Kur’ani e institucionalizon një formulë bashkëekzistence të grupeve të ndryshme njerëzore, e cila mbështetet në siguri, tolerancë dhe paqe. Thuhet: “O njerëz! Ne ju krijuam nga një mashkull e nga një femër dhe ju ndamë në popuj e fise, që të njiheni me njëri-tjetrin. Vërtet më i lavdishmi nga ju në sytë e Zotit, është ai që ruhet më shumë (nga e liga). Dhe Zoti është i Gjithëdijshëm e Njohës...” (Kur’an 49:13) Cilat janë principet e njohjes së ndërsjellë që mund të përfitohen nga Kur’ani? Cilat janë principet e kulturës së bashkëekzistencës me pjesëtarët e tjerë të shoqërisë dhe të të bërit dialog për të arritur pajtim?

Vargu që ju përmendët është pjesë e principeve të njohjes së ndërsjellë mes njerëzve. Në të theksohen disa tema me rëndësi:

• Ky varg i konfirmon dallimet ekzistuese kombëtare, gjeografike dhe etike, të cilat nuk mund të ndryshohen për vetë faktin se janë strukturore dhe jo margjinale përnga natyra. Të përpiqesh t’i zhdukësh këto dallime, shkakton vetëm probleme më të mëdha në nivelin praktik dhe psikologjik. Por në anën tjetër, edhe theksimi i tepërt i këtyre dallimeve përbën një problem në vete.


• Islami i nxit njerëzit që të përfitojnë nga këto gjëra në aspektin pozitiv, duke i ftuar njerëzit të ndërveprojnë emocionalisht dhe praktikisht, me njerëzit, me të cilët kanë tipare të përbashkëta, pa lejuar që kjo gjë të kthehet në një fanatizëm që do të devijonte nga rruga që Islami ka caktuar për marrëdhëniet njerëzore. Mbase shprehja më e bukur e kësaj ideje është ajo që ka thënë Imam Ali ibn Husejni (paqja qoftë mbi të): “Ajo që konsiderohet mëkat në fanatizëm është kur njeriu i sheh të ligët e grupit të tij, si të ishin më të mirë se të mirët e të tjerëve. Nuk është fanatizëm t’i duash njerëzit e tu por t’u ndihmosh atyre në të liga.”


• Diversiteti i racës njerëzore reflektohet edhe në planin shkencor dhe praktik, në të cilin njerëzit janë nevojtarë të njëri-tjetrit. Falë kësaj, njerëzit domosdo do të njihen ndërmjet veti. Më pas, kjo do të bëjë që njerëzit të bëhen më të afërt dhe t’i zbulojnë gjërat që i kanë të përbashkëta.

Njohja e tjetrit është një mjet për të mësuar në lidhje me përvojat dhe me dituritë e tija, për t’ia kuptuar gjendjen dhe qëllimet dhe me këtë, për të krijuar një bashkëpunim që do të përhapet në të gjithë nivelet.

Kjo tregon se Islami nuk vendos barriera që do t’i pengonin njerëzit nga bashkëpunimi në fushat në të cilat pajtohen me njëri-tjetrin, ndonse mund të vazhdojnë të kenë dallime në lëmitë e tjera.

Gjetjen e pikave të përbashkëta, Islami gjithnjë e ka konsideruar si një mjet për të siguruar bashkëekzistencë.

Thoni: “O njerëz të Librit! Ejani drejt një fjale të përbashkët mes neve dhe juve, që të mos adhurojmë tjetër veç Zotit, të mos i gjejmë atij të barabartë dhe të mos shpallim zotëra nga mesi ynë.” Por nëse ata kthejnë shpinë, thoni: “Dëshmoni se ne jemi muslimanë!” (Kur’an 3:64)

Përveç kësaj, Islami thekson se diskutimi me “njerëzit e Librit” (hebrenjtë dhe të krishterët) duhet të bëhet në mënyrën më të bukur dhe e konsideron këtë si mënyrën e vetme të diskutimit me ta:

Dhe me njerëzit e Librit diskutoni vetëm në mënyrën më të mirë, përveç me mizorët në mesin e tyre. Dhe thoni: “Ne e besojmë atë që na është shpallur neve dhe atë që juve u është shpallur. Zoti ynë dhe Zoti juaj është një dhe ne Atij i dorëzohemi...(Kur’an 29:46)

Kjo mënyrë e dialogut është një mënyrë universale, të cilën e ka adoptuar edhe Islami.

Fto drejt rrugës së Zotit tënd me urtësi e me këshilla të bukura dhe mos diskuto me ta veçse në mënyrën më të mirë! Sepse Zoti yt e di më së miri se kush ka devijuar nga rruga e Tij dhe kush është i udhëzuar... (Kur’an 16:125)

Ajo që shohim është se dallimet tona nuk duhet të jenë një shkak për t’i ndërprerë marrëdhëniet me të tjerët. Është pjesë e përgjegjësive tona kulturore dhe njerëzore që të bashkohemi në idetë mbi të cilat pajtohemi dhe të bëjmë dialog në lidhje me pikat ku kemi mospajtime, në një proces që do të mundësonte ta njihnim njëri-tjetrin.

Në këtë drejtim, shohim se metodologjia në të cilën përqëndrohet thirrja islame është një metodologji e të fituarit miq dhe e të kthyerit në miq të armiqve.

E mira dhe e liga nuk janë njësoj. Ktheje të ligën me të mira dhe atëherë, armiku yt do të bëhet si një mik i sinqertë.. (Kur’an 41:34)

Marrëdhënia me njerëzit në mënyrën më të mirë, s’është tjetër veçse një mundësi për ta njohur njëri-tjetrin dhe për të krijuar lidhje më të afërta.

I Dërguari i Zotit ka thënë: “Kërkojeni diturinë, qoftë edhe në Kinë!” Kjo thënie e tija i fton muslimanët që të përfitojnë edhe nga ata, me të cilët mund të kenë dallime në besim por që mund të kenë dituri të cilat muslimanët nuk i posedojnë. Në të njejtin kontekst, Imam Aliu thotë: “Urtësia është gjëja që kërkon besimtari. Andaj kërkojeni urtësinë, qoftë edhe prej hipokritëve!”

Ç’është këndvështrimi kuranor në lidhje me bashkëekzistencën, edhe përkundër dallimeve të qarta dhe mospajtimeve?

Kur’ani ka shprehur qartë se Islami është kundër çdo lloj agresioni ndaj tjetrit:

Luftoni në rrugë të Zotit me ata që luftojnë kundër juve dhe mos i kaloni kufijtë sepse Zoti nuk i do ata që tepërojnë...(Kur’an 2:190)

Nga ky varg mund të kuptohet se marrëdhënia me të tjerët është një marrëdhënie thelbësisht paqësore, derisa tjetri nuk e prish paqen. Duke u mbështetur në këtë, Islami gjithnjë i ka pranuar edhe fetë e tjera në tokat ku ka qenë i pranishëm. Ai gjithnjë e ka theksuar bashkëjetesën me “njerëzit e Librit” dhe e ka përpiluar një vijë të përgjithshme bashkëekzistence me të gjithë ata që e respektojnë rendin shoqëror. Të gjithë ata që e ruajnë paqen, Islami i ka konsideruar si qenie njerëzore që kanë të drejtë të trajtohen me drejtësi dhe mirësi, pavarësisht prirjeve ideologjike. E njejta marrëdhënie është vlefshme, si brenda një shoqëri të vetme, ashtu edhe ndërmjet dy shoqërive të ndryshme.

Zoti nuk ju ndalon të jeni të mirë e të drejtë ndaj atyre që s’kanë luftuar me ju për shkak të fesë suaj e që s’ju kanë përzënë nga shtëpitë. Vërtet Zoti i do të drejtët...(Kur’an 60:8)

Përkundër kësaj, pozita e Islamit kundër agresorëve është diametralisht e kundërt, ngase këta të fundit e mohojnë të drejtën e të tjerëve për të ekzistuar dhe nuk e kanë fare të vështirë të bashkëpunojnë me armiqtë e popullit, kundër tij.

Zoti ju ndalon vetëm të jeni miq me ata që luftojnë kundër juve për shkak të fesë suaj, që ju përzënë nga shtëpitë dhe që u ndihmojnë të tjerëve për t’ju përzënë...(Kur’an 60:9)

Me njerëzit e tillë, insistimi për një bashkëekzistencë paqësore do të ishte i dëmshëm për mirëqenien politike dhe shoqërore të Islamit, përkrah efekteve negative në rrafshin kulturor.

Dhe me njerëzit e Librit diskutoni vetëm në mënyrën më të mirë, përveç me mizorët në mesin e tyre. (Kur’an 29:46)

Agresori nuk është një njeri me të cilin mund të ketë ndikim dialogu. Metoda më e realtë e sjelljes ndaj personave të tillë është një përgjigje e ashpër në stilin e vetë atyre, për hir të mbrojtjes së muslimanëve të tjerë.

Ajo që vlen të shihet në këtë rast, është se këto dy vargje nuk e kufizojnë bashkëekzistencën në grupe të caktuara, duke na lënë të kuptojmë se paqja me tjetrin është norma kuranore, pavarësisht rrethanave objektive në të cilat gjendet shoqëria muslimane.

Kushtetuta e Medines1 është dokumenti i parë islam në lidhje me bashkëekzistencën, qëllimi i të cilit ishte themelimi i një mekanizmi të ndërveprimit në një shoqëri të përbërë nga muslimanët, hebrenjtë dhe nga fiset e tjera. Por cilat ishin vërtet formulat e bashkëekzistencës që i përpiloi i Dërguari i Zotit (paqja qoftë mbi të dhe mbi familjen e tij)?

Kushtetuta e Medines i ngërthente në vete principet islame të arritjes së një bashkëekzistence paqësore me jomuslimanët, duke u themeluar në një marrëveshje shoqërore që mbështetej në konceptin e qytetarisë. Kjo marrëveshje detyrimisht respektohej nga muslimanët, si pjesë e urdhrit të Zotit për t’i mbajtur premtimet dhe për t’i respektuar marrëveshjet e tyre.

Koncepti i qytetarisë mbështetet në një ligj të përgjithshëm, i cili vepron për t’i ruajtur të drejtat e pakicave fetare dhe madje edhe të atyre jofetare. Ky princip u respektua me përpikmërinë më të madhe dhe siç dëshmon historia, për sa kohë që hebrenjtë e ruajtën bashkëekzistencën paqësore, nuk pati asnjë rast agresioni ndaj jetës ose pronave të tyre në Medine. Por në çastin që hebrenjtë e prishën marrëveshjen dhe bënë aleancë me jobesimtarët mekkas gjatë betejës së Hendekut, muslimanët ishin të liruar tashmë nga obligimi për ta respektuar këtë marrëveshje. Me veprimet e tyre, hebrenjtë e vendosën veten përballë muslimanëve, në një mënyrë që e vinte në rrezik shoqërinë muslimane të Medines.

Kur të analizohet kjo marrëveshje ndërmjet muslimanëve dhe hebrenjve të Medines, do të shohim se të drejtat e tyre të përgjithshme dhe detyrat qytetare buronin nga një marrëveshje dypalëshe, e cila i njihte veçoritë e secilës palë dhe të drejtën e saj për t’i administruar vetë punët e saja, gjithnjë në kornizat e një shteti të vetëm. Kjo ka qenë një mënyrë e përsosur për të ndërtuar dhe për të administruar një shtet pluralist, në të cilin e përgjithshmja nuk e zhvleftëson individualen por e kompleton atë, duke formuar një imazh të mrekullueshëm humanist të një uniteti brenda llojllojshmërisë dhe të një llojllojshmërie brenda kornizave të unitetit. Një rend shoqëror ky, në të cilin ligji siguron të drejta të tilla njerëzore për pakicat, të cilat nuk i izolojnë këta të fundit nga qytetarët e tjerë të shumicës dhe njëkohësisht, nuk u pengojnë atyre në ruajtjen e identitetit të tyre fetar dhe kulturor, përderisa një gjë e tillë nuk bie ndesh me ligjin.

Megjithatë, madhështia e Kushtetutës së Medines fshihet pikërisht në aplikimin e saj praktik. Ndonse hebrenjtë u përpoqën të provokonin konflikte ndërfisnore dhe u bashkuan me hipokritët në mesin e muslimanëve, muslimanët kurrë nuk ndërmorrën ndonjë gjë kundër tyre.

Muhammedi (paqja qoftë mbi të dhe mbi familjen e tij), ndonse i dinte përpjekjet e vazhdueshme të hebrenjve për të krijuar dyshime në mesin e muslimanëve në lidhje me fenë e tyre, vazhdoi t’i pranonte ata dhe t’i dëgjonte argumentet e tyre dhe ankesat që kishin. Shumë shpesh madje, ai gjykonte sipas ligjeve që ishin të shkruara në Librin e tyre të shenjtë dhe ishte i kujdesshëm që të mos u impononte ndonjë ligj islam, të cilin ata nuk e njihnin.

Në një rast madje, Kur’ani ndërhyri për të vërtetuar se një hebre ishte akuzuar gabimisht për vjedhje nga një musliman. Me këtë, Kur’ani i mbronte të drejtat e një hebreu të pafajshëm, në përshtatshmëri të plotë me principet universale të drejtësisë islame. Kjo është një çështje jetike për Islamin, në mënyrë që asnjë jomusliman të mos ndjehet i diskriminuar dhe të mos mendojë se Islami e përkrah keqbërësin kur ai të jetë një musliman.

Në historinë e Islamit ka patur shumë raste të një detyrimi ideologjik, i cili është legalizuar nga juristët e pallateve mbretërore, ndonse kjo gjë bie ndesh me thënien e Zotit: “Në fe nuk ka detyrim...”(Kur’an 2:256) Ç’është efekti i pikëpamjeve të juristëve fetarë në largimin e shpirtit të tolerancës nga jurispudenca islame?

Problemi i disa juristëve muslimanë është se konceptet islame i kuptojnë në një mënyrë të pjesshme dhe arbitrare. Në mënyrën e tyre të të kuptuarit, ata e ndajnë një mendim në pjesë të ndryshme dhe me këtë, e shpërbëjnë konceptin e përgjithshëm që e përcjell ky mendim. Për shembull, po ta marrim konceptin e durimit, do të shohim se ata e kanë zgjeruar kuptimin e kësaj fjale aq sa të nënkuptojë se duhet t’i bindemi dhe t’i dorëzohemi një shtypësi dhe ta mohojmë mundësinë e një revolte kundër tij, qoftë edhe kur kushtet të jenë të përshtatshme për këtë gjë. S’ka dyshim se durimi është i nevojshëm në periudhën para ndërmarrjes së një hapi, për ta ruajtur qetësinë dhe për ta mbajtur fshehur planin. Durimi është gjithashtu i nevojshëm pas çdo revolucioni, për t’i ruajtur arritjet e tij dhe për t’i implementuar qëllimet që i paracakton revolucioni. Por s’do të thotë se durim është të qëndrosh pasiv dhe të mos ndërmarrësh asgjë.

Juristët e tillë e shohin vetëm njërën pjesë të fotografisë. Ata i kanë lexuar disa vargje kuranore që u kërkojnë muslimanëve të jenë të ashpër ndaj jobesimtarëve dhe e kanë zgjeruar spektrin e tyre kuptimor, aq sa të nënkuptojnë se ky është edhe ligji i përgjithshëm i sjelljes së përditshme me ta, ndonse është e qartë se vargjet e tilla flasin për sjelljen e muslimanëve ndaj jobesimtarëve në kohë lufte.

Juristët e tillë nuk i konsiderojnë edhe vargjet e shumta që flasin për të ftuar drejt rrugës së Zotit nëpërmjet urtësisë dhe këshillave të bukura ose vargjet që i ftojnë muslimanët të diskutojnë me njerëzit e Librit vetëm në mënyrën më të mirë. Për fat të keq, ata nuk i konsiderojnë as vargjet e shumta që flasin për falje dhe tolerancë.

Në Islam, lufta s’është tjetër veçse një ndërprerje e papritur në rrugën islame, e imponuar nga nevoja për ta mbrojtur shoqërinë muslimane.

Por në kohë paqeje, kjo çështje merr një drejtim tjetër dhe fillon thirrja drejt Islamit në një mënyrë që është e hapur për gjendjen e realtë mendore dhe psikologjike të të tjerëve. Dialogu duhet të mbështetet në dëshmi e në urtësi dhe duhet bërë përpjekje për të qenë të sinqertë, miqësorë dhe bindës, në një mënyrë që do të zërë vend në zemrën dhe në mendjen e tjetrit, pa patur nevojë për kurrfarë detyrimi.

Problemi i këtyre juristëve është mbase mentaliteti i tyre mendjengushtë, i cili nuk di të bëjë dallim ndërmjet përballjes me të tjerët në kohë lufte dhe në kohë paqeje. Disa nga rregullat e Islamit në lidhje me luftën, ata i shohin si ligje të përgjithshme që e trajtësojnë politikën islame.

Një problem tjetër i tyre mund të jetë fakti se ata u janë bindur sunduesve shtypës, qëllimi i të cilëve ka qenë detyrimi me dhunë i të tjerëve, qoftë i një sekti brendaislam ose i ndonjë feje tjetër. Si pasojë e kësaj, juristët janë përpjekur të gjejnë arsyetime për veprimet e palës sunduese, duke përfshirë edhe veprimet, qëllimi i të cilave ka qenë detyrimi për t’i ndryshuar besimet fetare ose politike të të tjerëve. Juristët e tillë kanë dhënë dekrete që do ta arsyetonin shtypjen e sunduesve tiranë ose janë përpjekur të sillnin argumente që thonë se sunduesi ka të drejtë fetare të veprojë në atë mënyrë dhe se njerëzit duhet t’i binden fuqisë së tij.

S’ka dyshim se juristët e tillë kanë lënë disa pasoja negative në shoqërinë muslimane, qoftë nëpërmjet konceptimeve të gabuara të mbjellura në mënyrën e përgjithshme të të menduarit, qoftë nëpërmjet shtypjes që e kanë ushtruar ndaj popujve jomuslimanë që jetonin në shtetet muslimane.

Në këtë drejtim, ndonse ka raste të caktuara kur njerëz, muslimanë ose jomuslimanë, janë burgosur për shkak të mendimeve të tyre që binin ndesh me sunduesit, mendoj se ka mjaft argumente për të dëshmuar se ky efekt negativ nuk u bë kurrë një fenomen i përgjithshëm në shoqërinë muslimane. Vetë fakti se hebrenjtë, të krishterët dhe grupet e tjera jetojnë akoma në shtetet muslimane, pa qenë të detyruar ta ndërrojnë fenë, është një dëshmi e mjaftueshme për këtë. Edhe hebrenjtë, të cilët Kur’ani i përshkruan si njerëzit më armiqësorë ndaj muslimanëve, gëzuan një jetë paqësore dhe të rehatshme në shoqëritë muslimane dhe madje në kohë të caktuara, dhanë kontribute të mëdha në ekonominë muslimane dhe në lëmitë e shkencës, pa patur kurrfarë kompleksesh. Edhe në kohët kur muslimanët janë persekutuar në Perëndim, nuk është dëgjuar për ndonjë hebre që është shtypur për shkak të fesë së tij në një shtet musliman dhe që i është kërkuar të largohet që andej.

Jam i mendimit se mentaliteti i përgjithshëm musliman ka qenë shumë më tolerues ndaj feve të tjera, në veçanti falë dekreteve fetare që u lejojnë meshkujve muslimanë të martohen me femra nga “njerëzit e Librit” (hebrenjtë dhe të krishterët), me çfarë krijohen edhe lidhje shoqërore me ithtarët e këtyre feve.

Kohëve të fundit, një armë e re po përdoret në shoqëritë muslimane. Dekretet fetare (fetva) po përdoren si mjete shpifjeje dhe ofendimi, për ta degraduar imazhin e disa dijetarëve përparimtarë muslimanë. Si mund të ruhet shoqëria nga këto gjëra? Dhe si mund të krijojmë një atmosferë të lirë të studimit të çështjeve të teologjisë dhe të sociologjisë islame?

Një mënyrë për ta bërë këtë është që këta njerëz, me shumë kujdes, të zbriten nga pozita që u lejon të japin dekrete të tilla. Një pozitë, të cilën e kanë marrë si pasojë e mendimit të përhapur gjithandej se për të dhënë dekrete fetare (fetva), mjafton vetëm të jesh njohës i jurispudencës islame, pavarësisht se nuk ke dituri për lëmitë e tjera të shkencave fetare, të gjuhësisë arabe dhe madje edhe nëse nuk i ke lexuar shkrimet e dijetarëve muslimanë.

Shoqëria muslimane duhet të largohet nga njerëzit e tillë dhe të kthehet drejt dijetarëve me njohuri enciklopedike të jurispudencës islame, të teologjisë dhe të studimeve kuranore, duke qenë njëkohësisht në rrjedha me ideologjitë bashkëkohore dhe shkollat e ndryshme të mendimit në shtetet muslimane. Njerëzit duhet të kthehen drejt dijetarëve që përpiqen të krijojnë një mentalitet të hapur që do t’u përgjigjet nevojave aktuale të njeriut.

Përveç kësaj, është edhe problemi i thënieve të ndryshme, me të cilat i imponohet mentalitetit të përgjithshëm të popullit, shenjtëria e gjërave jo të shenjta dhe pagabueshmëria e të gabueshmëve.

Sipas traditës shiite, të pagabueshmit e vetëm janë i Dërguari i Zotit, Fatimeja dhe dymbëdhjetë Imamët (paqja qoftë mbi ta). Përveç tyre, askush tjetër s’është përtej kritikave. Njerëzit kanë të drejtë ta kritikojnë çdo udhëheqësi politike, fetare ose shoqërore sepse kjo është mënyra e vetme për t’u reformuar. Kjo është një çështje që ka të bëjë me vetëdijen dhe me prapambeturinë.

Diskutimet e disa grupeve muslimane shkojnë deri në mohimin e grupeve të tjera dhe madje edhe deri tek mendimi se Zoti u ka dhënë të drejtë t’i akuzojnë të tjerët se janë jobesimtarë. Si mund ta parandalojmë këtë fenomen që e përhap shpirtin e urrejtjes në shoqëritë tona?

Ta mohosh tjetrin është e pakuptimtë sepse kjo gjë nuk e mohon faktin se ai ekziston dhe nuk i jep fund ekzistencës së tij. Ndonse një mohim i tillë mund të ketë ndikim në pengimin e përhapjes së një gjëje në një vend të caktuar, prapëseprapë nuk mund ta pengojë përhapjen e saj në një vend tjetër. Çështja e përjashtimit nga feja është edhe një çështje kulturore, e cila mbështetet në studimin e asaj se si mendimet e një personi bien ndesh me principet e Islamit në një mënyrë të pakundërshtueshme. Kjo do të thotë se duhet të studiohet prapavija dhe natyra e mendimit të tij, e cila nuk është gjithmonë aq lehtë të arrihet.

Ta akuzosh dikë se ka dalë nga feja, vetëm ngase dallon me të në disa çështje teorike për të cilat ka mospajtime mes dijetarëve dhe me një bindje të plotë se pozita jote është e vërteta absolute, është vetëm një shprehje e mendjemadhësisë kulturore. Mendimi i një mendimtari është gjithnjë produkt i shkollës që e ndjek, i librave që ka lexuar dhe i përvojave të tija personale.

Madhështia e një dijetari, veçanërisht e një dijetari musliman, fshihet pikërisht në modestinë e tij dhe në faktin se e di pozitën e vete dhe diturinë që ka. Kjo do të thotë se ai duhet ta respektojë mendimin e të tjerëve dhe idetë, argumentet dhe dëshmitë e tyre, që të mund të konsiderojë edhe ndonjë gjë, për të cilën nuk ka qenë i vetëdijshëm.

Për më tepër, virtytshmëria dhe droja e dijetarit nga Zoti, duhet të bëjnë që ai të mos merret me madhështinë e tij si mendimtar por të përpiqet për t’i reformuar gabimet e të tjerëve nëse janë duke bërë gabim dhe të përpiqet për t’i bindur në lidhje me rrugën islame, nëse ata kanë devijuar prej saj. Por e gjithë kjo, vetëm nëpërmjet urtësisë dhe këshillave të bukura.

Dekrete të caktuara fetare i ndalojnë disa libra, duke i etiketuar si libra të devijimit. Këto dekrete mund të kenë patur ndikim kur prodhimi dhe përhapja e këtyre librave kanë qenë të kufizuara por a vlen kjo gjë akoma në epokën tonë të revolucionit informativ?

Nuk është e dëshmuar se ka ndonjë burim fetar që e ndalon botimin e librave të tillë. Ata që i ndalojnë këto libra, e bëjnë këtë gjë me pretekstin se ato përhapin ide të devijuara. Por nëse në të kaluarën, kufizimi i përhapjes së tyre kishte efekt në zbutjen e ndikimeve negative, në epokën tonë ku bota është një “katund elektronik”, ndalesat e veprave të tilla do të bënin vetëm që njerëzit të duan t’i lexojnë sa më tepër dhe t’i shohin autorët e tyre si ikona të përndjekura të lirisë. Por nëse përkundrazi, këto libra shpërfillen dhe trajtohen si libra të zakonshëm, ato nuk do të tërhiqnin vëmendje dhe përhapja e tyre do të kufizohej dukshëm.

Besoj (dhe kjo është vërtetuar në praktikë) se beteja kundër një libri vetëm sa e përhap më shumë famën e tij dhe ndikimin që ka mbi njerëzit. Kjo ngase një përpjekje e tillë kundër një botimi, e kthen atë në një ide të shtypur, e cila gjithnjë e tërheq vëmendjen e njerëzve. Në anën tjetër, shpërfillja e botimeve të tilla, e ul dukshëm efektin e tyre tek njerëzit.

1: (shënim i përkthyesit) Për hollësitë në lidhje me Kushtetutën e Medines, shih veprën “Ritregim i historisë së Islamit dhe muslimanëve”, pjesa e dytë, kapitulli 18, nëntitulli “Kushtetuta e Medines”.

2: (shënim i përkthyesit) Në lidhje me rrjedhën e ngjarjve në Betejen e Hendekut, shih veprën “Ritregim i historisë së Islamit dhe muslimanëve” (pjesa e dytë), kapitulli 25.