Pjesa II

Arti - Duke pritur shpëtimtarin

“ A nuk jam Zoti juaj? Ata thanë: ‘ Po dëshmuam !” (Kur’ani, 7:172). Kjo e formoi marrëveshjen fillestare (ahd) të njeriut me Zotin. Nëpërmjet kësaj njeriu trashëgoi qiejt dhe tokën, dhe si shpërblim për premtimin e Zotit për Shpëtimtarin dhe Ditën e Fundit, njeriu mori përsipër përgjegjësinë që të kujdeset për ato që i janë besuar njerëzimit.

Qenia njerëzore, që e përkujton marrëveshjen, që e merr përsipër përgjegjësinë, dhe “ që ka bërë premtimin”, njihet si “i zotëruar” dhe “i angazhuar” (mute’hid). Sipas Dr. Sheriatit, ky është ai artisti i vërtetë, sepse ai apo ajo e ka përmbushur zotërimin që atë ditë e dhanë, e që u parashikua nga premtimi i Zotit.

Pikëpamja e tij shërben për zgjimin e atyre që nuk i kanë përfshirë të gjitha kriteret e artit, që nuk janë të vetëdijshëm për marrëdhënien ndërmjet artit dhe sociologjisë dhe që mendojnë se shoqëria është jashtë sferës së asistimit (ndihmës) të një artisti. Sipas kësaj mënyre të të menduarit, artisti duhet të jetë i kufizuar nga premtimi i këtillë dhe duhet të shërbejë si mjet për shprehjen e tij, sepse vetëm nëpërmjet kësaj shprehjeje, njerëzimi e mban atë në mend dhe e kujton.

Sipas tij, vetëm artistët janë ata, të cilët, si pejgamberët në të kaluarën, marrin mbi vete mëkatet e të tjerëve, sepse “artisti i vërtetë” është i kujdesshëm, i përgjegjshëm dhe është i angazhuar me veprimtarinë shoqërore. Vëmendja e tyre i kudërvihet barrës, të cilën ata e mbajnë, dhe artistët i shndërron në një lloj të dërguarit, të cilët duhet të mbesin të paplotësuar, ashtu siç ngjau edhe me pejgamberinë, të cilën Muhammedi (S) e vulosi.

Gjatë kohës kur ata mbesin të paplotësuar, arti i tyre vazhdon të manifestohet e të fisnikërohet, sepse roli kryesor, të cilin e luan arti është vetë fisnikërimi i çështjes. “Çështja” e Sheriatit është njeriu, njerëzimi, njerëzit (populli) dhe masat. Sipas tij, arti i vërtetë i ndonjë shoqërie është besimi dhe përpjekja në rrugën e tij.

Islami është i përqëndruar në Njëjësinë, ndërkaq në art është i shprehur nëpërmjet të “njëjësisë së shumëfisht”, “shumëfisht të njëjësisë”. A mund ketë simbol më të përshtatshëm për shumëfishin se sa që është vetë njerëzimi, i krijuar në vetë parafytyrimin e Një Zoti, që përpiqet dhe beson ashtu siç përkujtohet edhe në marrëveshjen me të cilën ai njerëzim kufizohet ndaj vetë Zotit.








Të nderuar miq, zonja dhe zotërinjë:



Me siguri e dini se arti i cilësdo formë qoftë, është një subjek kompleks që për t’i zëne ngoje kërkon kualifikime të duhura dhe se ai që flet për ta, parasëgjithash duhet të jet artis. Unë dhe ju e dimë se unë nuk mund të konsiderohem si i atillë. Por, nga ana tjetër, fljalët e mia për artin nuk të llojit që sot zakonisht mund të dëgjohen. Ato dallohen nga fjalët që janë thënë për këtë subjekt apo tematikë, që i kan dhënë njerzit e të lumenjve të caktuar.

Në shoqërin tonë ka pasur disqa shkenca të cillat pak e shum kan qën të shtypura. Ato janë shtypur në atë kuptim se nuk kanë pasur pronar të veçantë. Shkaku i kësaj qëndron në atë se nuk kan pasur rregulla dhe kufizime të qarta. Sidoqoft, fjalët a mia mbi artin nuk janë flalë të këtij llojji. Une nuk jam duke folur si specialist i lëmis së artit, por flas si njeri që interesohet për njohurit mbi të.

Fjalët e mia do t’i shprehin vetëm pikpamjet e mia personale. Pervç aspektit të posaqëm, ato njëkohësisht janë edhe aspektit të përgjthshëm dhe u drejtohem vetëm njerzimit. Kjo është me kundershtim me disa shkencëtarë, që jan specializuar deri në masë të ekskluzivitetit dhe nuk e lejojnë të tjerëve që lidhur me këtë ta shprehin mendimin e tyre. Kjo e vërtetë ka të bëj me fizicientët, me kimistët dhe me matematicientët.

Mirëpo arti, i cili u drejtohet të gjithëve, njëkohësisht i shtron edhe kërkesat për teknikë dhe shkathtësi. Madje edhe më shumë se këto. Njohja e tij kërkon edukimin dhe stërvitje të dehura. Por, unë këtu flas si njeri që ishtë qasur artit të kohës të vet. Duke u nisur nga kjo, unë do ta kritikoj edhe do ti shpreh pikpamjet e mia lidhur me artin, që sot është e pranishëm në mjedisuin ton.

Sa për filim, ne e shqyrtojm problemin e artit ngase jemi njerëz të lindjes. Një pjes e njerëzve tanë i përket qytetrimeve të mëdha të njerztimit. Parullat që sot janë pranuar nga aziatët dhe afrikanët janë të llojit:”Ne duhet të qëndrojmë në këmbët tona”. Ne duhet të ushqehemi nga pasuritë tona kulturore dhe burimore. Duhet të dalim nga gjendja e hutisë, në të cilën kemi hyrë nga vlerat dhe modelet e kulturës së perëndimit”. Kjo është vetëm pikënisja fillestare.

Disa janë të mendimit se mjafton të kuptojmë faktin se duhet kthyer nga vetvetja dhe nga karakteri ynë. Por jo, kjo është vetëm një ikje nga parulla jonë. Ne duhet që të gjejmë përgjigje në pytjen: “Ç’është vetvetja? “. Kujt duhet t’i referohemi kur e kërkojmë kthimin kah kultura jonë?

Fatkeqësisht, në shoqërinë, fati i së cilës është i parapërcaktuar, stagnues dhe i palëvizshëm, fati i mendimeve është krejtësisht i mjerë. Kur propozohet ndonjë ide apo shfaqet ndonjë mendim i ri, atëherë, para se të kuptohet mirë, të dëgjohet e të njihet siç duhet, ai çdo herë has në rezistencë. Ai nuk hudhet poshtë vetëm nga shkaku i arsyes apo nga njohuria e fjalëve, por edhe nga shkaqet dhe kuptimet e tjera morale. Nëse dikush përpiqet që t’ia kthejë shpinën ndonjë problemi, atëherë ai ose ajo do të fundoset bashkë me të. Nëse dikush është kokëfortë dhe me çdo kusht reziston, atëherë ai bëhet idhull i modës. Pasi që bëhet i tillë, ai pastaj bëhet vulgar deri në atë masë sa që njeriu plotësisht fillon ta mëshirojë.

Ideja për”kthimin (ndaj) vetvetes” është bërë e atillë sa që njerëzit, të cilët në disa vende me vështirësi të mëdha atë edhe e sugjeronin, tani janë të gatshëm që të shfajësohen nga faji që e bënë. Kthimi (ndaj) vetvetes tani është barazuar me ringjalljen e bestytnive, me traditat e ngrira, me fanatizmin dhe me traditat e mjera joqytetëruese.
Kthimi (ndaj) vetvetes don të thotë që dikush t’i kthehet karakterit të tij. Kjo e nënkupton frymëmarrjen shpirtërore dhe kërkimin e aspekteve konstruktive, aktive dhe atyre përparimtare të kulturës, e cila në të kaluarën i krijoi shoqëritë, qytetërimet dhe vendbanimet e ndryshme. Kjo nuk i nënkupton problemet, të cilat gjatë kohës dhe në pajtim me nevojat dhe veprimtaritë janë shuar apo kanë vdekur. Me këtë nuk përfshihet hulumtimi i kuptimeve, i ndjenjave, i emocicnave, i ideve dhe i filozofive, dhe atë prej fillimit të kohës e deri në shfaqjen e tyre nëpër muzeumet moderne.

Në të vërtetë, për ne është më mirë që t’i kthehemi vetvetes ashtu siç kërkon realiteti dhe e vërteta, si dhe karakterit tonë etnik e kombëtar. Këtë nuk duhet bërë nga pikëpamja e racës apo nga dashuria për gjakun dhe vendin tonë, por vetëm e vetëm për arsye të marrëdhënieve tona ndaj njerëzimit. Kthimi (ndaj) karakterit të tillë, nënkupton edhe pavarësimin nga sulmet e vlerave të huaja. Në ndërkohë, njëra nga përgjegjësitë më imediate dhe më të çiltëra do të jetë luftimi i bestytnive, i vlerave arkaike dhe i të gjitha elementeve, që e verbërojnë kombin dhe brendinë e tij, dhe e ruajnë atë nga ndërrimet krijuese dhe modernizuese, si dhe nga ndryshimet e vazhdueshme përparimtare. Kthimi kah vetvetja nuk e nënkupton kthimin kah idetë e vjetra të harxhuara.

Mirëpo, përsëri shtrohet pyetja se cila është ajo kulturë, të cilën ne duhet ta njohim? Cilën kulturë duhet ngjallur me qëllim që ta pranojmë frymëzimin që vjen nga shpirti konstruktiv dhe krijues i saj. Kthimi kah vetvetja është krejtësisht në rregull, por ç’është vetvetja në të vërtetë? Përgjigjja në këtë pyetje parashtruar pyetjen se “ A thua duhet apo nuk duhet të kthehemi kah vetvetja dhe kah kultura jonë”, por tanimë duhet ta njohim vetveten tonë. Kjo don të thotë se duhet filluar me hulumtimin shkencor. Ne duhet ta kërkojmë atë. Gjatë zgjedhjes së burimeve, qofshin ato njerëzore, shkencore apo kulturore, ne duhet ta kërkojmë pamjen e sotme të tyre, në të cilën bën pjesë edhe vetë arti.

Përkundër gjykimit që është pasqyruar në mendjen e gjeneratës sonë të fjetur, ne aspak nuk mbetëm prapa dhe, sa i përket arteve, veprimtarive dhe manifestimeve tona, ne nuk u dobësuam dhe nuk u varfëruam. Ne duhet ta harrojmë qëndrimin tonë të shushatur e primitiv në rastet kur ballafaqohemi me shprehjet e artit përparimtar botëror. Nëse e studiojmë artin me të gjitha dimensionet e tij, mirëpo jo vetëm nëpërmjet përkthimeve të historisë së artit apo të jetës së artistëve që mund të hasen në enciklopeditë, të cilat fillojnë me Greqinë, kurse përfundojnë me Francën, por edhe nëse lexojmë atë si historianë të pavarur, nëse vlerësojmë tërë botën, historinë dhe rrugët e ndryshme të saj, vetëm atëherë mund të themi se ne kemi fituar njohuritë themelore mbi artin. Gjithashtu do cekur se arti modern, i cili karakterizon shekullin e njëzetë dhe në vete i përmban rrezet e ardhmërisë, është një lloj i artit që në mënyrë të të re përpiqet t’i qaset frymës artistike e cila e paraqet bazën themelore të artit oriental. Tani do ta shpjegoj edhe shkakun se për ç’arsye ndodh një gjë e lëtillë.

Nga ana tjetër, koncepti i artit nuk është më pjesë dytësore e jetës së të pasurve dhe të aristokratëve, siç ishte rasti në të kaluarën. Përkundrazi, ai paraqet një çështje thelbësore të njeriut të sotëm në botën, e cila i ka tejkaluar pallatet aristokrate dhe jetën e rehatshme të të pasurve. Ai është shtrirë në turmën e njerëzve dhe është përhapur në gjirin e masave. Arti i ri nuk është nën kontrollin e aristokracisë siç ishte rasti në të kaluarën, por tani ai udhëhiqet nga intelektualiteti tërheqës, i ndërgjegjshëm dhe nga ai i ndjenjave. Arti nuk është më vetëm kënaqësi dhe zbavitje e lehtë që na afron dhe na sjell rehati. Ai tani u prin filozofëve të sotëm dhe shkon krahas me idetë bashkëkohore. Njohja e artit ka rëndësi të madhe për ne, si nga aspekti i përhapjes së tij në botën e njeriut, ashtu edhe nga përgjegjësia e madhe dhe serioze që sot e ka marrë përsipër. Cilësdo histori, kulturë apo cilitdo vend që t’i përkasim, ne duhet të jami të vetëdijshëm se ende jetojmë në këtë shekull.

Kthimi (ndaj) vetvetes dhe njohja e saj nuk do të thotë mbyllje dhe kufizim i vetvetes, sepse vetveten mund ta njohin vetëm ata, të cilët njëkohësisht i njohin edhe të tjerët. Këtu është me rëndësi të ceket edhe një fjalë e urtë, e cila thotë: Gjuhën e vet e njeh vetëm ai njeri, i cili domosdo njeh edhe një gjuhë të huaj. Kulturën, fenë, racën, virtytet dhe historinë e vet e njeh vetëm ai njeri, i cili e njeh edhe historinë, fenë dhe gjuhën e tjetrit. Prandaj, përderisa synimi dhe përpjekja jonë është gjetja e karakterit tonë të humbur, njëkohësisht nga ana tjetër shtrohet edhe nevoja për njohjen e perëndimit dhe të valëve të reja të qytetërimit dhe të botës bashkëkohore.

Çdokush e fajëson perëndimin e mjerë për shkak të dobësive, të korrupsionit dhe të absurditetve të veta. Cili është ai i huaji, që ne e imitojmë? Ajo që shohim sot nuk është pasojë e imitimit të perëndimit. Ajo më tepër është pasojë e mosimitimit të perëndimit që është shkaktuar nga mosnjohja e tij. Po të kishim qenë imitues të ndërgjegjshëm të perëndimit, atëherë më nuk do t’i takonim lindjes, por në rastin më të keq do të ishim “diçka perëndimore”, ndërkaq tani nuk jemi asgjë.

Pikat që i referohen kësaj janë sugjerimet e bëra në pesë ligjëratat e mia që i dorëzova në Paris më 1962. Njëra nga ligjëratat, që i përgatita kishte të bëjë me temën “Shpirti i popullit iranian”. Tjetra ishte mbi jetën e Pejgamberit, “Muhammedi, gratë dhe emrat e tij”. Kjo paraqiste përgjigjj ndaj një konference katolike, që e kishte vënë në rend të ditës jetën private të Pejgamberit. Ligjërata tjetër kishte të bëjë me “Artin si pritje e Shpëtimtarit”. Kjo ligjëratë më vonë u përkthye në Teheran, por për shkaqe të panjohura, gjysma mbeti kurse gjysma tjetër u hoq mënjanë. Prej atëherë, unë kam bërë revidime themelore në pikëpamjet e mia mbi artin. Me gjithë çeshtjet dhe obserivmet që kanë mbetur ashtu siç kanë qenë, ka edhe disa shembuj që i përkasin konferencës burimore, të cilat tani i kam ndërruar.

Ashtu siç sugjeron edhe vetë titulli i temës, unë jam përpjekur të tregoj se arti paraqet një religjion, një të vërtetë të shenjtë e të tejkaluar (transcendente) dhe është shpëtimtar i njerëzimit. Ai me të vertetë mban një përgjegjësi të madhe, e cila rritet krahas materializmit. Kjo është në tërësi një përgjegjësi njerëzore. Mirëpo arti është shmangur nga besimi i tij e nga religjioni i artit, dhe atë jo nga armiku, sepse armiku nuk shkakton shmangie, por ai armik e ngjall armikun brenda në të. Ajo që e bën transformimin e religjionit dhe të mendimit është një mik apo një armik, i cili paraqitet si mik në shoqëri.

Forma e të gjitha religjioneve është modifikuar dhe është kalbur nga brenda. Shikoni Islamin. Ai filloi të rritet, të shkëlqejë, të fisnikërohet, të forcohet e të bëhet një shoqëri krenare, atëherë kur Kurejshët u ngritën kundër tij. Mirëpo, gjendja ndryshoi, atëherë kur mantelën e miqësisë e veshi armiku, i cili qe nga rradhët e muslimanëve. Ajo mori një kahje tjetër. Andaj mund të themi se Islami, Hebreizmi dhe Krishterizmi nuk u dobësuan nga luftëtarët apo nga konfliktet, që si pasojë e patën shmangien e tyre nga rruga e vërtetë. Por siç thotë Isai, priftinjtë hebraik ishin ata, që e korruptuan besimin hebreit. Papizmi ishte ai që shkaktoi divergjencën e Krishterizmit. Sa i përket Islamit, vetë kemi lejuar që feja ta humbë torruan.

Arti nuk u dobësua nga Platoni, i cili iu kundërvu artit dhe poezisë. Atë nuk e dobësuan as ata që e shihnin si diçka të kotë, as ata me ndërgjegje të pastërtë e me mendime të kthjellta, të cilët e dinë të Vërtetën e kësaj feje dhe i kanë njohur shmangiet nga synimet burimore të saj. Ndërgjegjja që e mbrojti atë fe ishte diç tjetër, ndërsa tani është kthyer në tjetër gjë. Ajo u korruptua nga artistët tanë të mëdhenj, të cilët e zbritën atë deri në nivelin vulgar që është sot.

Me rrënimin e saj, feja merr një kahje të kundërt nga kahja burimore, pra me një fjalë pëson metamorfozë. Ekziston një grup njerëzish, të cilët besojnë se feja vetvetiu pëson metamorfozë, andaj edhe merr tatëpjetën. Gjithashtu ekziston edhe grupi i intelektualëve gjysëmanalfabetë, që mendojnë se metamorfoza dhe tatëpjeta e fesë paraqesin vetë fenë- pa shihni se me çfarë fundërrinash përpiqen që t’i kundërvihen fesë!

Kur kthejmë kokën kah ata, të cilët me ndërgjegjen e tyre kujdesen për shpirtin e vërtetë të fesë, ne hasim në mendime revolucionare të manifestuara në të gjitha fetë, të cilat besojnë në shpëtimin e fundit- në çrrënjosjen revolucionare të kalbësisë dhe në zhdukjen e devijimeve.

Ky shpëtim i premtuar (i ashtuquajturi mesianizëm), në të vërtetë është një mendim revolucionar që del nga vetë shpirti dhe që i flak mënjanë të gjitha shprehitë e gabuara, zakonet dhe gënjeshtrat e një kohe, e me lëtë e bën zbulimin e rrugës së drejtë e të vërtetë. Ai i prin artit dhe fesë drejt shtigjeve të drejta.

Gjendja e sotme e artit është e atillë sa që të gjitha detyrat me të liga dhe të gjitha misionet më të dëmshme janë kanë mbetur në duart e kësaj bote. Roli i artit duhet të jetë plotësisht i kundërt me këtë. Nga ana tjetër, gjithmonë ka ekzistuar shpërdorimi dhe përmbysja e bukurisë së lartë dhe e së vërtetës. Xhelaluddin Rumiu thotë:” Nëse shihni se në treg ka ndonjë farkëtari të monedhës, dijeni se aty më parë ka pasur farkëtari të arit”. Askush nuk farkon monedhë të thjeshtë, por farkon monedhë të artë.

Kjo na shpie gjer te fakti se njeriu ka qenë i mashtruar nëpërmjet fesë, artit apo nëpërmjet filozofisë; fakt që na tregon mënyrën e ruajtjes dhe të ndërtimit të qenies njerëzore nëpërmjet tërë këtyre që u cekën më lartë. Ajo që është relevante në mes meje dhe miqve të mi, tani bëhet një shkas që përdoret nga armiku, i cili ka mendime të tjera për dallim nga ai i yni. Kjo don të thotë se a thua vallë kur e vërteta shtrembërohet, atëherë ne duhet të heqim dorë nga ajo? Apo përkundrazi, ta luftojmë shpërdorimin? Armiku është i armatosur me armën e këtillë. Shi për këtë, ne duhet ta ruajmë dhe ta mbrojmëtë vërtetën. Në qoftë se këtë e lejojmë, armiku do të ngadhnjejë, kurse ne do të pësojmë disfatë.

Historikisht, shpërdorimi më i shpeshtë është bërë në emër të fesë ndërsa tani bëhet në emër të artit. Andaj duhet që njëherë e përgjithmonë ta njohim kahjen e vërtetë të artit dhe kur ta kemi të njohur, atëherë t’ua tregojmë të tjerëve. Kjo është një çështje urgjente ngase arti e ka pushtuar tërë kohën tonë gjatë këtij shekulli. Kjo nuk përputhet me mënyrën e të menduarit tim. Do të ishte më mirë sikur arti ta tejkalonte këtë shkallë me qëllim që ta arrinte shkallën më superiore.

Për të diskutuar për artin duhet që të bukurën ta lëmë mënjanë. Asgjë nuk është më e rëndësishme e një kohësisht edhe më e dyshimtë sa i përket çështjeve artistike, filozofike dhe atyre shkencore, se sa që është e vërteta mbi të bukurën. Për dallim nga problemi i metafizikës dhe ai i fesë, bukuria nuk mund të mohohet; madje edhe kur atë e mohojmë, ne përsëri jemi në dilemë. Dilema mbetet edhe atëherë kur të gjithë njerëzit përshkohen nga ajo dhe e njohin atë. Në qoftë se ka ndonjë mospajtim, në jetën e njeriut, në atë çka shohim apo ndjejmë në zemrat tona. Nga ana tjetër, ne duhet që ta analizojmë atë thelbësisht, ngase ajo vetvetiu nuk është lehtë të analizohet.

Siç rrëfen edhe historia, njerëzit janë munduar që ta analizojnë të bukurën nga aspekti shkencor dhe nga ai filozofik, si dhe t’i zhvillojnë rregullat she kufizimet për të, dhe këto përpjekje fillojnë prej kohës së Aristotelit. Mirëpo, të gjitha këto përpjekje qenë të kota dhe mbetën të parealizueshme. Në të vërtetë, çdo ide i kishte edhe ithtarët e saj të caktuar, fakt ky, që tregon se argumentet akoma nuk e kanë arritur shkallën e duhur.

Këtu nuk kam kohë që të flas rreth koncepteve të ndryshme të së bukurës, që paraqiten si ide të shkollave të ndryshme të të menduarit. Mirëpo, duhet t’i emërtoj si shembuj të nevojshëm për kursin e diskutimit tonë të mëtejmë.

Të kuptuarit e artit dhe të bukurës varet shumë nga përfshirja e qenies së njeriut. Në të vërtetë, çështja e artit para së gjithash varet nga roli i qenies njerëzore dhe nga përfshirja e tij.

Përpjekjet për zhvillimin dhe evolucionin e kulturës janë bërë gjithnjë e më të fuqishme, mirëpo ato kanë mbetur të paplotësuara ngase nuk është bërë përfshirja e qenieve njerëzore të cilat janë të detyruara që të jetojnë në këtë qytetërim dhe në kuadër të kësaj kulture. Nevojat e tyre nuk janë të njohura dhe kjo njohje varet nga njohja e qenies njerëzoree. Parasëgjithash arti është një nevojë për përfshirjen e qënies njerëzore, sepse zakonisht nuk konsiderohet se në tërësi është subjektiv apo objektiv. Ata që besojnë se bukuria përbëhet prej së vërtetës, e cila vjen nga bashkëveprimi i shpirtit dhe objektit të jashtëm, artin e shohin si një qasje objektive, mirëpo për shkak të të menduarit tonë subjektiv, ne gjërat i shohim si gjysmë objektive dhe gjysmë subjektive. Kështu, ne asgjë nuk mund të themi për artin dhe të bukurën në qoftë se së pari nuk flasim për qenien njerëzore.

Qenia e vërtetë njerëzore është në zhvillimin e sipër, ndërkaq njerëzimi ka një ekzistencë specifike dhe të veçantë, që mund të përshkruhen nga historia pesëqindmijë vjeçare.”Zhvillimi” i qenies njerëzore nuk është gjë e njëjtë me “Shndërrimin e njerëzimit në qenie njerëzore”. Bashkë me llojet e tjera të veçorive, kjo paraqet një realitet të vërtetë.

Nga thellësitë e botës së ndjenjave janë dhënë interpretime të ndryshme për filozofinë moderne si dhe për mistikat dhe filozofët e shumëfishta. Mirëpo, megjithatë se krijesa deri në një masë të caktuar është edhe pjesë e natyrës, e shoqërisë dhe e fisit, dhe jeton nëpërmjet rregullave dhe ligjeve psikologjike dhe materiale, ajo për një çast ndihet e vetmuar, andaj vetmia dhe dëshira për të qenë e lirë sa vjen e rritet. Në një gjendje të atillë, atë e kaplon ankthi dhe shqetësimi nga përpjekjet që i bën për ta shuar etjen e këtillë; në të fillon një evolucion i ngritjes së përjetshme, i cili nëpërmjet zgjedhjeve dhe orvatjeve e merr trajtën e vullnetit, të cilën e zëvendëson, dhe e tërë kjo ndodh ngase ai apo ajo e ndjen mungesën e botës ekzistuse.

Është e mundur që të gjitha idetë e qenies njerëzore të mos jenë në rregull, por dituria e nënkupton përpjekjen, mendimin, vrojtimin dhe përshtatjen e pikëpamjeve të atij që dëshiron të arrijë diçka. Nuk don të thotë se ne tani s’duhet të themi asgjë përderisa ta arrijmë “njohuritë e sigurisë” dhe “të vërtetën e sigurisë”, sepse është e pamundur që t’i arrijmë të gjitha, përveç nëpërmjet ringjalljes. Ne duhet të vazhdojmë të flasim e të mendojmë derisa të arrijmë tak ajo. Ne duhet të kemi një mësues, i cili do të na bjerë me shuplakë sa herë që gabojmë në të lexuarit e Kur’anit. Kështu do të mësojmë që ta lexojmë Kur’anin ashtu siç duhet.

Xhenneti, të cilën e njoh apo ma merr mendja se e njoh, është subjektiv dhe i përket qenies njerëzore. Me sa di unë, në rrëfimin mbi krijimin historia nuk mohohet. Ajo nuk është thjeshtë vetëm histori natyrale. Xhenneti pothuajse ëashtë një shprehje filozofiko-simbolike që ka për qëllim ta analizojë njeriun bashkëkohor dhe enigmën e quajtur njerëzim. Çka don të thotë xhennet? Ai don të thotë xhennet. Mund të shohim se akoma ka njerëz që janë në xhennet. Ata ende nuk janë dëbuar prej aty. Bota e tyre është e bekuar. Bota është plot gëzime. Njeriu ndihet i pasur dhe i kënaqur me jetën e vet. Ai kënaqet me mendimin se parlamenti do ta miratojë ligjin, me të cilin do t’i rritet rroga edhe për 10$, dhe me këtë gjë ai është në xhennet. Ai është i qetë ngase nuk i ka ngrënë frytet që ia ka ndaluar Zoti. Ai është i kënaqur dhe i lumtur.

Por, cili është ai fryt i ndaluar? Si Dhjata e Vjetër, ashtu edhe Kur’ani flasin për perceptimin dhe për ndërgjegjen. Unë i njoh disa xhennetlinj që në këtë botë kanë gjetur kënaqësi për veten dhe që gëzohen duke parë sezonën e qumështit të freskët dhe të kosit. Ata e ndjejnë ardhjen e pranverës.

Henri Luperi thotë se ekzistojnë dy lloje të njerëzve. Grupi i parë është qind për qind objektiv, i realtë dhe i urdhërushëm. Ata nuk kanë as një fije dhembje të pashpjeguar; ata janë përplot arsye. Por cili lloj i arsyes? Arsyeja që dominon në botën materiale.

Para disa vjetësh, në një restoran i takova disa njerëz të grupit të këtillë. Isha duke lexuar” Le Mond”-in. Në të gjendej një artikull që analizonte situatën në Bolivi. Ata, posa kishin filluar të pijnë. Pranë meje ishte ulur një njeri që hante drekë dhe zgjaste kokën për të shikuar se ç’shkruante. Unë nuk i kushtoja kujdes. Kur e pashë se ç’po bënte, atëherë e pyeta se cilën faqe deshi ta shohë. Faqja e tretë shkruante për ekonominë. Aty shkruante për çmimet e automjeteve, të sendeve të ndryshme dhe për vlerat ditore të bursës. Me një fjalë, gjëra të dobishme për të pasurit.

Kur më pa se jam duke lexuar artikullin për ngjarjet në Bolivi, ai më pyeti se prej nga jam. Deshi ta dijë se mos vallë unë isha bolivias. I thashë: “Jo. Unë nuk merrem me politikë, por jam një student iranas nga Meshhedi”.

Pastaj e pyeta se ç’është duke bërë. Ai më tha se ishte një student nga Izraeli.” Jetoj nga të ardhurat mujore që kapin shumë prej 600 frangave”-tha ai. E pyeta se përse i intereson kursi i bursës dhe shtova: “Çkado që të jetë, për ne nuk ka dallim sepse kursi i bursës vlen për frangat franceze?”

Ai më tha: “Ti je nga skaji i botës, madje nuk të intereson as politika, kurse nga ana tjetër dëshiron të dish se ç’po ndodh në Bolivi. Por unë jam një njeri që e kaloj muajin me këto 600 franga, dhe atë në një vend ku në bazë të bursës lajmërohen lëkundje të vlerës së frangës, të funtës e të dollarit. E tërë kjo ka ndikim në jetën time, të cilën e kaloj me 600 franga. Unë blej cigare, dhe nëse vlera e frangës bie, atëherë dy frangat do të vlejnë dy franga e gjysmë e pastaj me këto blej edhe ushqim. Në qoftë se vlera ndryshon gjatë tërë vitit, atëherë kjo do të ketë ndikim të madh në jetën time. Por ajo që ti lexon, kurrë nuk ka dikimin”.

Une heshta. Për ca qaste shikonim njëri-tjetrin. Shihej qart se çdo njeri prej nesh, në syt e tjetrit ishte i marë. Ashtu siq thot edhe Henri Luperi, njeriu ka tri lënda të para. Njëra është arsyeja, tjetra është përceptimi, kurse tjetra është të menduarit.

Këto jane të gjitha terminollogjitë. Egziston edhe njohuria që e formon cilësini e asaj që e pranoj dhe që do ta njoh. Nuk mund të jetë vetëm ajo që arsyja e thot apo ndjenjat e mia e shohin. Egzistojnë lojë të ndryshme të arsyes. Çdo njeri e vështron botën reth tij në pajtim me kerakterine arsyetimit të tij. Kjo vlen edhe kur ai i vështron objektet materiale dhe njgjyrat e ndryshme. Me siguri se njgjyra e njëjtë ndryshe do të përshkruhet nga dy lloje të arsyes. Ne nuk e shohim botën ashtu siç është ajo, por po më me dëshirë e shohim ashtu siç jemi vet. Në fillozofin e krijimit të njeriut, kjo nevojë, që është një pjesë thelbësore e njeriut, shpjegohet me një thellësi të skajshme dhe me stërhollësi të veqant.

Njeriu që i ka pasur të gjitha, që është i kanaqur dhe që nuk e ka përjetuar vuajtjen, dhe i cili i ka përjetuar të gjata kënaqësitë edhe bekimet e veta, i kanë thënë që mos t’i haj frytat e ndaluara. Mirëpo, shejtani e mashtroi dhe ai i hëngri ato. Për her të par ai u mejtua. Dihet mirë se cila ishte ajo pema; dihet gjithashtu se, edhe përpjekjet e interpretuesve islamë dhe hebreitë për vërtetimin e asaj se a thua valë kjo është një pemë apo duaj gruri apo ndoshta diçka tjetër, qënë të kota.

Sipas Kur’anit, pasi që e hëngrën frytin, ata erdhi t’i shoh Zoti i vetë. Ai i ftoi, por ata nuk i vajtën pas. I thanë se turpërohen nga trupat e tyre lakuriq. Zoti e kuptoi se e kishin ngrënë frytet e asaj peme. Kjo don të thot se ata më par nuk ishin te vetëdijshëm për lakuriqësin, për pahijeshin, për shëmtin dhe për paturpësinë e tyre. Kjo ishte kështu nga se ishin të lumtur. Për këtë shkak ata gjendeshin në xhennet. Në Kur’an dhe në Dhjatën e Vjetër shihet qart dhe mir se ky ishte fryti i perceptimit dhe ndergjegjes. Kur’ani shprehet shumë qart sa i përket kësaj. Nga vet teksti mund të shihet se në çastin kur njeriu e kapërdiu këtë fryt të ndalur, xheneti mori një pamje të një bote të dhembjeve dhe shumë më të vogël se ç’janë nevojat e qenies njerzore. Ky ishte kuptimi i rënies dhe zbritjes.

Kopshti i xhennetit gjendet në tokë dhe kjo është ajo tokë. Tani mundemi të shohim se në ç’mënyr njerëzit gjithnjë e më tepër hanë nga ai fryt ( ndërgjegjja ), në kohën kur e ndjejnë kur jeta e tyre ëshrtë kufizuar. Ata më shumë vuajnë nga njohuria për papërshtatshmërin me të tjerët. Sa më pak që hanë, paqja e tyre dhe kënaqësia që e përjetojn gjithnjë e më tepër vjen duke u rritur. Nevojat e tyre menjëher përmbushen edhe me një tiketë të vetme të llotaris.

Prandaj edhe thonë se në xhennet, me një lutje të vetme, do ti kenë të gjitha që i duan. A mund të ketë diçka më e thjeshtë se sa që është e tërë kjo? A ka diçka më të vertet se kjo?

Po përse atëher është ndaluar fryti , i cili është ngrën disa herë e që vazhdon të hahet? Sepse ajo e bën qenien njerzore që të heq dorë nga rehatia dhe nga kënaqësia, e me këtë ta ndjejmë mungesën e gjërave të kësaj bote. Ajo mbyllet mbrenda mureve të injorancës, me ç’rast i ngushtohet kalimi për në shpirtin e saj dhe i shkaktohen dhembje të ndryshme. Qenia njerzore vazhdimisht leviz, hulumton, përpiqet, ponon dhe kërkon. Ajo nuk kënaqet. Të gjith ata që hanë nga fryti i këtill arijnë në shkallë tjetër të ndërgjegjjes ( vetëdijes ), dhe gjithnjë e më tepër kanë nevoja të tjera, me ç’rast në mendjan e tyre shfaqet njëfarë rebelimi.
Kështu është ai që rebelëhet? Ai që është i ndërgjegjshëm. Të rebelohesh kundër vullnetit të Zotit? Çështë vullneti i Zotit? Vullneti i Zotit është ligji, që egziston gjat historis. Vullneti i Zotit është ligji që mbretëron në natyrë. Ky është një ligj që egziston në psikikën e organizmit tim, që më bën pjes e njerzimit dhe qenie njerzore e kësaj bote.

Së këndejmi, vullneti i zotit që na tregon se duhet ngrën nga ai fryt, i paraqet të katër kufijtë, të katër forcat dhe të katër prangat, të cillat në këtë atmosverë neve na mbajn. Kur dikush e arinë gjendjen e përceptimit e të ndërgjegjjes, atëher ai çlirohet nga përcaktimi i natyrës, të historis, të shoqëris dhe të vetvetes.

Kjo është ajo të cilën Hegeli e quan vullneti absollut, që është i liruar nga natyra primitive dhe nga gjendja e kohmotshme, andaj kjo shprehje e Hegelit i përket tërë asaj që ka të bëj me misticizmin tonë. Ngjashëm me fjalët e Hegelit, edhe feja jonë thotë se do të kthehemi te Zoti. Kjo është ajo shprehja e fesë sonë, e cila thot: “Unë e Krijova njriu sipas përfytyrimit tim” dhe “ Unë atë e bëra mëkëmbës mbi tokë”. Kjo nenkupton se me përpjekjen e tij, qenia njerzore lirohet nga kufizimet e natyrës dhe nga ligjet, të cilët natyra i ka përdorur për ta ndërtuër atë. Mirëpo, mu nga shkaku që natyra e ka ndërtuar, ai nuk mund të ndahet prej saj. Në këtë gjendje të fundit, qenia njerëzore paraqet vetëm një kafshë apo bimë. Ajo e çliron veten nga burgu i historisë sepse, siç thonë edhe historianët, çdo njeri është rezultat i historisë së tij.

Ai çlirohet nga burgu, nga ligjet dhe nga traditat shoqërore. Të gjitha qeniet njerëzore janë prodhime të rrethanave shoqërore të tyre, të ligjeve e të marrëdhënieve shoqërore, përveç atyre që e arrijnë ndërgjegjen absolute, e që janë të çliruar nga burgu i tyre material i kësaj bote. Sipas kësaj, ata janë të liruar nga xhenneti i tyre. Kjo qenie njerëzore e çliruar e arrin gjendjen e ndërgjegjësisë e të diturisë, dhe atë në atë masë sa që e çliron edhe vetveten. Shohim se kjo është mënyra nëpërmjet së cilës ne vazhdojmë ta çlirojmë vetveten nga ligjet shoqërore, e me anën e kësaj edhe nga dominimi shoqëror.

Qenia njerëzore e kohës së sotme e ndërron dhe e ndërton shoqërinë e vet, kurse qeniet njerëzore të kohëve të shkuara ndërtoheshin ashtu siç kërkonin fiset apo shoqëritë e tyre. Askush që ka qenë pjesë e një fisi, kurrë nuk ka arritur shkallën e atillë të ndërgjegjes që të mund të jetë në gjendje t’i ndryshojë traditat e tij shoqërore, ta ndryshojë fenë e tij apo t’i ndryshojë marrëdhëniet shoqërore dhe jetën e tij. Ai nuk ndjen, sepse për të nuk ka “unë”.

Qenia njerëzore që është burg për vetveten tregon se të gjitha shtytjet, tërheqësitë dhe tendencat, të cilat natyra i ka krijuar me qëllim që ai ta vazhdojë jetën e vet, e kanë kufizuar vullnetin e tij në kurthin e këtyre kërkesave fizike. Ajo i shporr të gjitha këto dhe pastaj e arrin ndërgjegjen absolute si dhe vullnetin për të zgjedhur dhe për t’iu afruar Zotit. Ajo i afrohet përfytyrimit të Zotit, sipas të cilit edhe është krijuar.

Qenia njerëzore është ajo, e cila synon nivelin e tillë të ndërgjegjes, që çlirohet e ndahet, e me këtë bëhet e vetmuar. Kjo është ajo vetmi sipas së cilës bota duket të jetë e vogël. Vetmia e këtillë shkakton ndjenjën e mallëngjimit për nevojat e paplotësuara të qenieve njerëzore që nuk janë të kënaqura nga vlerat e tokës dhe nga bekimet e natyrës.

Qenia njerëzore kurrë nuk i qaset zbehtësisë ngase nuk dëshiron ta bëjë këtë. Zbehtësia e nënkupton vdekjen. Ajo i nënkupton barishtat. Qenia njerëzore do të duhej të dëshirojë që nevojat inferiore t’i zëvendësojë me nevoja superiore dhe të shpresojë që të ndjehet i madh dhe me dhembje më të larta. Cili ishte ai që ka turbullira (shqetësime) dhe etje të shumta? Natyrisht se nuk është ai që pak a shumë ka përparuar. Çështja nuk qëndron këtu. Ky është ai, nevojat e të cilit janë të shumta dhe të dorës së parë. Qenia njerëzore e këtillë është më e lashta dhe më e rëndësishmja.

Në Konferencën mbi antropologjinë mbajtur në Belgjikë, të gjithë u pajtuan njerëzit që shekullin e njëzetë ta emërtojnë me emrin “Shekulli i shqetësimit”. Përse? Sepse këtu ekzistojnë të gjitha ngjarjet dhe konsideratat e ndryshme të lëmive të veçanta që i kam përmendur, andaj është i pamohushëm fakti se qenia njerëzore e kohës së sotme është shumë më e ndërgjegjshme dhe ka shumë më tepër njohuri se sa që ka pasur ajo në të kaluarën.

Sipas fjalëve të Dirkemit, “uni” është lajmëruar te njeriu bashkëkohor, që don të thotë se individi është zhvilluar, kurse njeriu i së kaluarës ishte një gjallesë e gatuar nga vetë natyra. Nëpër venat e tij rrjedhte lëngu i jetës e i natyrës dhe ai ushqehej me të. Ai ushqehej me kuptimin e atij lëngu, rritej me të, dhe nga ai gjente paqe e qetësi. Por ç’të thuhet për qenien njerëzore të vetmuar të kohës së sotme? Po përse të vetmuar? Jeta me të tjerët? A është kjo nevoj e vetme, të cilën qenia njerzorë e ka? Cila nevojë? Nevoja që paraqitet te individi kur kupton se ç’duhet që ai apo ajo të jetë e nga ana tjetër nuk është. Kjo nevoj vazhdimisht është në ritje e sipër. Ajo e arin shkallën më të lartë të njohurisë, të ndërgjegjjes e të vetëdijes botërore, dhe me këtë nevoja pavarsohet nga vetë natyra. Në kohën kur ai e kupton se natyra është një shtëpi, të cillen e ndan së bashku me mbretërin e shtazëve e të bimëve, ai e di se çka i mungon.

Ai ka nevojë që bota ta kuptojë. Se më e vetmuar që bëhet qenia njerzore, aq më tepër e ndjen tjetërsimin e saj. Sipas Kamus, qenia njerzore është e tjetërsuar nga çdo gjë. Ky njeri i tjetërsuar ndjen afrim dhe familjarizëm më të madh se kurdoher më parë dhe ka shumë nevojë për familiarizëm, sidomos atëherë kur bota dhe familja e tij kur tjetërsohen ndaj tij si kurrë më parë. Ai ndjen me tërë qenien që e ka se në thellësit e mendimeve të tij, të gjitha kufizmet do të marrin fund, atëherë kur ndjenjat e tij do të zbulojnë vazhdimësinë e kësaj bote.

Ekzistenca e pranon vdekjen. Mirëpo, ndjenjat e tij do të vazhdojnë të mbesin. Atë që ekziston, ai e mat me nevojat shpirtërore e të mbinatyrshme të tij. Ai vëren se nuk fiton aq sa duhet dhe prandaj ndihet i tjetërsuar.

Kjo çështje e tjetërsimit nuk është vetëm problem metafizik. Tjetërsimi për të cilin flasin Sartri, Kamy dhe Hajdegeri paraqet diqka që aritën e bën të ekzistojë.

Shkenca paraqet përpjekjen e njeriut për ta njohur atë që ekziston. Teknika dhe industria përkufizohen si kuptim i përpjekjes mendore të qenieve njerëzore për të përfituar sa më tepër nga ajo që ata e kanë. Mirëpo, arti e përmban përpjekjen e qenieve njerëzore për përfitimin e atyre gjërave që do të duhej të jenë, por që në fakt nuk ekzistojnë. Prandaj qenia njerëzore që ndjehet e vetmuar dëshiron që nëpërmjet artit të vendosë marrëdhënie me botën dhe qiellin apo me objektet nga të cilat është e tjetërsuar, sepse ato nuk janë të llojit të njëjtë siç është ajo. Ajo dëshiron që ato t’i ngjyrosë me familiarizëm dhe me mirëkuptim.

Kështu pra, njëra nga gjërat, të cilat i bën arti është edhe ndihma në zvogëlimin e ndjenjës së tjetërsimit të qenies njerëzore të ndërgjegjshme, e cila ka shpëtuar dhe e ka tjetërsuar vetveten e saj. Në ç’mënyrë? Ai e lejon atë që t’i zbukurojë muret e burgut të tij me përfytyrimet e shtëpisë në të cilën ai dëshiron të jetë, por që nga ana tjetër nuk është. Këto objekte, ky qiell, këto yje dhe male, atë aspak nuk e kuptojnë. Ai ka mbetur i vetmuar në mësimin e këtyre gjërave. Të gjitha këtyre sendeve arti u jep ndjenja.

Si shembull i përkryer është edhe poezia jonë. Atë që pjesa dërrmuese e poezisë sonë është duke e bërë, është pajtimi i poetit të vetmuar me masën. Njeriu i vetmuar kuptohet nëpërmjet qiriun në një njohës të ndjenjës së urrejtjes së poetit. Arti nuk e sheh lindjen e diellit si një revolucion në qiell e mbi tokë, por ai e sheh atë në mënyrën e paraqitjes së papritur të diellit në qiellin e kaltërtë. Kjo nuk i kënaq nevojat e tij, por paraqet një lloj porosie që vjen nga ana e një miku. Gjatë këtij mashtrimi artistik, pastrohen edhe ndjenjat e tij të tjetërsimit dhe të ndarjes së objekteve nga natyra vetë. Arti gjethashtu bën edhe diç tjetër. Ai i lejon artistit që të bëjë e të krijojë diçka që në botë nuk ekziston, ndërsa nga ana tjetër, do të”duhej që ashtu të jetë”.

Arti i së kaluarës përqëndrohej në nivelin e imitimit të natyrës. Platoni ka thënë:” Arti është imitim i natyrës”. Në qoftë se arti paraqet imitim të natyrës, atëherë fjalët e Platonit do të ishin tejet të qarta. Arti është një lojë. Ai është mashtrues dhe i rrejshëm. Njeriu, i cili i ka asgjësuar vlerat e realitetit është i detyruar që ato t’i simulojë. A mundet dikush që ta simulojë ujin? Në qoftë se ka ujë, atëherë përse ai të imitohet? Ndoshta Platoni ka të drejtë kur mendon se arti është vetëm një lojë dhe një gjë e kotë, por unë këtë e kuptoj krejtësisht ndryshe.

Arti paraqet një imitim të saktë të asaj që gjendet përtej së prekshmes dhe përtej natyrës, vetëm e vetëm me qëllim të zbukurimit të natyrës në përfytyrimet e saj, ose nga ana tjetër për të bërë diçka, me qëllim që qenia njerëzore të paraqesë në natyrë atë që nuk mund ta gjejë. Arti i shërben atij për t’i plotësuar ndjenjat dhe nevojat e ndryshme, për ta përmbushur vetminë që ai e ka, dhe para së gjithash, për tejkalimin e nevojave materiale.

Për këtë shkak, Zoti ia ka besuar njeriut artin. Ai atë ia ofroi tokës, qiellit, maleve dhe oqeaneve, por asnjë prej tyre nuk e pranoi. Kjo nuk do të thotë se ato janë pyetur në këtë mënyrë: “O male, o qiell a e doni artin?” Dhe ata thanë:” Jo”. Kështu që atë pastaj e zgjodhi njeriu. Kjo do të thotë se malet dhe oqeanet nuk kanë kreativitet, nuk janë të ndërgjegjshëm dhe nuk ndjejnë nevojë për gjërat, të cilat tani më ekzistojnë. Ato nuk janë në gjendje të ndjejnë. Ato nuk kanë nevojë për lëndime e shqetësime, e as që mund të krijojnë. Qenia njerëzore ishte ajo që atë e zgjodhi. Por çka?

Ajo u përcaktua për mundësinë, të cilën mendonte se e ka; të zgjedhë e të krijojë. Ky është shkaku për të cilin thashë se arti është shprehje e fuqisë krijuese të qenies njerëzore. Duke vazhduar dhe duke zbukuruar atë, ai vazhdon që edhe vetë të ekzistojë. Ekzistimi është synim i prerë i çdo gjëje; si ai i natyrës dhe i jetës së shoqërisë, po ashtu edhe ai organik dhe i kufizimeve tona njerëzore.

Arti është shprehje e krijimtarisë së qenies njerëzore dhe, nëpërmjet vazhdimësisë së këtij ekzistimi, shndërrohet në një shprehje të krijimtarisë së Zotit, dhe ka për qëllim ta krijojë atë që ai e dëshiron, por që nuk mund ta gjejë. Prandaj, siç thotë Hegeli:” Arti ka kaluar prej materiales dhe objektives drejt asaj që është intelektuale dhe subjektive”.

Sa i përket subjektives, unë nuk e nënkuptoj idealizmin borgjez që dikush e mendon dhe me të cilin dëshiron që të na dënojë të gjithë neve. Unë nuk kam asgjë të përbashkët me filozofinë e këtillë. Në fillim, qenia njerëzore ishte një shpirt absolut dhe i pandërgjegjshëm, që depërtoi në organizmat e natyrës. Pastaj, procesi evolutiv i atij shpirti e arriti nivelin e qenies njerëzore. Qenia njerëzore është duke u bërë e ndërgjegjshme. Sa më e ndërgjegjshme që po bëhet, aq më tepër është në gjendje për ta kuptuar abstrakten, të cilën e përfaqëson. Sipas meje, arti sjell ndërgjegje në shpirtin e pandërgjegjshëm të qenies njerëzore, ngase duke na bërë të vetëdijshëm për ndjenjën e abstraksionit, arti na lejon që ta njohim Zotin.

Në qoftë se e shohim literaturën e shumtë, poezinë e Manuçehrit, të Rudakit, të Farruhit, dëshirat e tyre, jetën e tyre, idealet dhe nevojat e tyre, do të vërejmë se të gjitha ato janë objektive, materiale she konkrete. Përse i merr malli ata? Ata i merr malli për atë që është, por të cilën ata nuk e kanë, kurse Rumin e merr malli për atë që nuk ekziston.





Arti po e kërkon “atë”, kurse industria është duke e kërkuar ”këtë”. Industria përpiqet ta gjejë atë që gjendet në natyrë e që është e paarritshme për njeriun, e pastaj atë ta arrijë. Siç thamë më parë, njeriu e kërkon atë që nuk është.

Sa më shumë që dikush përpiqet, sa më shumë që krijon e sa më shumë që shtjellon, aq më tepër do të ndjejë se është duke u ndarë. Parimi i këtillë paraqet shtytje për evolucionin e njeriut.

Poezitë e dashurisë të Manuçehrit janë të një niveli objektiv dhe në vete nuk përmbajnë as një fije të ndjenjave njerëzore. Ato janë xhenneti vetë. Ndërkaq, kur arrijmë te Sadiu (Saadi), e më pastaj edhe te Hafizi dhe Rumiu, atje në një abstraksion të madh shtrihet shfaqja e ndjenjave dhe e shprehjeve shpirtërore. Bota është e burgosur dhe si për çudi, ajo nuk gjendet atje. Askush nuk mundet ta identifikojë objektivizmin dhe materializmin. Kur dikush e shfaq dëshirën për t’iu drejtuar këtij objekti, atëherë ai edhe e ndjen atë. Ai qartë mund të shohë se është duke u shndërruar në një farë lloji të ndërgjegjes. Ai plotësisht i përngjan përfytyrimit të dashurisë dhe frymës së ndjenjave. Ndonjëherë nuk shfaqet. Ndonjëherë as që mundemi ta paramendojmë.

Si ta quaj Atë kur unë as që e njoh?

Megjithëse e ka arritur nivelin e abstraksionit e të tracendencës, kjo nuk ka të boj me dashurin qiellore. Përderisa kufizimet i përkasin sverës së objektivitetit, mund të ndodhe që kjo te dikush të shfaqet edhe huti. Ndryshimet reth mendimit se ç’është vera dhe se prej çka fitohet, janë plotsisht të panevojshme. Çështja qëndron në aritjen e absatraksionit. Abstaksioni nuk njeh kufizime, andaj në ndjenjat e njeriut përkatës nuk egzistojnë kategori dhe kufizime të këtilla. Përderisa t’i përdor fjalët e veta, ai gjithmon do të mbetet Manuçeri. Vera është ajo të cilën e ka pranuar nga i dashuri i tij. Në kohën kur plaket edhe bëhet religjioz, bëhet e qartë se vera dhe i dashuri i tij i përkasin një lloji tjetër. Gjatë këtij shtjellimi të ndjenjave, ai i afrohet abstraksionit. Argumentet e këtilla janë shumë me vend gjatë studimit të jetës dhe veprave të Manuçehrit dhe Farruhit.

Ndjenjat abstrakte arijnë deri në thënien e këtillë:



Në thellësitë e individit dhe larg nga natyra e ndryshme të objektivave materiale, vërejmë se kjo poezi shëndërrohet në një poezi të re - në poezi bashkëkohore.

Dr. Muhtariu, një mik i imi, kishte përkthyer një libër dhe ma dha që ta lexojë. Kjo novelë e re kishte të bëjë me përshkrimin e objekteve. Të gjitha fjalët që mund të haseshin në këtë novelë kishin të bëjnë me autobusët, me blerjen e biletave, me veturat e me britmat e borive të tyre. Të gjitha ato e përshkruanin jetën mesatare të përditshme. Fitohej përshtypja sikur arti dhe letërsia kanë ikur nga thelbi i brendshëm i qenies njerëzore. Ai ishte objektivizuar dhe materializuar. Por, përkundrazi, nga ana tjetër në novelë thuhej se asnjëri nga objektet e jashtme nuk janë ato për të cilat jam duke folur. Pema për të cilën jam duke folur nuk është ajo pemë që rritet nëpër kopshte. Kjo është një pemë, parafytyrimi i së cilës është në zemrën time. Unë e përshkrova atë. Njeriu për të cilin jam duke folur dallohet nga njerëzit për të cilët shkruajnë biografët dhe doktorët e shumtë. Ai është njeriu që ndodhet në mendjen time. Prandaj unë atë e shoh me tjetër sy dhe ai për mua ka domethënie tjetër. Përkundër asaj që e ka thënë Aristoteli, arti çdo herë është përpjekur që të çlirohet nga ajo që ka qenë objektive, konkrete dhe subjektive në shkencën e mbështetur në humanizmin e Greqisë së lashtë, në bukurinë e realitetit, në bukurinë e maleve e të luginave dhe, para së gjithash, në bukurinë e trupit të njeriut. Ai përpiqet që ta lirojë njeriun nga të gjitha këto.

Mirëpo gjatë historisë, sa herë që arti është shprehur lirisht dhe nuk ka qenë pasqyrim i nevojave filozofike, ai është përpjekur që të çlirohet nga prangat e veta. Të gjitha lëvizjet artistike të themeluara nga vetë artistët, si ato me ndjenja të mbinatyrshme ashtu edhe të tjerat, janë përpjekur që artit të mos ia japin vetëm kuptimin e pikturës dhe të përshkrimit të realitetit apo përkufizimin e njeriut si një model ekzistues, por atë e kanë njohur dhe e kanë përdorur si një sfidë të pashmangshme, si një hyjni, si një vijim të krijimtarisë dhe si një shtjellim të ndjenjave të së vërtetës thelbësore të qenies njerëzore.

Pjesa dërrmuese e materialeve artistike i përkasin skulpturës. Pikturimi më së shumti i afrohet përsosmërisë. Përse është më i përsosur? Sepse ka një dimension më pak. Ai është dydimensional. Pasi që në natyrën e saj ka një dimension më pak, ajo ka një potencial më tepër për t’iu qasur subjektivitetit. Për këtë shkak, në artin e sotëm kemi njerëz të mëdhenj, siç është për shembull Pikasoja. Mirëpo, në skulpturë nuk ka qenë e mundur të zhvillohen gjeni të këtillë, sepse ata janë kufizuar në format tredimensionale.

Megjithatë që vallëzimi është një art fizik dhe klasik, ai njëkohësisht përpiqet që të mishërohet dhe të jetë në pajtim të plotë me frymën, me ndjenjat dhe me përceptimin. Prandaj ai mundet të jetë edhe shprehje e ndjenjave të brendshme individuale e njëkohësisht ta paraqesë edhe abstraksionizmin. Muzika ka vetëm një dimension, dhe ky dimension është koha. Poezia paraqet abstraksion absolut. Për këtë shkak jemi në gjendje që me anën e poezisë t’i shprehim konceptet e ndryshme në formën e tyre më të lartë, kurse këtë në lëmitë tjera nuk mund ta bëjmë aq lehtë dhe pa vështirësi.

Skulptura e sotme, që është njëra nga shprehjet më materiale të artit të ri e të vjetër, tani më nuk përpiqet të na shtyjë që ta bëjmë skulpturën e kampionit, apo ta konceptualizojmë pikturën e burrit apo të gruas. Artisti më nuk përdor gurë që ta skalitë trupin. Me pikturimin e tij piktori më nuk krijon fytyra. Tani ata flasin me gurin dhe me pikturën. Sot mund të shohim se jemi në gjendje të krijojmë skulptura dhe piktura më të bukura se disa prej veprave të artistëve të mëparshëm.

Artisti sot nuk dëshiron që ta pikturojë hundën si një hundë reale. Sa vlen hunda e tij kur ai dëshiron të imitojë një hundë tjetër? Ai e krijon një qenie njerëzore ashtu siç e krijon Pikasoja, me sy në mes të ballit. Ç’mundohet të thotë me këtë? Ai dëshiron të flasë. Artisti nuk don ta shprehë atë që është. Ai don të thotë se qenia njerëzore e sotme është bërë njëdimensionale. Pikasoja nuk i pikturoi pikturat e luftës e të paqes. Përkundrazi, ai e tregoi filozofinë dhe kuptimin e luftës e të paqes. Unë i përdor fjalët e luftës e të paqes për t’i shprehur problemet e njeriut, kurse ai atë e thotë më brushë, dhe atë pa na e dhënë përfytyrimin për to.

Zhorzh Sorati, piktori i madh impresionist, i cili lirisht mund të quhet edhe si themelues i impresionizmit, thotë: “ Unë mund ta pikturoj kalin. Por ky nuk do të jetë ai kali i livadhit. Ky është një kuptim dhe një koncept i kalit i shprehur dhe i mishëruar në figurën e kalit”. Pastaj vazhdon: “ Njerëzit e ujdhesës, që i kam pikturuar, janë njerëz që lakoren e trupit të tyre e kanë të komponuar nga disa pika, të cilat nuk paraqesin asgjë tjetër, përveç përfytyrimeve subjektive. Asnjërën prej këtyre formave ne nuk e marrim si pajtueshmëri me natyrën. Këtë e marrin si shaka. Natyrisht , është shumë më e lehtë që të qeshemi me krijimet e reja, sepse askujt nuk i nevojitet ndonjë dituri e posaçme apo ndonjë arsye e plot për t’i hedhur poshtë ato. Mjafton të thuhet: ‘ Unë këtë nuk e kuptoj. Në këtë mënyrë, ai do të jetë i pavlefshëm e jo unë.’’

Artistët që pikturojn në këtë stil, ku lakoret e trupave përbëhen nga një numër i pafundshëm i pikave dhe nuk paraqesin asgjë tjetër, përveç formave subjektive, ngjyrat dhe pikturat e tyre i kanë shumë më të qarta se sa i kanë Moneu, Pikasoja apo inpresionisët e tjerë. Jeta e shprehur në pikturë nuk i përket askujt. Shpirti, brendia dhe fryma janë diçka e huaj për të. Aty nuk ka lëvizje. Pamja konfuze e piktures impresioniste të vashura nga dielli, nuk paraqet një pjesë të tokës mbi të cilën është lëshuar dielli i mëndafshtë.

Ai është i shqetësuar me atë se në ç’mënyrë e sheh diellin apo nga ajo se cili lloj i diellit i nevojitet. Ai e krijon atë ashtu siç e krijojnë diellin Hakani dhe poetët tjerë. Në pikturat e këtilla mund të hasen disa kafshë dhe disa drunj të pazakonshëm, të cilët zoologu i famshëm Furie as qe e ka mundur t’i paramendojë. Të kuptuarit e krijimit të qenies prej mos qenijes është përgjegjsi e Zotit dhe nënkupton shprehjen hujnore të artit. Njerëzit, të cilët Gogeni i ka lidhur së bashku, janë të kufizuar nga diqka, të cilën Gogeni e ka krijuar.

Mund të shihet një det që duket sikur të ketë vërshuar nga gryka e vullkanit, një qiell që nuk e ka parë syri i njeriut. Atje ishin njerëzit e egër, të tjetërsuar, qeniet mosekzistuese me fytyra të çuditshme. Ai don të flasë për këtë qenie njerzore. Ai e kërkon atë. Kjo është ajo, të cilën Rumia e kërkon. Ai e krijon qenie mosekzistuese me figura të çuditshme. Ai don të flasë për këtë qenie njerzore. Ai e kërkon atë. Kjo është ajo qenie njerëzore, të cilën Runiu e kërkon. Ai e krijon mosekzistuesen, qenien njerëzore, të cilën të gjithë njerëzit e kërkojnë. Dikush e arrin djellin nëpërmjet misticizmit, përderisa tjetri e arrin atë nëpërmjet pikturimit. Kjo qenie njerëzore me shikimin e saj të çuditshëm, në syt e saj të pafajshëm e ka fshehur misterin e pafund.

Çdonjëra nënkupton diçka që shprehet nëpërmjet vellove imagjinare të flakave ngjyrë vjolce e ngjyrë trandafili. Secila na rëfen për kuptimin. Ky është një tregim pa vello dhe me skenë të çuditshme, në të cilin kafshët dhe lulet e egra rriten dhe lulëzojnë nën rrezet e zjarrta të diellit. Cilat lule rriten dhe lulëzojnë në zjarr? Madje, duar e artistit janë në gjendje që edhe gurin dhe shkëmbin ta shndërojnë e t’i japin kuptim, ndjenjë, pasqyrim dhe abstraksion.

Hajdegeri e sheh qenien njerzore në thelbin e asaj të vërtetë, të cilën shkenca çdo herë e ka mospërfilluar. Shkenca nuk e lejon atë që ta vrojtojë natyrën dhe ta hulumtojë. Ajo edhe më tutje ashtu vepron. Disa e fajësojnë shkencën, shkëncën e cila tjetërson njeriun nga vetvetja sepse nuk e lejon shpirtin e njeriut që të çlirohet nga kufizimet në të cilën e mbajn ligjet e nayrës. Gjëja e vetme, për të cilën pajtohen shkenca dhe industria , është natyra. Ato e kanë lënë njeriun të vetmuar .

Sartri e ndjen zgjerimin e vetmisë dhe botën e konsideron si mungesë të çdo gjëje. Ai thotë se qenia njerzore duhet ta ndërtojë vetvetën me ndihmën e të menduarit dhe të vullnetit të saj. Mjerimin dhe tjetërsimin e njeriut Kamy e gjen në këtë botë. Në këtë botë gjendet edhe altari për të cilin flet Lykresi.

Për kë? Për njeriun që e ka arritur vetminë dhe tjetërsimin. Ky është mjerimi, tjetërsimi. Ai e arrin shkallën e absurditetit dhe jeta i bëhet e pakuptimtë. Kush? Qenia njerëzore. Cila qenie njerëzore? Ajo që tani i bashkangjitet borgjezisë të shekullit XVII, XVIII dhe XIX, e cila për vete donte të ndërtoj fillozofinë e xhennetit që do të mund ta zëvendësonte fenë. Borgjezia e ka harruar atë se njeriu ishte ngritur kundër mëkatit me miliona vjet më parë, dhe ishte drejtuar kah xhenneti, të cilën Zoti ia kishte përgatitur atij.

Si është e mundur që njeriu, i cili ka arritur këtë ndërgjegje të tejkaluar, të qëndrojë i patundur dhe të jetë i kënaqur me xhennetin e këtillë të borgjesis që ajo ia ofron atij në jetë, në kohë dhe në këtë tokë? Qenia njerzore revoltohet. Revolta, të cilën ne e shohim është revolte e njeriut të rehatshëm. Kjo është mu ajo revoltë, të cilën ai e ka bërë xhennet.

Sot, njeriu bëhet i ndërgjegjshëm dhe revolltohet. Në qoftë se ndonjë njeri, cilido që ai të jetë, në xhennetin hyjnor dhe në kopshtet e xhennetit ia del në krye që ta arrijë ndërgjegjen, atëher ai revoltohet dhe e ngre zërin kundër të gjitha atyre gjërave që aty nuk janë, por që do të duhej të jenë. Ky është ligj i njerëzimit.

Sot mundemi të vërejmë se arti i Lindjes është i revoltuar kundër humanizmit të Greqisë e të renesansës, i cili ishte i orientuar kah kënaqësitë, duke i shfaqur më këtë rast bukuritë e natyrës, vëllimin dhe vijën e trupit të njeriut, bukuritë e njeriut dhe ngecjet në kornizat e objektivitetit dhe të realitetit. Përveç ndaj filozofisë dhe mirëqenies së njerëzve të sotëm, revolta gjithashtu u shfaq edhe kundër prangave të objektivitetit dhe vërshimit të vetvetes nga rehatitë e padobishme, e nga ana tjetër me qëllim të gjetjes së vazhdimësisë së qenies njerëzore.

Realizimi e nënkupton mbetjen brenda kornizave të asaj që ekziston. Kjo paraqet një ngecje në vetë njeriun që nuk e godet rebelimin. Ngjashëm me këtë, idealizmi është tradhti ndaj njeriut real e të vërtetë.

Krahas filozofisë dhe qenies së sotme njerëzore, arti është edhe bartës i përhershëm e revoltës së këtillë kundër natyrës dhe objektivitetit. Ai është bartës i përhershëm i vetë zbulimit të njeriut dhe i lulëzimit të mundësive të tejkaluara, si dhe i atyre që e tejkalojnë mendjen dhe logjikën njerëzore.

Përkundër artit të së kaluarës, arti i sotëm nuk është vetëm një zbavitje, por ai ndërton diç më të lartë se ç’është qenia njerëzore dhe njerëzimi. Ai është një mision dhe një e vërtetë e pamohueshme. Sipas Meterlingut,”Kur Zoti i krijoi të gjitha, Atij i erdhi radha edhe te njeriu. Pastaj Ai u ndal dhe krijimin e la në duart e njeriut”. Qenia njerëzore krijuese e nënkupton artistin, i cili gjatë kohës që krijon është në gjendje që të heqë dorë prej çdo gjëje dhe pastaj me kretivitetin e tij ai krijon vepra artistike, ai vajton, përpiqet, si dhe shpreh dhe ndërton vetveten. Qenia njerëzore bëhet krijuese dhe ndërtuese e vetvetes dhe atë deri në atë masë sa që arti i saj fillon ta përfshijë në vete edhe ndjenjën e humanitetit të saj, por jo në kuptimin e diturisë apo të zejes.

Ku gjendet sot arti, i cili si mision për njerëzimin e merr formën e filozofisë borgjeze të argëtimit? Ai është në parajsën që borgjezia deshti ta ndërtojë mbi tokë, dhe e cila përbëhej nga të ngrënat dhe kënaqësitë e mbetura në parajsë. Për ta konsideruar artin si një formë të kënaqësisë, si një veprimtari të tejkaluar dhe si një reliev nga jeta e egër industriale, atëher do të duhet që këto kuptime të ulta t’i mvishen veprimtarisë më të shejntë, e cila ka shërbyer si argëtim, kurse nga ana tjetër vendin e ka në duart e krijuesit, mu ashtu siç u vulos edhe pejgamberia.