa më mirë Islamin.

Me qëlim që ti njohim sa më mirë të vërtetat e islamit, ne nuk do të përdorim qasjen evropjane siç është ajo që mbështete në biollogji, në psikollogji apo në sociollogji. Aq më tepër, ne duhet që ta inicojmë qasjen. Sigurisht që ne duhet ti dijmë metodat shkencore evriopiane por s’duhet kërkuar nga vetvetja që ti imitojmë ato.

Sot në çdo lëmi, të gjitha metodat shkencore janë ndërruar. Ata kanë marr një pamje të re. Nga vet nevoja, edhe nga të vërtetat mbi fenë duhet të veprojmë njësoj.

Është e qartë se për njohjen e Islamit nuk mund të zgjedhim një qasje të veçantë nga të tjerat, sepse Islami nuk është një fe njëdimenzionale.Islami nuk është fe e barazuar kryesisht në ndjenjat mistike të qenieve njerëzore ose i kufizuar në marrëdhëniet Allahut xh.sh. dhe njeriut. Ky është vetëm një dimension i besimit Islamik. Që ta njohim këtë dimension të veçantë, duhet ti kthehemi metodës psikologjike, sepse marrëdhënia ndërmjet Allahut xh.sh. dhe njeriut bën pjesënë këtë fushë të të menduarit.

Dimensioni tjetër i besimit të këtillë i përket jetës së njeriut në tokë. Me qëllim t’i njohim të vërtetat e këtij dimensioni, ne duhet të bëjmë zbatimin e metodave të sotme sociologjike dhe historike.

Kështu pra, në qoftë se e vështrojmë Islamin vetëm nga njëra pikëpamje, atëherë kemi parë vetëm njerin dimension të një kristali shumëfaqësor. Nëse shohim rrjedhjen më me saktësi, atëherë do të kuptojmë se nuk është e mjaftueshme të kemi një dituri të përgjithshme mbi Islamin. Vetë Kur’ani është një shembull i dimensioneve të shumëfishta nga i cili, gjatë historisë rrodhën shkenca të ndryshme.

Njëra nga çështjet, që shumë dijetarë dhe artistë e kanë diskutuar është ajo se a është Kur’ani vepër letrare apo jo. Dimensioni tjetër i Islamit është i tij filisofik, do të thotë ç’është ajo që e shtyn dikë që ta besojë Kur’anin. Filozofët e sotëm duhet ta kenë parasysh këtë dimension.

Dimensioni më i rëndësishëm i Kur’anit, e që është më së paku i njohur, është aspekti i tij human i ndërlidhur me dimensionet e tij shoqërore, historike dhe psikologjike. Njëri nga shkaqet që na shtyri ta përmendim këtë dimension është ai se sociologjia, psikologjia dhe shkencat natytore janë shkenca të reja dhe dallohen nga mësimet e historisë dhe librat më të vjetra, që janë shkruar ndonjëherë.

Në Kur’an, veçanërisht në ajetet më të gjata, janë përmendur ngjarjet historike, që kanë të bëjnë me fatet e popujve dhe marrdhëniet e tyre si dhe me shkaqet e dekadencës së popujve të ndryshëm. Historiani duhet t’i studiojë nga këndvështrimi rigoroz shkencor. Sociologu duhet t’i studiojë ato me anë të metodave sociologjike .Që të diskutohet dhe të kuptohen problemet e shkencës si dhe dukuritë natyrore, nevojitet metoda natyrore.

Me qenë se fusha ime e ngushtë është historia dhe socioogjia unë i jap vetes të drejtë që çdo gjë që më bie ndërmend ta konsideroj si një qasje të mundshme .Do t’i vë në pah dy metoda, të cilat rrjedhin nga e njëjta pikëpamje e që janë mënyrat sociale dhe historike të studimit të shkencave natyrore. Që të jem më i qartë, do të krahasoj fenë me vetë individin.

Për t’u njohur një personalitet i madh eksistojnë vetëm dy mënyra. Për të arritur këtë qëllim, këto dy metoda duhet të bashkohen. Sa për fillim, njeriu duhet njohur në mënyrë shkencore me të gjitha mendimet e tij, shkrimet, vërejtjet , fjalimet, artikujt dhe librat. Me fjalë tjeta, është e nevojshme që të njihen mendja, mendimet dhe idetë e personit në mënyrë që të njihet individi. Mirëpo vetëm hulumtimi nuk është i mjaftushëm, sepse në jetën e dikujt personale ka shumë aspekte, që nuk janë të reflektuara në fjalët ose shkrimet e tij. Reflektimet e tyre shihen, por në të vërtetë nuk njihen.

Mënyra e dytë, e cila e plotëson dhe e zgjëron njohjen e individit është shqyrtimi dhe zbulimi i jetës dhe prapavijës familjare të tij, vendlindjes së tij, përkatësisë raciale dhe kombëtare, mënyrës së rritjes së tij, rrethanave në të cilat ai u rrit, vendit ku studioi, kë e kishte mësues, me ç’ngjarje u ballafaqua gjatë jetës së tij, cilat ishin fitoret dhe disfatat e tij?

Si përfindim themi se ka dy mënyra fundamentale për njohjen e një individi dhe që të dyja duhet të ndiqen. E para është që të studiohen mendimet dhe idetë e tij, ndërsa tjetra është që të studiohet jeta e tij apo saj, që nga fillimi.

Edhe feja është e ngjajshme me individin. Punët dhe mendimet e saj janë librat e saja që paraqesin tekstin e shkollës, e cila fton njerëzit t’i bashkangjiten. Biografia dhe përshkrimi i fesë krijon historinë e saj.

Kështu, për njohjen e saktë dhe në detaje të Islamit, siç parashtrohet me standartet e sotme, eksistojnë dy mënyra kryesore. E para është që të studiohet Kur’ani, i cili është një përmbledhje e mendimeve dhe trashëgimisë së ideve dhe shkencës së personalitetit të quajtur Islam. E dyta është që të studiohet historia e Islamit, e cila përshkruan ndërrimet që kanë ndodhur që nga fillimi i misionit të Pejgamberit e deri më sot.
Kjo është metoda, mirëpo për fat të keq qasjet për studimin e Islamit sipas nevojave të sotme janë mjaft të dobëta, veçanërisht gjatë vështirmit të Kur’anit dhe historisë së Islamit. Ato janë vetëm disa shënime periferike të metodës shkencore për hulumtimin e Islamit. Për fat të mirë, me përparimin e sotëm të shoqërisë Islame, kujdesi i muslimanëve ndaj diturisë dhe përmbajtjes së Kur’anit si dhe analizës së historisë Islame çdo ditë është në rritje e sipër.

Ferhat Abazi në librin e tij me titull:”Nata e Imperializmit”, thotë:” Zgjimi social i vendeve të Afrikës Veriore, veçanërisht Marokos, Algjerisë dheTunizisë fillon me ditën e shkuarjes së Shejh Muhammed Abduhut në Afrikën Veriore dhe me fillimin e mësimit dhe interpretimit të Kur’anit, gjë që në qarqet fetare armalisht, më parë nuk ishte bërë”.

Shohim se autori i këtij libri, përkundër faktiti se vetë nuk është fetar, vëren se zgjimi dhe ndërtimet në vendet e Afrikës Veriore fillojnë, atëherë kur muslimanët dhe dietarët fetar i lën mënjanë mësimet fetare, ndërsa studimin kryesor e mbështesin në pajtim me Kuranin duke e hulumtuar tekstin e tij.

Kështu pra, paraqiten dy mënyra për mësimin ekzakt dhe shkencorë të Kur’anit. E para njohja e Kur’anit si tekst i mendimit Islamik, ndërsa e dyta është të njihet historia e Islamit, e cila përmban shkalët e shumfishta të rritjes së saj.

Në qofte se muslimanët e sotë iranian i kthejn xhamit e tyre në qendra të aktivitetit social dhe mbështeten në dy parimet të Kur’anit dhe historisë së tij, duke inicuar me anën e tij programin e edukimit të masave, atëherë ata do ti kishin vënë bazat thelbësore të mundshme për zhvilimin e ndërimeve më të mëdha në mendimin islamik.

Egziston një metod e mëparshme për njohjen e islamit. Kjo metodë njihet si tipollogji. Shumë sociollog besojn se kjo metodë është qasja më e mirë për zgjidhjen e problemeve të sociollogjis, dhe veqanërisht për krahasimin e njërës shkollë të mendimt me shkollën tjetër.

Me qëlim të njohjes së islamit, e zbatova metodën që gjithashtu është përdorur gjatë kërkimeve në shkencat natyrore në Evropë. Isha në gjendje të përvetësojë një metod që do të mund të përdorej për të gjitha fetë.

Duhet të njihen pesë aspekte të shquara të fesë e pastaj të krahasohen me aspektet gjegjëse në fetë tjera.

1. Zoti apo zotat e çdo feje që adhurohet apo adhurohen nga ithtarët e po asaj feje.
2. Libri i fesë si themel i ligjit, të cilin kjo fe e sjell dhe me të cilin i fton njerëzit të besojn atë në praktikë.
3. Profetin e çdo feje, i cili deklaron misionin e kësaj feje.
4. Formën dhe shfaqjen e atyre që janë adresuar nga ky religjion. Çdo profet në mënyr të ndryshme deklaron misionin profetim të tij. Njeri ua adreson njerzve, tjetri princërve dhe fisnikëve, ndërkaq tjetri shkencëtarëve, filozofëve dhe njerzve të zgjedhur. Keshtu disa herë profeti paraqitet në formën e një personi, i cili pranon strukturat egzistuese të fuqisë, kurse profeti tjetër ngritet në formën e konteatuesit kundrejt strukturave të fuqisë.
5. Idhtarët e zgjedhur të çdo feje janë shembuj dhe përfaqsues të njerëzve, të cilët janë stërvitur në atë fe e pastaj ato ia ofrojn shoqërisë dhe historin. Për ti kuptuar punët më drejt punët në fabrik apo një pjesë të tokës që do të mbillej, duhet të studiohen të mirat që dalin nga fabrika ose të lashtat që i prodhon ajo tokë. Në rastin e fesë, njerëzit e stërvitur nga ajo janë të mirat e asaj që janë prodhuar nga një fabrik, në një fare mënyr i prodhon kompenentet, të cilat i ndërtojn qeniet njerzore.

Kështu pra, që ta njohe dikush Islamin në sistemin e këtill, ai duhet së pari ta njoh Allahun. Ka shum mënyra të ndryshme që të arihet te njohja e Allahut, siq është ajo nëpërmjet qenieve të ditura, nëpër mjet fillozofisë dhe iluminacionit të shpirtit, nëpër mjet mistikës ose nëpërmjet shqyrtimit të detajeve.

Mirëpo metoda të cilen ua prezentova unë është metoda e tipollogjisë. Ajo së pari studion llojin, origjinën, mënyrën, konceptin dhe veçorit e Allahut, që Islami i mer parasysh. Për shembull, çështë e plotfuqishmja? A është ajo mëshirëplotë? A shoqërohet ajo me njerëzimin? A thua vallë aspektet e saj të mëshirës e tejkalojn plotfuqishmërin e asaj apo anasjelltas? Në përgjithësi ç’lloji i takon ai? Qfarë lloj zoti ësht Ai?

Që të ketë njohuri të drejtë mbi këtë veçori, njeriu duhet ti referohet Kur’anit, fjalëve të Pejgamberit a.s. ose idhtarëve të posaçëm të ushtruar nga Pejgamberi. Këto cilësi janë të shquara qoft në Kur’anin, qoft në fjalët e Pejgamberit dhe të idhtarëve të tij, ku ata e krahasojn Allahun me zotat tjerë, të përfytyruara me fetë tjerë, Ahuramazda, Jahva, Zusi e të tjerë.

Shkalla e dytë është të njihet Kur’ani. Çfar lloji libri është ai? Cilat probleme i shqyrton? A flet më tepër për jetën e kësaj bote apo për tjetrën? A u është adresuar çështjeve
morale dhe individuale apo aspekteve shoqërore? A i referohet më teper materiales apo shpirtërores? A thua më shumë vend i ka dhënë natyrës apo individit? Më në fund, çfarë problemesh shqyrton ai dhe ç’formë marrin ato?

Për shembull, si dëshmi për eksistimin e Allahut ajeti na thotë:”Le ta pastrojmë shpirtin tonë ashtu që ta njohim Zotin”. Me studime e cilës çështjeje ne do ta fitojmë afërsinë dhe do t’i njohim veçoritë? Ose, a kërkohen të dyja mënyrat? Gjithashtu ne duhet ta krahasojmë Kur’anin me tekstet e feve tjera siç janë Inxhili, Vedasi, Avesta e kështu me rradhë.

Shkalla e tretë për njohjen e Islamit është njohja e Muhammedit a.s. të birit të Abdullahut, si Pejgamber i kësaj feje. Për historianin, njohja e Pejgamberit të Islamit është e rëndësishme, sepse në sytë e tij asnjë person tjetër nuk ka pasur ndonjëherë aq përgjegjësi, të cilën e pati Pejgamberi i Islamit në ngjarjet në të cilat mori pjesë Ai.

Kur flasim mbi personalitetin e Pejgamberit të Islamit, qëllimi ynë është shqyrtimi i orientimit të tij ndaj njerëzimit dhe mardhënia e tij me Allahun. Me fjalë tjera, duhet ta vështrojmë dimensionin e tij human, si dhe misionin profetik të tij.
Për shembull, në shqyrtimin e dimensionit human duhet ta studiojmë të folurit, të ecurit, të mendurit, të qeshurit, të ndenjurit, dhe të fjeturit e tij. Duhet t’i dijmë marrëdhëniet e tij me të huajt, armiqtë, miqtë dhe familjen. Gjithashtu duhet marrë parasysh edhe disfatat, fitoret dhe reagimet e tij ndaj problemeve sociale.

Kështu pra, njëra mënyra më thelbësore për njohjen e së vërtetës, shpirtit dhe njëmendësisë së Islamit, është njohja e Pejgambetit të tij dhe krahasimi i tij me pejgamberët dhe arkitektët e feve tjera siç janë Musai, Isai, Zoroastra dhe Buda.

Shkalla e katërt është studimi i cilësive të shfaqjes së Pejgamberit të Islamit. Vallë, si shfaqet ai pa asnjë paralajmërim? A e pret atë dikush? A e dinte ai se si ishte misioni i tij Profetik? Papritmas tek ai erdhi një forcë e fuqishme duke ia ndërruar mënyrën e të folurit ose personalitetin e tij në mënyrë të cilën ai në fillim e kishte vështirë ta durojë. Ç’lëvizje ishte e pranishme në kohën kur u shfaq Ai? Nga ç’anë kishte prirje ai? Me cilën anë arriti të ballafaqohet?

Përgjigjet në këto na ndihmojnë ta njohim pejgamberin e Islamit si dhe cilësitë e paraqitjes së tij. Në qoftë se i krahasojmë cilësitë e paraqitjes së Islamit me shfaqjet e pejgamberëve të tjerë, pozitive ose negative, siç janë Ibrahimi, Musai, Zoroastri, Konfuçie, Buda e tjerë, do të arrijmë në përfundim të pabesushëm.

Të gjithë këta pejgamberë, me përjashtim të Ibrahimit dhe atyre pas tij, i njohim fuqitë eksistuese të kohës dhe e përmbarojmë misionin e tyre me ndihmën e atyre fuqive, kurse pejgamberët prej Ibrahimit e gjer te pejgamberi i Islamit, shfaqen si rebelues ndaj fuqive ekzistuese.

Porsa u paraqit Ibrahimi, ai filloi të thyejë idhujt njërin pas tjetrit. Ai e goditi idhullin më të madh dhe e shpalli kundërshtimin e tij ndaj politeizmit.
Gjëra e parë, të cilën e bëri Musai, i veshur si bari me shkop në dorë, ishte hyrja në oborrin e Fraonit dhe shpallja e kundërshtimit ndaj tij në dobi të bashkimit të njerëzve.
Isai filloi me përleshjen e tij me fuqinë ekzistuse të klerit hebreit, sepse kleri ishte i lidhur dhe pranonte politikën kolonizuese të Romës.
Posa arriti zinxhiri i misioneve profetike te Muhammedi, ai filloi përleshjen me aristoktracinë, skllavopronarët e tokës së Taifit dhe me tregtarët Kurejshë. Krahasimet do të na ndihmojnë ta njohim të vërtetën, frymën dhe kahjen e këtyre feve.

Shkalla e pestë e njohjes së Islamit është nëpërmjet studimit të individëve që i formuan komponentet, të cilët nga qeniet njerëzore krijuan individë të shquar.

Në qoftë se veçojmë ta studiojmë Harunin në traditën Hebreje, Shën Pavlin në traditën e Krishterë dhe Alinë ose Huseinin në traditën Islame,që janë si shembuj të feve të tyre, atëherë do ta njohim secilën fe.

Njohja e qartë dhe shkencore e këtyre njerëzve do të ishte si njohje e një fabrike nëpërmjet të mirave që ajo i prodhon, sepse feja është një fabrikë që i ndërton njerëzit.

Si shembull të veçantë të besimit Islamik sonte do ta marrim Huseinin, Ç’është ai që beson në Allahun, në Kur’anin në pejgamberin e tillë? Jeta e Hyseinit është e qartë. Parimet e tij janë evidente, ndërsa ndjeshmëria e tij ndaj problemeve sociale dhe fatit të njerëzve është e qartë se nëse e vërteta, qëllimi dhe besimi i tij janë të rrezikuara, ateherëtë gjitha marrëdhëniet do të shkatërroheshin.

Për ta plotësuar njohurinë mbi jetën dhe mendimet e Huseinit si dhe cilësitë e tij, dikush do ta krahasonte atë me ibni Sinain ose Hallaxhin ku me ç’rast të dy janë muslimanë, njëri nën ndikimin filozofisë Iraniane, ndërsa tjetri nën Sufizimin. Krahasimi i këtyre të treve do të na ndihmojë që t’i njohim dallimet dhe ngjashmëritë ndërmjet filozofisë, Sufizimit dhe Islamit.

Ibni Sinau është një filozof- shkencëtar dhe gjeni, i cili e ndëroi shumë shkencën dhe filozofinë Islame. Mirëpo për fat të keq, kjo qenie e madhe njerëzore e mbyti veten në çështjet letrare dhe filozofike, dhe kur u ballafaqua me shoqërinë, ai lehtë u shërbeu fuqive ekzistuese të strukturës së saj. Ai nuk iu kundërvu fatit të njerëzimit dhe shoqërisë së tij. Në të vërtetë, ai nuk e ndjente lidhjen ndërmjet fatit të tjerëve dhe të tij. Puna e tij është vetëm hulumtimi i problemeve shkencore, ndaj nuk i bënte përshtypje jeta që zhvillohej rreth tij. Ai nuk bënte dallim në mes të asaj se kush e përmban apo kush i ofron pozitë. Për të, çdo gjë ishte njësoj. Ai nuk kishte ndonjë pikëpamje të posaçme.

Hallaxhi e kapte zjarrin dhe digjej. Ai nuk ishte i ndërgjegjshëm, por vetëm bërtiste dhe ndizej. Me çka u dogj ai? Nga dashuria e tij ndaj Allahut, ai e mbante kokën e tij midis dy duarve dhe bredhte nëpër rrugët e Bagdadit duke uluritur. “Më mori rebelimi. Liromëni nga zjarri që digjet në mua. Unë nuk jam asgjë. Unë jam Allahu”. Duke kuptuar me atë,”Unë nuk jam unë dhe çdo gjë që ekziston është Allahu”.

Ai vazhdimisht fundosej në zjallin e kujtesës së Allahut, i cili sipas të gjithave në atë çast është në të. Mirëpo, çka nëse shoqëria Iraniane përbëhet nga 25 milionë Hallaxhë? Kjo do të ishte si një çmendinë e të marrëve kur ata turren duke klithur.” Më vritni shpejt! Nuk mund të duroj më! Asgjë nuk ka në mua përveç Allahut”. Ndezjet e këtilla janë të një lloji të marrëzisë shpirtërore.

Në qoftë se të tërë individët e shoqërisë shndërroheshin në Husein apo Ebu Zerrë, atëherë do të kishte jetë dhe do të kishte liri. Do të kishte dituri dhe mësim siç do të kishte fuqi dhe paluhatshmëri, armiqtë do të shkatërroheshin dhe do të mbetej vetëm dashuria ndaj Allahut.

Si hyrje për ligjeratën e sontme, mendoj se nuk do të jetë e parëndësishme që para fillimit të temës kryesore të ligjeratës sime, t’i përmend disa pika kyçe. Këto pika, të cilat do t’i përmend ndoshta drejtpërsëdrejti nuk i përgjigjen fjalëve të mia, por, megjithatë janë vitale dhe thelbësore.

Viteve të kaluara, intelektualët konkluduan se të flitet për vuajtjet tona është gjë e kotë. Në të vërtetë, deri më tani ne vetëm kemi folur rreth kësaj. Është koha për të bërë diç lidhur me këtë. Koha për të folur ka kaluar. Çdonjëri duhet hovshëm të fillojë ta reformojë familjen e tij.

Sipas mendimit tim, ekziston një lloj plogështie që ka ngjarë me këtë rast sepse deri tani ne nuk folëm mbi vuajtjen. Ne nuk kemi bërë analizë të saktë shkencore për të. Ne vetëm jemi ankuar. Është e qartë se rënkimi i thjeshtë rreth dhembjes është i kotë. Deri më tani kurrë nuk kemi folur saktësisht mbi ngashërimet tona psikologjike dhe sociale. Mosmarrëveshja mbi vuajtjet mund të shtohet, por unë doemos duhet të them i hidhëruar se ne atë aspak nuk e njohim.

Ata, që e kanë vënë përvojën në praktikë, që e kanë përjetuar dhembjen, që i kanë parë vështirësitë, ndarjet dhe që i kanë pësuar fatkeqësitë, janë njerëz që e kanë përjetuar gjendjen e vërtetë. Ata e dinë dhe i ndjejnë se ajo, të cilën ne e flasim rreth dhembjes është minimale. Ata e dinë se sa mundësi të vogla kemi ne për ta njohur dhembjen, kalbësinë apo devijimet. Jo vetëm që ne nuk kemi folur mjaft sa duhet rreth ideologjive, shkollës sonë të mendimit dhe fesë sonë, por ne në të vërtetë nuk kemi aspak rreth tërë kësaj çështje.

Si mund të themi se i njohim vuajtjet tona dhe se për to kemi folur mjaft, ndaj është koha për të vepruar? Ne jemi shoqëri fetare. Feja jonë duhet të jetë baza e shkencës sonë, por ne akoma nuk e njohim as fenë tonë sa duhet.

Kur më pyesin nxënësit e mi mua si mësues për disa libra rreth disa çështjeve, unë turpërohem kur duhet t’u përgjigjem.

Populli ynë, katër shekuj me rradhë kishte nderin ta ndjekë Shkollën Islame Xhaferi dhe Alinë Irani e pranoi Islamin në shekullin e parë të hixhrit. Ai e zëvendësoi fenë e tij të mëparshme me Islamin. Ai u bë ithtar i shkollës së Aliut dhe shokëve të tij dhe mënyrës së tij të qeverimit, qoftë zyrtarisht si tani, qoftë si respekt ndaj ndjenjave dhe besimit të mëparshëm. Mirëpo, sot kur nxënësi do një libër me qëllim që të mund ta studiojë Alinë ose që t’i njohë ithtarët e parë të Aliut, të cilët në shekullin e parë i vunë themelet e historisë së Islamit Shi’it dhe i mbetën besnikë atyre kohërave, unë jam i detyruar t’i them se libra të tilla nuk ka.

E dimë që disa ekzisojnë, por ata i dimë vetëm nga emri. Është e turpshme që për një popull feja e të cilit është feja e Aliut, të mos ketë asnjë libër të shkruar për apo për shokët e tij. Është turp që Zhorzh Xhordaku, i krishterë, pas 14 shekujsh na njofton me Alinë, dhe se Xhevdet es Sahari, vëlla sunnit, na njofton me Ebu Zerrin.

Selam Farisiu ishte iraniani i parë, që e pranoi Islamin. Ai zë vendin e nderit në mes racës Ariane dhe të Iranasave. Ai aq shumë iu afrua pejgamberit sa që u bë pjesë e familjes së tij. Për njerinë, i cili zë ashtu vend nderi si në kuptim kombëtar ashtu edhe në atë fetar, nuk ka të shkruara bile as katër faqe libri në persishte. Përkundrazi, për të ka shkruar një francez.

Nuk e di si mund të theksojmë se koha e të folurit dhe e diturisë ka mbaruar dhe se është koha për të vepruar. Nuk dua të them se nuk është koha për të vepruar, sepse të gjitha këto gjëra duhet të shkojnë së bashku. Pejgamberi i Islamit kurrë nuk e ndau jetën e tij në dy pjesë, me ç’rast njëra pjesë do t’i kushtohej veprimit, ndërsa pjesa tjetër të folurit. Nuk është e saktë të themi se kemi folur tepër dhe se nuk do të duhej të flasim më. Ne vetëm jemi ankuar. Kjo dhe rënkimi do të duhej të lihen mënjanë dhe ne për vuajtjen do të duhej të flasim në mënyrë shkencore. Shkolla në të cilën besojmë do të duhej të jetë baza e punës sonë, e aktivitetit dhe e mendimeve tona. Do të duhej të dimë se çfarë njeriu ishte Aliu. Duhet të dimë mbi Pejgamberin, Aliun, Ebu Zerrin, Selmanin dhe shokët e tyre të tjerë.

Për fat të keq, si nga pikëpamja fetare e po ashtu edhe nga ajo e njerëzimit, rreth tyre nuk ekziston asnjë libër me vlerë që po të mund të lexohej. Ata erdhën në persishten nepërmjet përkthimit. Tani ne jemi ata, që duhet të shkruajmë.

Njeriu që e ndjek Kur’an-in sot quhet person i shquar e jo dijetar. Dijetarët janë një shkallë më pas. Të shquar janë ata, që e njohin Kur’an-in, historinë e Islamit dhe që e njohin Pejgamberin dhe Shokët e tij. Ata e sqarojnë dhe e shpjegojnë Kur’an-in, si dhe e zbatojnë atë. Këta njerëz janë ata të shquarit që nënkupton dijetarë të dorës së dytë të Islamit. Në qoftë se kështu i shohim gjërat, atëherë edhe vetë Pejgamberi Muhammed, Aliu dhe Ebu Zerri bëjnë pjesë në mesin e njerëzve të shquar të Islamit, e jo të dijetarëve të Islamit.

Kështu, unë besoj se detyra më e ngutshme para nesh është që të flasim se ç’na gjymton, të flasim hapët për këtë gjë, ta studiojmë shkencërisht dhe ta njohim atë. Të gjitha vuajtjet e atyre, që u përpoqën ta reformojnë shoqërinë e tyre në vendet Islamike, dëshmojnë se ishin të kota ose me efekt të vogël. Shkaku është se veprimit të tyre ata nuk dinin se ç’duhej bërë. Është e sigurt se për deri sa nuk dimë se ç’duam, ne nuk do të dijmë se ç’duhet të bëjmë. Prandaj, detyra jonë e parë është që ta njohim fenë dhe shkollën të mendimit, mirëpo fatkeqësisht, pas disa shekujsh lidhjeje me këtë fe, ne posa kemi filluar atë ta njohim.

Siç thash në ligjeratën e mbrëmshme, ekzistojnë dy rrugë të ndryshme të njohjes së Islamit. Njëra nga ato është njohja e Allahut dhe krahasimi i asaj njohurie me konceptin e përmbajtur në respektimin e perëndive tjera, ose ta përvetësojmë njohjen e Kur’anit dhe ta krahasojmë atë me librat tjerë. Ne mund ta studiojmë personalitetin e Pejgamberit të Islamit dhe ta krahasojmë atë me personalitetet tjerë, të cilët kanë ekzistuar si reformatorë gjatë historisë së njerëzimit. Ose mund t’i njohim individët e ndryshëm të shquar të atij besimi dhe t’i krahasojmë me ata të ngjashmit të besimeve tjera.

Është detyrë e intelektualëve të sotëm që ta njohim Islamin si shkollë, e cila ringjall humanitetin, si atë individual, ashtu edhe atë shoqëror. Misioni i Islamit është që t’i japë kahje ardhmërisë së njerëzimit. Intelektualët doemos duhet ta shohin këtë si një detyrë të pazëvendësushme. Ata duhet ta shohin mirë këtë fe dhe personalitetin e saj pa marrë parasysh këndvështrimet e lëmenjve të veçanta me të cilët kanë të bëjnë ata. Pasiqë Islami ka dimenzione dhe manifestime të ndryshme, atëherë secili mund të gjejë fusha të reja të hollësishme, të cilat i përgjigjen subjektit të posaçëm të tij apo të saj.

Pasiqë studimi im ishte sociologjia e fesë, unë u përpoqa ta përpilojë një farë lloj sociologjie të fesë mbi baza të Islamit duke përdorur termat e përvetësuara nga vetë përmbajtja e Kur’anit. Gjatë studimit tim u ballafaqova me probleme të reja, të cilat kurrë nuk i kam paramenduar. Për shembull, si rezultat të studimit të Islamit dhe të Kur’an-it, unë zbulova vërejtjet shkencore të historisë dhe të sociologjisë, të cilat u pasqyrohen dokeve të Pejgamberit. Kjo është një kundërthënje, që ndodh kur përpiqemi ta interpretojmë dhe ta analizojmë Kur’an-in si një fillozofi, ose kur e përdorim shkencën e sotme për studimin e veprimtarisë së Pejgamberit apo të sistemit politik, social dhe psikologjik, të cilin ai ia prezentoj shoqërisë. Jo. Problemi është diçka tjetër. Unë në të vërtetë shumë probleme të reja të sociologjisë apo të historisë i kuptova nga Kur’an-i. Kur’an-i dhe Islami ma dhanë idenë, mirëpo unë gjeta tema të reja, që i përgigjen sociologjisë, historisë apo shkencave natyrore. Pasiqë u përqëndrova kah ato, unë e vazhdova hulumtimin dhe isha i sigurt se kam kryer diçka me rëndësi.

Me ndihmën e Kur’an-it, në shkencat e sotme gjeta disa probleme të rëndësishme, me ç’rast ato shkenca as që i kanë marrë parasysh. Njëra është çështja e migrimit. Në ligjeratën time me titull” Muhammedi kurrora e Pejgamberve”, çështja ishte konsideruar vetëm e vetëm nga pikëpamja historike si migrim i një fisi nga njëri vend në tjetrin. Unë kam zbuluar se kur e shikojmë Kur’an-in lexojmë rreth migrimit dhe emigrantëve, (njerëzit, që e shoqëruan Pejgamberin nga Meka në Medinë), jetën e pejgamberit dhe në përgjithësi migrimin në fillim të paraqitjes së Islamit, atëherë migrimi ëshë një gjë plotësisht e kundërt nga ajo që kanë menduar muslimanët. Ajo nuk ishte vetëm një ngjarje apo ndodhi historike. Muslimanët konsiderojnë se migrimi përbëhet prej një grupi njerëzish, që shkuan nga Meka, e pastaj u urdhëruan nga pejgamberi që të shkojnë në Etiopi dhe Medine. Në terminologjinë historike, migrimi konsiderohet si shpërngulje e fiseve primitive nga njëri vend në tjetrin, për shkaqe gjeografike apo politike. Islami konsiderohet si një ngjarje, që zuri vend dhe që i përket jetës së muslimsnëve dhe pejgamberit të Islamit.

Migrimi është një parim i thellë psikologjik dhe social. Duke iu referuar historisë, zbulova se migrimi është një parim madhështor dhe jashtëzakonisht i rëndësishëm. Ai nuk është thjeshtë ajo që për të e thotë historia. Bile, gjatë historisë edhe filozofët nuk i kanë kushtuar kujdes çështjes së migrimit. Dua të them se migrimi ka qenë një faktor me ndikim në tërë historinë.

Që të njëzet e shtatë qytetërimet, të cilat historikisht i njohim, janë pasoja të migrimit. Në këtë rregull nuk ka asnjë përjashtim. Në bazë të arkivave shohim se fiset primitive kanë mund të qytetërohen dhe të kijojnë kulturë më të lartë vetëm me ndërrimin e vendit të tyre, me ç’rast migrimi është mishëruar në to.

Unë e kam kuptuar këtë çështje. Prandaj nuk i jam referuar historisë apo sociologjisë. Ky kuptim i imi erdhi nga Islami, nga vetë thelbi i migrimit siç është shprehur në Kur’an si një sistem i vazhdueshëm.

Të gjitha qytetërimet e botës, nga më i riu, që është Amerika, e deri te më i vjetri, ai i Sumerëve, janë mëkëmbuar nëpërmjet migrimeve të vazhdueshme. Kjo nënkupton se fiset primitive kanë mbetur të tilla përderisa kanë qëndruar në tokat e tyre. Posa migrimi zuri vend dhe ata u vëndosën në vende të reja, ngjau ajo që do të mund të quhej qytetërim e që janë pasoja e migrimeve të fiseve primitive.

Ka shumë çështje, të cilat i kuptova nëpërmjet Kur’an-it. Sasia e madhe e të dhënave që përmbaheshin në të, më ka ndihmuar që më mirë t’i kuptoj problemet historike dhe sociologjike si dhe t’i shoh ato në një dritë të re. Pandaj përvetësova këtë metodë, e cila mbështetet në përdorimin e termave të posaçme të Kur’an-it. Në këtë mënyrë, njeriu mund të zbulojë shumë qasje, të cilat mund të zbatohen në shkencat më të reja, në shkencat natyrore.

Problemi më i madh i historisë dhe i sociologjisë së Islamit është gjetja e shkakut kryesor, që shkakton ndërrimin dhe transformimin e shoqërisë apo rënien dhe dekadencëne saj? Cili është faktori që shkakton ndryshimin pozitiv të shoqërisë që për një apo për dy shekuj të ndërrojë formën materiale dhe shpirtërore si dhe përmbajtjen e saj, dhe gjithashtu të shkaktojë ndërrimin e të gjitha marrëdhënieve individuale dhe shoqërore?

Ky është një problem që zgjatë me shekuj. Të them të drejtën, gjatë 110 vjetve të kaluara ka qenë i shqyrtuar në studimet sociologjike dhe historike. Pyetja që herë është prezente është” Cili është motori i historisë dhe faktori themelor për ndërimin dhe transformimin e shoqërive njerëzore?”

Këtu shkenca e sociologjisë bie poshtë, kur çdo shkollë e thekson vetëm njërin aspekt të problemit. Disa shkolla përnjëmend nuk i besojnë historisë, por e konsiderojnë si një përmbledhje të rrëfimeve të shkruara. Ata e konsiderojnë atë si të pavlerë. Këto grupe nuk pranojnë asnjë ligj apo fakt si standard të sociologjisë.

Në botë ekzison një lloj anarkie shkencore, e cila ende është pesimiste në vështrimin ndaj filozofisë së sociologjisë dhe shkencave humane. Ngjarjet e rastit ajo i shikon si faktor kryesor dhe thotë se ndërrimet, transformimet dhe revolucionet që janë në popull krijohen nga ngjarjet e rastësishme.

Grupit të dytë i përkasin materialistët, të cilët besojnë në pamjen totalitare të historisë. Ata besojnë se historia dhe shoqëria, që nga fillimi e deri më tani, është si një pemë. Kjo pemë, pa vullnetin e saj, ishte një farë që çahej, rritej mbi tokën duke lëshuar në fillim rrënjët, e pastaj i zhvillonte gjethet dhe trungun e saj. Ajo ka filluar të rritet dhe është zhvilluar në një dru të madh. Është e detyruar që me fillimin e pranverës të lulzojë dhe të japë frute. Është e detyruar që të zhvillohet dhe të kalbet. Ky grup gjithashtu mendon se për gjatë historisë, shoqëritë njerëzore kanë mbijetuar për shkak të efektit të ligjeve të përcaktuara, të cilat ekzistojnë në shoqëri, ngjashëm me ligjet janë në natyrë. Prandaj besimet e individëve në asnjë mënyrë nuk gërshetohen me fatin e shoqërive të tyre. Shoqëria është një dukuri natyrore, që rritet nga efektet e ligjeve të natyrës.

Grupi i tretë beson se personalitetet siç janë fashistët dhe nacistët i kanë dhënë kahje historisë. Në këtë grup bëjnë pjesë dijetarët të mëdhej, siç janë Karlajli, i cili shkroi mbi jetën e pejgamberit të Isalmit, Emersoni e të tjerë. Ata besojnë se ligjet janë vetëm vegla në duart e njerëzimit dhe se ato nuk kanë ndikim mbi shoqërinë. Sipas mendimit të tyre, njeriu i rëndomtë apo ai nën atë nivel nuk merr pjesë në ndërrimin e shoqërisë. Ata thjeshtë konsiderohen si vegla. Faktori i vetëm, i cili i reformon shoqëritë, i zhvillon ato apo shkakton dekadencën e tyre, janë personalitetet e mëdhenj. Emersioni thotë:”M’i jepni dhjetë personalitete të mëdhenj dhe unë do t’ua tregoj historinë e njerëzimit pa lexuar asnjë libër. Më njoftoni me pejgamberin e Islamit që të mund t’ua rrëfej historinë e Islamit. Më njoftoni me Napoleonin dhe unë do t’ua them historinë e Evropës bashkëkohore”.

Nga kjo pikëpamje, fati i shoqërisë dhe i njerëzimit është në duart e personaliteteve të mëdhenj, të cilët janë udhëheqësit e shoqërisë sonë. Prandaj, ngritja apo rënia e shoqërive nuk varet nga populli e as nga efekti i ligjeve të përcaktuara nga mesi dhe shoqëria, e as që është pasojë e ngjarjeve të rastësishme. Por çdo gjë është në duart e personaliteteve të mëdhenj, të cilët kohë pas kohe paraqiten në shoqëri dhe ndërrojnë fatin e saj e disa herë e ndërrojnë edhe fatin e njerëzimit.

Në përshkrimin e jetës së Pejgamberit të Islamit, Karlajli shkruan “Pejgamberi i Islamir u braktis në ftesën e parë të tij drejuar farefisit të tij. Hazreti Aliu, i cili ishte dhjetëvjeçar u ngrit në këmbë dhe iu përgjegj pozitivisht ftesës dhe u përbetua për besnikëri”. Pastaj Karlajli i përmbledh bazat e mënyrës së tij të mendimit, “Kjo dorë e vogël, e cila ishte vënë përmbi dorën e madhe, e ndërroi kahjen e historisë”.

Nuk ka shkollë të mendimit, të re apo të vjetër, demokrate apo të ndryshme e cila beson se masat e popullit janë faktori kryesor i transformimit dhe i ndërrimit të shoqërisë sonë. Shkollat e demokracisë besojnë se forma më e mirë e qevërisjes është qeveria në të cilën merr pjesë populli. Mirëpo që nga fillimi i demokracisë në Athinë e deri më sot asnjë shkollë nuk ka besuar se njerëzit janë faktori kryesor, që sjellin ndërrime dhe transformime në shoqëri. Kjo nënkupton se shumica demokrative e sociologëve besojnë se mënyra më e mirë për të udhëhequr dhe formuar organizatë administrative është ajo në të cilin marrin pjesë njerëzit, votojnë dhe e zgjedhin qeverinë. Megjithatë, ata nuk i shohin këta njerëz si faktorë themelor në ndërrimin e shoqërisë. Por më me dëshirë ata i marrin pikëpamjet e përcaktuara apo personalitetet e mëdhenj si faktorë thelbësorë, ose besojnë në ngjarje të rastësishme apo në gjasën e vullnetit hyjnor si faktorë kryesorë të ndërrimit.

Ata, që e ndjekin teorinë e kultit të personalitetit janë të ndarë në dy grupe. Njëri grup beson se shoqërinë e ndërrojnë personalitetet e mëdhenj, siç janë Buda, Musa-i a.s., apo Isa-i a.s. Këta janë inividualistët. Grupi tjetër beson se në fillim paraqitet personaliteti që pastaj ndiqet nga njerëzit e veçantë. Gjenitë dhe njerëzit e shquar të fisit që e rrethojnë dhe kështu e formojnë grupin. Ky grup quhet “elitë” dhe do ta udhëheqë shoqërinë drejt qëllimeve të tyre. Ata njihen si “adhuruesit e elitës”.

Mirëpo, si Islami ashtu edhe Kur’an-i kanë pikëpamje tjetër. Si një rregull, në Islam, personaliteti madhështor është pejgamberi. Në qoftë se Islami do të besonte në rolin e personaliteteve të mëdhenj si faktorë themelorë të transformimit dhe ndërrimit në shoqëri dhe në histori, atëherë të gjithë pejgamberët, e veçanërisht pejgamberi i Islamit, do të vështroheshin si faktorë themelorë të ndërrimit dhe të transformimit.

Mirëpo, nuk është kështu. Është diçka më e madhe se cilësitë dhe misioni i Pejgamberit të Islamit, të cilat janë përshkruar qartë në Kur’an dhe kanë të bëjnë me sjelljen e shpalljes. Ai është përgjegjës për kuptimin e shpalljes. Ai është zëdhënësi i lajmeve të rrugës që dëshiron vetë si dhe kur ata nuk i dëgjojnë fjalët e tij. Me shumë fjalë, Allahu ia përsërit atij, “Misioni yt është që vetëm ta kumtosh shpalljen. Nuk duhet të frikësohesh. Kumtoja lajmet njerëzve dhe ua trego rrugën. Ti në asnjë mënyrë nuk je përgjegjës për përparimin e tyre”.

Në Kur’an, pejgamberi nuk është treguar si faktor kryesor në transformimin dhe ndërrimin e historisë, por është treguar si një lajmëtar që do të nxjerrë në dritë shkollën e të menduarit dhe rrugën e së Vërtetës njerëzve. Misioni i tij këtu mbaron. Nga njerëzit varet se a do ta zgjedhin atë shkollë të mendimit apo jo, a do të udhëheqin apo jo.

Në këtë fe nuk ka vend për një teori të rastit sepse të gjitha punët janë në duart të Allahut. Prandaj ngjarja e rastësishme si ngjarje pa asnjë shkak ose ndonjë qëllim të fundit nuk mundet të paramendohet as në natyrë e as në shoqërinë njerëzore. Bile edhe pejgamberët e tjerë ose personalitetet e mëdhenj, që janë rikujtuar në Kur’an janë cekur ashtu me ndjenjë pesimizmi. Në qoftë se ai flet për ata si të drejtë dhe të pastër ai kurrë nuk i llogarit ata si faktorë vendimtarë në transformimin dhe në ndërrimin e shoqërive të tyre.

Në përgjithësi, njerëzit në çdo fe apo shkollë të mendimit janë faktorë themelorë dhe efektive të asaj shoqërie në atë shkollë të mendimit. Sipas kësaj ( el Nas) janë cekur si të tillë. Pejgamberi në misionin i është dërguar njerëzve. Ai u flet njerëzve. Ai pyet dhe hetohet nga vet njerëzit. Ai është një faktor kalimtar për shestimin e njerëzve. Njerëzit jan përgjegjës për shoqërin dhe historin.

Fjala njerëz është fjalë e çmueshm. Fjala e vetme, që është e afërt me të është mase (tudeh). Në sociollogji, masa nënkuptohen njerëzit, pa marë parasysh formen klasore apo grupin e shoqërisë së veçantë.

Fjalët qenie njerëzore (insan) dhe njerëzim (besher) gjithashtu u përkasin njerëzve, por qenie njerëzore do të thotë një cilësi morale, ndërsa fjala njerëzim u përgjigjet njerëzve kur merren parasysh edhe kafshët si pronë e tyre. Sinonimi masë thjesht i nënkupton njerëzit pa ndonjë klasifikim të mëtejmë.

Këtu kuptojmë një çështje të re, e ajo është se Islami është shkolla e parë shoqërore e të menduarit, e cila njerëzit i konsideron si faktor themelor dhe fundamental të shoqërisë dhe historisë dhe përgjegjës për ndarjen në histori dhe shoqëri. Nuk është zgjidhje ajo që Niçeja fliste rreth kësaj, e as fisnikët e aristokratët për tëcilët fliste Platoni. Nuk janë zgjidhje personalitetet e mëdha si Karlajli dhe Emersoni, as njerëzit me gjak të pastër të Aleksis Karelit e as kleri dhe intelektualët, por sajimi i njerëzve. Është me rëndësi që ta studiojmë këtë dhe ta krahasojmë me shkollat tjera të mendimit. Kujt i flasin shkollat e ndryshme të mendimit? Disa shkolla u flasin të diturve dhe intelektualëve, tjera të shquarve apo një grupi të zgjedhur. Tjera i flet grupi apo racës superiore, kurse tjetra i flet mbinjeriut. Ne akoma gjejmë të atillë që i kushtojnë kujdes klasave të veçanta të shoqërisë siç janë proleteriati apo borgjezia.

Mirëpo, në Islam nuk ekziston asnjëra nga këto grupe të privilegjura. Faktori themelor i ndërrimit të shoqërisë janë pa marrë parasysh formën e veçantë të tyre, fytyrën, dallimin klasor apo ndonjë ndarje tjetër.

Faktor tjetër me rëndësi, që kuptohet nga Kur’ani është e vërteta se ai u është adresuar njerëzve, ndaj ata janë përgjegjës për qëllimet themelore sepse njëkohesisht ata janë forca kryesore që nëpërmjet fatit, rastit dhe traditës e krijojnë shoqërinë.

Prandaj, mund të themi se personaliteti, tradita, rasti dhe masa janë katër forcat themelore, të cilat shkaktojnë transformimin dhe ndërrimin në shoqëri.

Tradita nënkuptohet nga Islami dhe Kur’ani. Shoqëria ka një origjinë të patjetërsushme. Siç e vë në spikamë edhe Kur’ani, shoqëria ka një rrugë, një politikë, ajo është një natyrë e posaçme. Me të vërtetë të gjitha shoqëritë kanë thjesht pamje të përcaktuara të ligjeve të pandryshueshme. Shoqëria është si një krijesë e gjallë, e cila si çdo gjë e gjallë i ndjek ligjet e përcaktuara dhe të pandryshueshme shkencore. Për këtë shkak të gjitha transformimet dhe ndërrimet e shoqërisë janë sendërtuar mbi bazën e traditave të caktuara.

Në këtë pikë duket sikur Islami i qaset interpretimit deterministik të historisë dhe sociologjisë, mirëpo Islami këtu nuk ndalet. Ai thekson se si shoqëria njerëzore, poashtu edhe individi janë përgjegjës për fatin e tyre.

“Ai ishte një popull që kaloi, atij i takoj ajo që fitoi, e juve u takon ajo që fituat,...”(2:134) dhe _”...Allahu nuk e prish gjendjen e një populli (nuk ua largon të mirat) përderisa ata ta ndryshojnë veten e tyre..._”(13:11)

Si shoqëria ashtu edhe individi kanë përgjegjësi për frutet e pemëve të kopshtit dhe rritjen e bimëve. Ai është përgjegjës që të fitojnë frute sa më të mira nga bimët dhe pemët. Prandaj ai është përgjegjës për një rritje të caktuar të prodhimit. Nga ana tjetër e dijmë se në natyrë ekzistojnë ligje të caktuara që e formojnë bazën për ndërrimin dhe transformimin e bimëve dhe të pemëve. Këto janë ligje të përcaktuara dhe të pandryshueshme.

Prandaj qeniet njerëzore, në pajtim me shkencën e veçantë të tyre për lëmenjt punues, mund t’i zbatojnë ligjet e pandryshueshme edhe në bimët. Bujku as që mund t’i mëkëmbë ndonjë ligj të ri në natyrë e as nuk mund t’i shkatërrojë ligjet tjera ekzistuese. Ligjet që ekzistojnë në natyrë i janë ngarkuar bujkut me ngulm dhe ai nuk mund t’i ndërrojë ato. Në të njejtën kohë ai ka fuqi që me ndihmën e shpikjeve shkencore t’i ndërrojë ligjet e botanikës dhe shprehitë e caktuara me qëllim të përdorimit të tyre. Me anën e ligjeve ekzistuese ai mund ta bëjë frytin e rëndomtë më superior.

Përgjegjësia e qenies njerëzore në shoqëri është e këtillë. Prandaj shoqëria është si një kopsht i mëkëmbur nga ligjet e Allahut. Nëpërmjet tyre, ajo rritet dhe zhvillohet. Mirëpo qenia njerëzore ka edhe përgjegjësi. Ai ose ajo nuk mund ta pranojë pikëpamjen fataliste ose pikëpamjen e determinizmit historik dhe duke bërë një gjë të tillë, ta lirojë veten nga përgjegjësia. Qenia njerëzore nuk mund të lë mënjanë përgjegjësinë e tij apo të saj kur ballafaqohet me fatin e shoqërisë. Kur’ani, duke pranuar faktin se shoqëria është e ndërtuar mbi ligjet e pandryshueshme, në asnjë mënyrë nuk e mohon përgjegjësinë e njerëzimit dhe qenieve njerëzore. Në këtët shkollë të mendimit ata janë përgjegjës që t’i njohin ligjet dhe me zhvillimin e shoqëris t’i reformojnë ato. Si? Me vet diturin e tyre. Për se bujku ka më tepër përgjegjsi që t’i zhvilloj dhe t’i përmisojë fushat e tij? Sepse ai ka më shum njohuri mbi këto ligje dhe si pasoj, ka më tepër liri që ta ndërojë fatin e drunjve dhe të bimëve. Sa më e madhe të jet njohuria e qenies njerzore mbi doket dhe rregullat e shoqëris, aq me e madhe është përgjegjsia dhe liria e tij në ndërrimin dhe transformimin e shoqërisë.

Në qoftë se shohim si një shkollë shoqërore të mendimit, feja Islame beson se ndërrimet dhe transformimet e shoqëris nuk mbështeten në ngjarje të rastit, sepse shoqëria është një krijesë e gjallë dhe ka ligje të pandyshueshme njerëzore dhe shkencore. Qeniet njerzore kan vullnet të lirë dhe, nëpërmjet pjesmarrjes së tyre në parimet dhe ligjet e shoqëris, mund të ndërtojnë dhe të predikojnë fatin më të mirë si të shoqërisë, ashtu edhe të individit. Përgjegjsia e qenieve njerëzore qëndron në besimin se shoqëria i ngjan një krijese të gjallë, e cila reagon në pajtim me ligjet shkencore. Kështu, në njërën anë ndodhet qenia njerëzore që mendon dhe ka vullnetin e vet, kurse nga ana tjetër shoqëria që ka zakonin dhe traditën e saj. Sipas Kur’an-it, zakonet janë të paafta për të ndëruar shoqërinë dhe qenien njerzore drejpërsëdrejti përgjigjet për individin dhe shoqërinë. Prandaj qënia njerëzore është e lirë që të punoj dhe të veproj, por njëkohësisht është e obliguar që t’i ndjek ligjet egzistuese në natyr me qëllim që ata lirë edhe ta ushtrojë.

Personaliteti, në Islam, konsiderohet si forcë krijuese. Bile edhe pejgamberët nuk konsiderohen si personalitete që sollën ligje të reja në shoqëritë e tyre. Nga pikëpamja e sociologjisë virtyti i pejgamberëve në mardhënie me mësuesit tjerë - duke përjashtuar funksionin e tyre profetik – është se ata e njohin dhe e kuptojn dorën hynjore në natyrë më mirë se reformatorët tjerë.

Kjo ngjan sepse, ata si qenie njerzore, më së miri mund ta përdorin lirinë për t’i arritur qëllimet e tyre në shoqëri. Këtë të vërtetë e ka dëshmuar historia. Pejgamberët ishin më të suksesshëm se sa reformatorët joprofetik.

Reformatorët shpesh i kanë shprehur mirë tezat dhe parullat e njerëzve në librat e tyre, mirëpo ata nuk e kanë ndërruar shoqërinë. Ata nuk kanë sendërtuar qytetërime. Shoqëritë dhe historitë i kanë sendërtuar pejgamberët. Jo se ata i kanë përligjur zakonet e reja kur janë ballafaquar me ligjin hyjnor siç thonë fashistët dhe adhuruesit e heronjëve. Por, ata nëpërmjet fuqive të tyre profetike i kanë zbuluar ligjet e Allahut në shoqëri dhe në natyrë. Ata e arritën qëllimin dhe misionin e vet, duke i ndjekur këto ligje nëpërmjet vullnetit të tyre.

Teoria e rastit nuk ka kuptimin filozofik në Islam, sepse Allahu i drejton dhe ndërhyn në të gjtiha çështjet. Pasiqë ngjarja e rastësishme nuk ka arsye logjike apo qëllim të fundit, ajo nuk mund të ketë pikënisje në shoqëri apo në natyrë.

Në qoftë se e shikojmë në aspekt të veçantë, atëherë është një lloj i ngjarjes së rastësishme, i cili luan rol në fatin e njerëzimit. Për shembull, Xhingis Kani paraqitet në Mongoli. Ai fiton kontrollin mbi ligjet shoqërore rrjedhëse. Ai krijon një forcë të madhe, mirëpo disfata e Iranit nga duart e Xhingis Kanit është një ngjarje e rastit që ka mund të mos ndodhë. Ngjarje të këtilla të rastit që mund të ndodhin u përkasin disa shoqërive.

Siç shënuam më parë, ekzistojnë katër faktorë, të cilët ndikojnë në rastin e shoqërisë: personaliteti, ngjarja e rastit, zakoni dhe masat, mirëpo nga pikëpamja e Islamit me ndikim më të madh janë faktorët e masës dhe të zakoneve, sepse masat përfaqësojnë vullnetin e sajimit të njerëzve, kurse zakonet u përkasin ligjeve ekzistuese shkencore në shoqëri.

Përpjesa e roleve të secilit nga këta faktorë në fatin e shoqërisë varet nga kushtet në të cilat gjendet shoqëria. Në shoqërinë ku njerëzimi e nënkupton masën dhe ku njerëzit janë përparimtarë, është fjala për shumicën e tyre, dhe ku ata kanë arritur shkallën më të lartë të disiplinës dhe kulturës, roli i personalitetit është i vogël. Mirëpo, në shoqërinë të cilat nuk kanë arritur këtë shkallë të qytetërimit, siç janë fisi apo familja, udhëheqësi apo personaliteti mund të ketë ndikim më të madh. Prandaj, nga pikëpamja e zhvillimit apo prapambeturisë, në çdo shkallë të ndryshme të shoqërisë njëri nga katër faktorët ka ndikimin më të madh kur krahasohet me të tjetër.

Në Islam, personaliteti i pejgamberit luan një rol themelor në transformimin, ndërrimin dhe në ndryshimin e strukturës së qytetërimit të ardhshëm si dhe në ndërrimin e kahjes së historisë, sepse pejgamberi i Islamit paraqitet në një sipërfaqe të veçantë gjeografike (siujdhesa e Arabisë) me qytetërim të ngjashëm në gjeografinë e saj. Kjo është një siujdhesë që nga tre anët është e rrethuar me detin mirëpo prapëseprapë është e etshme, e thatë dhe nuk ka ujë. Fqinjtë e saj, në të gjitha anët, i kanë gostitur qytetërimet e mëdha. Në veri ishte qytetërimi i Greqisë dhe i Romës lindore, në lindje qytetërimi i Iranit, në juglindje qytetërimi i Indisë, ndërsa në verilindje, qytetërimi Hebreit. Fetë e themeluara nga Musa-i a.s. Isa-i a.s. Zoroastri, si dhe qytetërimi e Lemitëve dhe Arianëve të mëdhej; janë fqinjët e saj. Në kohën e paraqitjes së pejgamberit të Islamit, disa nga këto qytetërime përreth siujdhesës ishin në lulëzim e sipër, mirëpo ashtu sikundër avulli i detit që nuk mund të depërtonte në siujdhesë po ashtu asnjë nga këto qytetërime nuk la as gjurmën më të vogël mbi këtë siujdhesë.

Prandaj, sipas sociologëve, pejgameri i Islamit është faktori më i madh në ndërrimin dhe në transformimin e shoqërisë së tij. Historianët në siujdhesën e Arabisë shohin një valë të madhe të ngjarjeve të rastësishme, të cilat ndodhën në fillimin të shekullit VII të erës sonë. Ata i shkrinë të gjitë rrethepërqark. Ata i sollën shoqërisë një qytetërim të madh. Gjatë studimit të siujdhesës, në të cilën ishte një vakum i madh i kulturës dhe i qytetërimit dhe ku masat jetonin në rrethana të vështira, historianët domosdo duhet t’i ndërlidhin ato valë të mëdha, të gjitha mendimet mbi ndërrimet dhe transformimet e mëdha të shoqërisë siç ishte ajo Islame, me personalitetin e Muhammedit a.s. të birin e Abdullahut. Personaliteti i pejgamberit ka të bëjë me kushte të veçanta.

Përgjithësisht duke folur për të, ekzistojnë pesë faktorë të cilët i sëndërtuam qeniet njerëzore. I pari është faktori i ndikimit të nënës, i cili e ndërton strukturën dhe dimensionin shpirtëror të njerëzimit. Jezuitët thonë:” Ma jepni fëmijën tuaj, i cili nuk ka mbushur ende shtatë vjet dhe pastaj, kudo që të shkojë, ai do të mbetet Jezuit deri në fund të jetës së tij. Nëna e ushqen shpirtin e njeriut, duke i dhënë atij ndjenja, thellësi dhe subtilitet. Fëmijës që pi gji, lëvizjet e saj të veçanta ia japin mësimin e parë”.

Faktori i dytë në ngritjen e qenies njerëzore është babai, i cili ndërton dimenzionet tjera të shpirtit të fëmijës. Faktori i tretë që e formon dhe krijon dimensionin e qartë të qenies njerëzore është shkolla. I katërti është rrethina dhe shoqëria. Sa më e madhe dhe fuqishme të jetë rrethina, aq më i madh është ndikimi i saj njerëzore. Për shembull, ndikimi i rrethinës nuk është i njejti te personi, që jeton në fshat dhe tak ai që jeton në qytet të madh. Faktori i pestë në sendërtimin e qenieve njerëzore është kultura e përgjithshme e kombit apo kultura e përgjithshme e botës.

Prandaj, që të pesë sajimet apo dimensionet që ekzistojnë, së bashku e formojnë kornizën në të cilën shpirti i njeriut është derdhur e më vonë është kulluar.

Edukimi është një formë e veçantë, e cila i është dhënë shpiriti të njeriut për qëllime të posaçme, sepse në qoftë se njeriu nuk merr edukatë, ai apo ajo do të rritet në një mënyrë ashtu që të jetë i padobishëm për shoqërinë dhe qëllimet tona. Ne e sajojmë njeriun të atillë që kur të rritet, ai ose ajo të jetë i dobishëm për shoqërinë.

Mirëpo, në jetë e Pejgamberit të Islamit, asnjëri nga këta fakorë të lartëpërmendura nuk ndikoi në shpirtin e tij e që do të mund të ishte faktori më i madh i personalitetit në ndërrimin dhe transformimin e historisë. Me të vërtetë ishte një parashikim se atij nuk mund t’i ngarkohej asnjë trajtë, nuk mund t’i jepej asnjë mënyrë e disiplinës artificiale siç i jepej qenies njerëzore të kohës së tij nëpërmjet rrethinës së vet. Ai ishte i dërguari t’i shembë të gjithë idhujt, dhe nëse edhe vetë ngritej në një të tillë, atëherë nuk do të ishte në gjendje ta përmbushë misionin e tij. Do të ishte e mundur që, për shembull, të bëhej një fizicient i madh, por në trajtën greke, të bëhej një filozof i madh, por në trajtën iraniane ose të bëhej një matematicient i madh, por në trajtat e përshtatshme për atë kohë. Mirëpo, ai ishte dërguar në një mision që të rritet në një rrethinë të zbrazur e të varfër nga kultura dhe qytetërimi, e jo të pranojë njërën nga këto trajta.

Për këtë arsye, posa i çeli sytë, ai nuk e pa të atin, por dorën, e cila do ta largonte nga çfarëdo rrugë që do të shpiente atë drejt shkretëtirës. E kishin zakon Arabët e asaj kohe që fëmijët e tyre t’i mbajnë në shkretëtirë deri sa t’i kalojë dy vjet, me qëllim që kohën gjatë së cilës pijnë gji ta kalojnë në shkretëtirë, e pastaj të këthehen në qytet dhe të rriten pranë nënave të tyre.

Mirëpo, Muhammedi a.s. pati një përvojë të kundërt. Menjëherë pasi që ishte dërguar në Mekë, atë e kthyen në shkretëtirë. Ai jotoi atje deri në moshën pesë vjeçare. Në këtë moshë i vdes e ëma. Këto shpikje për zhvillimin e fëmijës u lanë mënjanë ashtu që më vonë ai mundi t’i shembë trajtat greke, arabe, hebreje, krishtere dhe zoroastriane dhe të krijojë një trajtë të re, një sajim të ri.

Përsëri, duke qenë bari, fati e shpuri prej qytetit në shkretëtirë, ashtuqë qyteti dhe rrethina e qytetit nuk lanë ndonjë vulë të veçantë të trajtave të tyre mbi shpirtin e tij që tani mund të fluturonte lirisht. Pasiqë fryma e shoqërisë nuk bën influencë mbi të, ai zhvillohet në një shoqëri, e cila është pjesë aktuale e kulturës së përgjithshme. Ai është i pashkollë. Shkolla dhe trajtat e saj nuk ndikuan mbi të.

Shohim se përpjekja më e madhe e personalitetit, i cili ka misionin e tij të madh është shmangja e tij nga të gjitha shkollat e mandimit, nga të gjitha trajtat në atë kohë të pranueshme, të cilat i trajtojnë njerëzit që të bëhen si ata. Kjo ndodhi kështu sepse njeriu që ka për t’i shkatërruar të gjithë tempujt e zjarrit, t’i mbyllë të gjithë akademitë dhe në vend të tyre të ndërtojë xhamitë, njeriu që duhet t’i shembë të gjitha trajtat raciale, vendase dhe regjionale, nuk ka pranuar trajta të veçanta të ngarkuara përmbi të. E ëma e tij është mbajtur larg tij ashtu që mirësia dhe kujdesi i së ëmës nuk do të ndikojë përmbi shpirtin e tij me lëngimin e poemës lirike, sepse ai duhet të jetë i fortë dhe i fuqishëm. Ai u lind në një siujdhesë të thatë, që ishte larg çfarëdo kulture të përgjithshme kështu që ky shpirt i madh nuk morri në vete asnjë kulturë, asnjë qytetërimi apo besim. Shpirti, që duhej ta mbajë mbi vete dhe ta sjellë këtë mision të pazakonshëm, nuk mund ta marrë formën e asnjë trajte të rëndomtë.

Ky shtrëngim është dobia më e madhe e mundshme që do të mund t’i dhurohej personalitetit të tij, i cili duhet të luajë rol parimor në këtë ngjarje të pashembullt të historisë.