Domethënia e Teokracisë

Koncepti i teokracisë ose sovranitetit të Zotit, pa diskutim do të tingullonte i çuditshëm dhe i largët për shoqërinë e sotme. Shekujt dhe epokat kanë kaluar pa ide dhe koncepte të tilla për të lënë përshtypje në mendjet e atyre që kanë sunduar dhe administruar shoqërinë njerëzore ose për tu diskutuar ata. Gjithashtu, arena intelektuale ka qenë e pushtuar nga kultet e sovranitetit të mbretërve apo të njerëzve. Prandaj kjo është arsyeja pse ndonjë skemë e lirimit të njerëzimit nga skllavëria e egoizmit dhe vetëçmendurisë shfaqet mendjemadhe dhe e tendosur. Që tani e tutje, është kërkesë e një llogjike njerëzore dhe kërkesë e të vërtetës për të mos e bllokuar kërkimin tonë me dëshpërimin dhe frikën e një atmosfere artificiale intelektuale të krijuar nga sundues të etur për sundim dhe egocentrizëm. Të patrembur nga galeria e frikshme e idolëve, ne, me kurajo duhet të egzaminojmë çdo lloj të vërtete të dobishme dhe premtuese. Por para se gjithash, të përpiqemi të pastrojmë mjegullat e dendura që rrinë rreth konceptit të sovranitetit Hyjnor dhe ta shkëpusim atë nga shumë shtresa të injorancës dhe paragjykimit që fsheh fytyrën e vet të vërtetë. Ka dy elemente në termin teokracia: Zoti (theos, Zot) dhe sovraniteti (kratein, të sundosh). Ne do të egzaminojmë secilin prej tyre duke filluar me Zotin.



1. Zoti:

Konceptet për Zotin u përpunuan në mendjet e thjeshta, ose idetë e vuajtjes nga ndonjë lloj alergjie duke vlerësuar se Qenia Supreme nuk mund të ketë aq vlerë për të përfituar njohurinë e kësaj Qenie Supreme. Lajthitja më e çuditshmja e lajthitjeve intelektuale është vëzhguar në lidhje me këtë: nevoja e dallimit midis popujve të vrazhdë dhe të rëndomtë të një realiteti dhe verzioni specialist i tij, është i pranuar në çdo disiplinë shkencore; përkundër kësaj ky sundim nuk respektohet në rastin e Zotit!

Për të ilustruar atë që kemi thënë, një botanist në kërkimin e tij për një lloj të caktuar shkureje ose bari nuk është i kënaqur të marrë mendimet e rëndomta të një bariu që nuk ka dalë asnjëherë jashtë fshatit ose livadhit të tij, si fjalën e fundit për një lloj bari të kësaj specie të zakonshme në fshatin e tij.

Megjithatë, në lidhje me kuptimin e fjalës “Zot”, konsiderohet si e vlefshme të bazohemi në nocionet më fillestare.


Ata nuk e njohin Zotin e njohur nga Ibrahim al-Khalil, Musa ibn Imran, Isa ibn Merjem dhe Muhammed ibn Abd Allah (S). Ata nuk e kanë idenë më të vogël se çfarë ka nënkuptuar “Zoti” për njerëz të tillë si Ali ibn Ebi Talib. Edhe në një nivel shumë më të ulët se këto figura të mëdha shpirtërore, ata nuk e kuptojnë zbulimin e Hyjnisë së bërë nga persona të tillë si Ibn Sina, Suhrawardi, Shejkh Mahmud Shabistari, Xhelal al-Din al-Rumi dhe Dekarti që thotë: “Nëse dikush do ta lejonte veten të dyshojë në egzistencën e Zotit, do ta konsideroja atë të paaftë të më vërtetojë madje edhe parimet e qarta të matematikës”.

Kur flasim për “Sundimin e Zotit mbi Tokë e mbi njerëz”, konceptimi ynë se çfarë nënkuptojmë me “Zot” krijon mosmarrëveshje. A ka një ‘plak në qiell që ri këmbëkryq në majën e botës’, ose a ka një Qenie të adhuruar si Zoti i tyre nga njerëz të tillë si Ali ibn Abi Talib, ose Abu-Dhar, nxënësi i tij dhe të tjerë të tillë si poeti Rumi?

Hyjnia, sundimi i të cilit mbi Tokë dhe mbi njerëzimin është përfshirë në konceptin e teokracisë, është Qenia e Gjithfuqishme, është gjurma e Vullnetit të të Cilit manifestohet qartë në rregullin e mrekullueshëm të univerzit. Është Qenia e Gjithfuqishme, e Gjithdijshme, që përmes fuqisë dhe diturisë së Tij absolute, “zbulon” modelet njerëzore për lirimin nga egoizmi dhe adhurimi i kënaqësive tokësore. Është Zoti zbulimi i të Cilit është shprehur me fjalë të ndryshme nga të gjitha shoqëritë njerëzore prej kohëve më të lashta deri më sot. Është Zoti, lidhja mes ‘ndriçimit’ të të Cilit me të gjitha qeniet e tjera është e ngjajshme, edhe pse joidentike, me atë të dritës që kalon mes trupave transparentë. Është Zoti që i ka dhënë kapacitetin dhe fuqinë natyrës së pastër njerëzore dhe vetëdijen e mrekullueshme të njeriut, për të zbuluar Vullnetin Hyjnor, për të gjykuar të vërtetën dhe gënjeshtrën dhe për të zgjedhur jetë të arsyeshme, përmes zbulimit dhe arsyes profetike. Është Zoti që i ka pajisur të gjitha qeniet njerëzore me aftësinë për kontakt direkt dhe indirekt me Të. Është Zoti që e ka pajisur njeriun me fuqinë për të siguruar përsosjen dhe që i ka treguar atij rrugën për tek ajo. Është Zoti që e lartëson atë tek Prania e Tij duke i siguruar një vetëdije të lartë. Është Zoti që e ka filluar krijimin e universit dhe njeriut në bazë të drejtësisë dhe e ka dënuar padrejtësinë madje kundër gjësë më të parëndësishme të qenieve të gjalla. Është Zoti, rrugët e afrimit pranë të Cilit, janë të panumërta sa numri i shpirtërave të krijesave:


Po. Këtë nënkuptojmë me “Zotin” gjatë diskutimit tonë për konceptin e teokracisë ose të sovranitetit të Zotit. Nuk është “Zoti” i fabrikuar nga mendjet vullgare, apo i zbuluar nga njerëzit egocentrik të botës, mendjet e të cilëve kanë ngecur në shkallët më elementare të mençurisë nga një ambjent social i përpunuar nga demagogë dhe despotë egoist dhe të etur për pushtet.



2. Sovraniteti:

Lloji i njejtë i mashtrimeve dhe lajthitjeve intelektuale që rrethon konceptimin e Zotit ekziston gjithashtu në rastin e konceptit të teokracisë. Mund të ketë ndonjë që imagjinon se ajo çfarë nënkuptohet me teokraci është se, Zoti, duke e personifikuar veten në formë të qëndrueshme, ulet pranë një tavoline i zënë me dosje dhe shkarravit “ligjet” në faqe letre... dhe pasi i shkruan ato, ngrihet duke tundur një kamxhik dhe i përcaktuar t’i shohë ato të implementuara! Për të tjerë nënkupton se Zoti planifikon tua impozojë Vullnetin e Tij mbi njerëzit përmes idhtarëve të Tij vetë-justifikues dhe priftërve tiranë, diktateve të të cilëve Ai pret që i gjithë njerëzimi tu bindet. Ka akoma të tjerë që mendojnë se teokraci do të thotë sovranitet dhe dominimi i një klase priftërinjsh që shprehin shpirtëroren në një mënyrë të ngjajshme me atë të profesionistëve dhe mjeshtërve të llojeve të ndryshme. Lloje të tilla të keqkuptimit për teokracinë shtohen në mendjet e popullatës së paushtruar. Megjithatë, vlera e tyre për kuptimin e rëndësisë së teokracisë, është e njejtë sa vlera e tokave plerishte të mbeturinave të një qyteti të madh për të njohur stilin e jetesës së shkollarëve dhe gjenive të tij.

Lidhja e Zotit me qeniet njerëzore mund të krahasohet me marrëdhëniet e shpirtit me aktivitetet e trupit. Megjithatë, paralajmërimi është i nevojshëm se është vetëm një metaforë e përafërme; sepse, asgjë nuk mund të krahasohet me Zotin në pajtim me vargun Kuranor:


Për kundër kësaj kjo alegori e qartë e gabuar mund të përdoret për të ilustruar konceptin e Sovranitetit Hyjnor. Është e pa mundur të mohohet se “egoja”, “uni”, “shpirti” njerëzor ose çfarë do që ta quajmë është parimi veprues pas administrimit të personalitetit të tërësishëm të qenies njerëzore. “Uni” përmes aftësive të tij të ndryshme, administron dhe menaxhon mbretërinë e një ekzistence individuale. Nëse e përhapim këtë metaforë në sferën e shoqërisë njerëzore, mund të themi se mendjet më të zhvilluara njerëzore dhe natyra më e pastër dhe më e pandotur është vetëdija e njeriut në formën e profetëve të dërguar dhe të dërguarve të Zotit, janë veprimet dhe mjetet e sovranitetit dhe zotërimit të Zotit. Me fjalë të tjera kuptimi i sovranitetit të Zotit është manifestimi i Vullnetit Hyjnor në ‘shoqërinë njerëzore [përmes të dërguarve Hyjnor të mesëm dhe përmes arsyes dhe vetëdijes së padevijuar njerëzore. Ajo krahasohet me vullnetin njerëzor të përqëndruar tek “uni” që shkakton lëvizjen e gjymtyrëve të trupit në harmoni me vullnetin e tij përmes veprimit të nervave dhe muskujve. Mund të lind pyetja nëse mund të pranohet ky interpretim për aktualizimin e mundshëm të sovranitetit potencial të Zotit. Arsyet tona që e konsiderojmë atë të pranueshme janë këto:

1. Nuk ka dyshim se përveç për entuziastët e politikës së Makiavelit dhe mbrojtësit e patrembur të Darvinizmit shoqëror duke kërkuar për të ofruar justifikim teorik për epshet e tiranëve dhe despotëve egocentrik, ka qenë orvatja e sinqertë e të gjithë mendimtarëve kryesues të njerzimit në sferat e ekonomisë, politikës, shkencës dhe edukatës njerëzore dhe çdo sferë tjetër e përpjekjes njerëzorë për të kërkuar gjërat dhe për ta zbuluar atë që mund të jetë vërtetë e dobishme për lumturinë dhe gëzimin njerëzor. Kurani i Shenjtë e përshkruan këtë fenomen të shenjtë me këto fjalë:
   
   
   Për sa i përket shkumës, ajo hidhet si mbeturinë, ndërsa ajo që u sjell dobi njerëzve, ajo mbetet në tokë. Kësisoj Allahu i sjell shembujt. (13:17).
   
   Ky është një lloj sovraniteti që vepron përmes ligjeve të krijimit (hakimiyyat al-tahwin, sovraniteti krijues). Si me sovranitetin legjislativ (hakimiyyat al-tashri), ai vepron në mënyrën e përshkruar në vargun e më poshtëm Kuranor:
   
   
   Ne i dërguam të dërguarit Tonë me dokumente të qarta dhe Ne zbritëm me ata librin dhe drejtësinë që t’i përmbahen njerëzit të së drejtës. (57:25).
   
   A nuk është thelbi i drejtësisë, arritjen e të cilit Kurani e sheh si qëllimin e Ligjeve Hyjnore dhe misionin e të dërguarve të lindur dhe të rrënjosur mbrenda njeriut të vetëdijshëm, vetëdijes dhe arsyes, në gjendjen e tyre të pastër? Fakti se asnjë shkollë e mendimit nuk ka pasur asnjëherë forcën të kundërshtojë haptazi idenë e drejtësisë, është dëshmi për të vërtetën e deklarimit të mësipërm. Ky është kuptimi i ‘Sovranitetit të Zotit’, që vepron përmes veprimit të të dërguarve Hyjnor dhe që nuk ka asnjë qëllim tjetër përveç se të përforcojë tiparet pozitive të rrënjosura në natyrën njerëzore.
2. Të gjithë filozofët dhe mendimtarët që janë përpjekur të kuptojnë natyrën njerëzore, megjithë dallimin e mendimit dhe kundërshtimit në pikëpamjen e tyre për gjithësinë dhe njeriun, janë bashkuar në mendimin se njeriu në proçesin e lëvizjes së tij drejtë përsosmërisë është i aftë të arrijë pavarësinë dhe fisnikërinë e një qenie të simbolizuar me ‘jetën e arsyeshme’, duke kultivuar bazat e fatit të tij dhe duke e realizuar atë. Përpjekjet e pandërprera e bamirësve të njerzimit, për realizimin e kësaj pavarësie dhe fisnikërie, kanë mbizotëruar kaq epërsi gjatë rrjedhës së historisë sa që pasuesit egocentrik adhurues të pushtetit të politikës Makiaveliste kanë dështuar që ta pakësojnë rëndësinë e tyre. Kjo fisnikëri dhe pavarësi mbështetet në bazë të kësaj lirie të njeriut që mund ta ndihmojë atë të arrijë stacionin e vetvendosmërisë. Prirja njerëzore për një kërkim serioz dhe të pandalur për këtë liri, pavarësi dhe vetë-vendosshmëri, është manifestimi bazë i Sovranitetit Hyjnor mbi qeniet njerëzore. Është e pamundur ta ngarkojmë këtë dëshirë të madhe për emancipim nga agjentë të jashtëm detyrues dhe pasionin për arritjen e vetë-vendosmërisë me një deng faktorësh natyror ose instiktiv. Ishte përpjekja për këtë emancipim që e ka shpëtuar gjithnjë njeriun nga shfarosja. Kjo vetë-vendosmëri, që nënkupton një liri plotësisht të lulëzuar dedikuar mirësisë dhe përsosmërisë, është e pa mundur pa pranimin e një Qenie Supreme dhe pa një lloj angazhimi në vlerat më të larta njerëzore. Si rrjedhim, kuptimi i Sovranitetit Hyjnor është se Zoti Suprem ka mbjellur farat e mirësisë dhe përsosmërisë në natyrën e njeriut dhe ka përshtatur kushtet e rritjes së tyre përmes arsyes dhe vetëdijes së inspiruar dhe zbulimeve të bartura përmes të dërguarve Hyjnor dhe ka kërkuar kultivimin e tyre të përhershëm nga njerëzimi.
3. Është e mirënjohur se një grup mendimtarësh kryesues e ka favorizuar seriozisht idenë se sunduesit duhet të jenë filozofë të drejtë. Platoni në veprën e tij Republika pasi bën dallimin mes filozofëve të vërtetë dhe atyre fallcifikues, argumenton se të parët janë më të përshtatshëm të bëhen Mbrojtësit e shtetit. Në një dialog mes Sokratit dhe Glaokonit, në librin VI të Republikës, numërohen karakteristikat e më poshtme të filozofëve të vërtetë:
   
   
   1. Dëshira lakmitare për njohurinë e të gjithë jetesës së vërtetë;
   2. Urrejtja ndaj fallcifikimit dhe përkushtimi ndaj të vërtetës;
   3. Përçmimi për kënaqësitë e trupit;
   4. Indiferenca ndaj parasë;
   5. Mendjemadhësia dhe liberalizmi;
   6. Drejtësia dhe butësia;
   7. Të kuptuarit e shpejtë dhe kujtesa e mirë;
   8. Sistemimi muzikor, i rregullt dhe harmonik.

Nëse mendojmë për këto cilësi fisnike njerëzore të cekura nga Platoni si të domosdoshme për sunduesit do të gjejmë se sundimi i personave të tillë është në fakt sovraniteti i Zotit mbi tokë. Kjo nuk është ide e vjetëruar e një mendjeje të lashtë, por një realitet që duhet të pranohet nga çdo kërkues i vetëdijes së mprehtë dhe të ndritur i interesuar për ta kuptuar problemin e qeverisë me të gjithë sinqeritetin dhe seriozitetin e duhur. Për shembull, ata që janë të njohur me mendimin politik të Rusoit, e dinë se përkundër përkrahjes së tij për një qeveri dhe shoqëri të bazuar në konceptin e demokracisë, ai është i mendimit se “për të zbuluar rregullat e shoqërisë që i përshtaten më mirë popujve, do të nevojitet të ketë një intelegjencë superiore, që mund të kuptojë pasionet e njerëzve pa ndjerë asnjë prej tyre, që nuk ka asnjë lidhje me natyrën tonë por e njeh atë plotësisht, lumturia e të cilit është e pavarur me tonën, por që nuk do të shqetësohet asnjëherë për lumturinë tonë”. Nga ky kriter që nxjerr Rusoi për një ligjvënës optimal, ai del në përfundimin se vetëm “zotërat do të duhet tu vënë njerëzve ligje”. Është e qartë se vetëm të dërguarit Hyjnor dhe të zgjedhurit e Zotit në tokë – siç quhen në terminologjinë e fesë Islame – mund të përmbushin rolin e përfytyruar nga Rusoi për “zotërat” si ligjvënës të përsosur. Ndoshta, kjo është ajo çfarë Rusoi – duke qenë një monoteist dhe i krishterë – nënkuptonte në fakt. Në një vend tjetër ai shkruan:

Një arsye fisnike që ngrihet në kokat e njerëzve të thjeshtë prodhon këto rregulla që ligjvënësi i ve në gojat e të pavdekshmëve, kështu duke u detyruar nga persona autoritar Hyjnor që nuk mund të lëvizen nga maturia njerëzore. Por kjo nuk është për çdo njeri t’i bëjë zotërat të flasin, ose të fitojë besim nëse pretendon të bëhet interpretues i fjalës Hyjnore. Shpirti i madh i ligjvënësit është mrekullia e vërtetë që duhet të vërtetojë misioni i tij.

Dallimi më i spikatur mes qëndrimit të Platonit dhe atij të Rusoit është ai se, derisa Platoni e konsideron të nevojshme për sunduesit një grup cilësish, Rusoi e sheh një dimenzion Hyjnor tek ligjvënësi si kusht themelor. Një egzaminim i ngushtë i mendimeve të këtyre dy mendimtarëve do të na çojë tek një e vërtetë e njohur nga Islami: për legjislatorin është e nevojshme të ketë një dimenzion Hyjnor: një kusht i përmbushur nga të dërguarit e Zotit dhe Imamët e pagabueshëm, të cilët janë të pajisur me moral Hyjnor. Cilësi e tillë kërkohet në Islam për kryesuesit dhe sunduesit; prandaj, sunduesit e mbrojnë sovranitetin me virtytin e lidhjes me Hyjninë. Në rastin kur një i dërguar është sundues, lidhja e tij me Hyjninë egziston nga virtyti i moralit të tij Hyjnor dhe përmes zbulimit të mesëm. Në rastin kur një sundues është Imam i pagabueshëm, lidhja e tij me Hyjninë egziston me virtytin e personalitetit të tij të pastër dhe moralit Hyjnor pa praninë e zbulimit.

Nën ndriçimin e asaj që kemi thënë më lartë, zgjidhje e vetme e problemit të demokracisë së vërtetë të përkufizuar nga Platoni dhe Rusoi është egzistenca e personaliteteve Hyjnore mes qenieve njerëzore, pa të cilën problemi i zgjedhjes së sundimtarit dhe legjislatorit është absolutisht i pazgjidhshëm. Përfundimi që mund të nxirret nga ky diskutim është se sovraniteti i Zotit mbi njeriun nuk është kontradiktor me perceptimin e participimit të njerëzve në përcaktimin e vetë fatit të tyre ose për sigurimin e një “jete të arsyeshme” të varur nga parimet Hyjnore dhe të interpretuara sipas kriterit më të lartë të jetës.

Më herët në diskutimin tonë ne përmendëm metaforën e gabuar të lidhjes së Zotit me njerëzimin duke i përngjarë asaj mes shpirtit dhe veprimeve të tij. Kjo bartet pjesërisht në deklaratën e mëposhtme të Ali ibn Abi-Talib (A):

Sipas kësaj, lidhja mes sovranitetit të Zotit mbi qeniet njerëzore dhe demokracisë, është si lidhja mes shpirtit dhe veprimeve të tij. Për shembull kur njerëzit, ose një grup burrash të mençur të mendjeve të shëndosha dhe vetëdijes së padevijuar, njohin një të vërtetë, një ligj të bazuar mbi këtë perspektivë dhe të implementuar nga njerëzit do të jetë përforcim i sovranitetit Hyjnor, nga njerëzit mbi njerëzit. Kriteri pas kësaj është ajo që quhet ‘autoriteti i arsyes’ bazuar mbi principin, që nënkupton çdo gjykim me arsye të njejtë si gjykimi i Sheriatit dhe quhet ‘parimi i nevojës bashkëvepruese të arsyes dhe Sheriatit’.

Shumica prej nesh e dinë se arsyeja dhe vetëdija e masës janë hendikepuar në llogari të perspektivës së tyre të kufizuar dhe vizionit të paqartë të qëllimeve përfundimtare të jetës dhe gjithashtu në llogari të errësimit të vazhdueshëm të horizontit të tyre intelektual nga retë e epshit dhe prirjeve egocentrike. Këta faktorë së bashku, e privojnë arsyen e efikasitetit dhe rolit të tij efektiv në administrimin e jetës publike. Më mirë mund të thuhet se sferat më të larta të ‘jetës së arsyeshme’, përmes historisë, kanë mbetur jashtë arenës së vetëdijes popullore. Ja pse ngrihet nevoja për misionin e profetëve të dërguar të Zotit të cilët me virtytin e lidhjes së tyre direkte me Zotin, përmes veprimit të zbulimit, përpiqen të lirojnë intelektin dhe vetëdijen njerëzore nga varësitë dhe papastëritë ngjitëse të mbledhura përmes egoizmit dhe materializmit. Është kjo arsyeja që gojëdhënat e besueshme Islame i referohen intelektit si “dëshmi e brendshme”, dhe të dërguarve Hyjnor si “dëshmi e jashtme” e Zotit. Imam Ja’far al-Sadiq (A) lidhur me këtë i ka treguar Dishepullit të tij Hisham:


Një traditë tjetër i referohet profetëve si njerëz me mendje të përsosur:



Edhe një transmetim tjetër i referohet ‘aklit (intelektit) duke u bërë drejtues i një besimtari të vërtetë (mumin):


‘Ali, Amir al-Mumini (A), në predikimin e parë të Nahj al-balaghah, e konsideron realizimin e mendjeve të njerëzve si një nga qëllimet e misionit profetik:


Tani ngrihet pyetja nëse është e mundur që ndonjëherë mund të ketë kontradiktë mes dy formave të dëshmisë, që është: mendja dhe profetizmi? Sipas Islamit një situatë e tillë është e pamundur, sepse do të ishte apsurde për profetët në fillim të paraqesin arsyen ose mendjen si një bashkëveprues në misionin e tyre dhe më vonë të zbulojnë atë të ballafaqohet me mësimet e tyre! Gjithashtu, harmonia e përsosur mes mendjes dhe zbulimit profetik konsiderohet gjithashtu me çështjen se në jurispondencën Islame, arsyeja konsiderohet si një nga burimet e ligjit Islam; tre të tjerat: Libri, syneti i profetit (ushtrimi) dhe konsensusi (ixhma). Në bazë të asaj që është thënë deri tani mund të thuhet se një shoqëri ligjet e së cilës bazohen në mendjen e pakorruptuar të njerëzve dhe në të cilën këto ligje të përkufizuara kështu implementohen nga një sundues me mendje plotësisht të zhvilluar, ka një qeveri të popullit mbi veten përmes veprimeve të ligjeve dhe rregullave që rrjedhin nga zbulimi profetik dhe arsyeja njerëzore (dëshmitë e brendëshme dhe të jashtme të Zotit).

Një metaforë: Sipas përfundimit të nxjerrë më lartë, qeveria e popullit mbi veten, në Islam, është e ngjajshme me sovranitetin e shpirtit mbi veprimin dhe sjelljen njerëzore. Objektivi i vërtetë i një qeverie të tillë është të përkrahë dhe forcojë dimenzionet materiale dhe shpirtërore të një shoqërie, të eliminojë shkaqet e mjerimit të popullit dhe për të siguruar lëvizjen e tyre drejtë qëllimit të lumturisë më të madhe të paraqitur si ‘jetë e arsyeshme’. Themelimi i një qeverie të tillë nuk është e mundur përmes mjeteve të thjeshta materiale dhe të pastra fizike ose natyrore të bazuara në interesa vetiake të shumëllojshme të njerëzve.

Qeveria Islame është manifestim i sovranitetit të Zotit mbi tokë dhe një gjendje e bazuar mbi një vizion të tillë është me çdo mjet në harmoni me shtypjen, padrejtësinë dhe çdo njërën nga format e ndryshme të idolatrisë shoqërore. Është e krahasueshme me atoritetin e shpirtit njerëzor të zbukuruar me të gjitha cilësitë fisnike njerëzore dhe nuk është e mundur për një shpirt të tillë të bëhet një burim i shtypjes fizike, padrejtësisë dhe tiranisë. Për ta sqaruar më tej këtë çështje, mund të themi se kuptimi i qeverisë së popullit mbi veten, nuk është ajo se një grusht njerëzish me forcë mund të shfrytëzojnë politika dhe korniza të jetës shoqërore për pjesën tjetër të individëve. Dhe as nuk është demokraci e vërtetë ajo që një pjesë e shoqërisë të jetë në gjendje të shfrytëzojë tekat e saj dhe dëshirat pa bazë mbi pjesën tjetër të popullit. Në mënyrë të njejtë, nuk është demokraci ajo se një grup mund të ketë fuqinë të shfrytëzojë mbi të tjerë çfarëdo që ata imagjinojnë si të përshtatshme ose në interes të popullit; sepse qëllimi i vërtetë i shtetit është të drejtojë popullin drejtë qëllimit të ‘jetës së arsyeshme’ dhe të sjellë harmoni dhe kordinim mes rangeve të tij për realizimin e këtij qëllimi.

Duhet të kujtojmë se lëvizja drejtë ‘jetës së arsyeshme’ nuk është një rrymë natyrore ekzistuese në shoqëri; në vend që një rrymë e tillë të krijohet. Rrymat që ekzistojnë në mënyrë natyrore në çdo shoqëri janë ato që bazohen në instiktet natyrore shtazore që veprojnë në një model vetë-përjetësues në atmosferën shoqërore. Për krijimin e ‘jetës së arsyeshme’ për një shoqëri, shteti është një nevojë apsolute për të drejtuar qeniet e pastra fizike dhe biologjike drejtë idealit të ekzistencës së arsyeshme shoqërore; kështu që, realiteti i papërpunuar biologjik transformohet në një ideal të përpunuar shpirtëror që nuk ekziston vetë. Prandaj, kuptimi i qeverisë së popullit mbi veten është sovraniteti i vetëdijes dhe mendjes së tyre të paprishur se sa sovraniteti i forcës dhe fuqisë, personale ose të një pale, i trillimeve dhe paragjykimeve e të tjera.

Ne mendojmë se asnjë përkrahës i sovranitetit të popullit, sado i vendosur të jetë, nuk do të ketë të shtojë asgjë të rëndësishme asaj që kemi diskutuar më lartë si kriter për qeveri të drejtë. Ne nuk mendojmë ndonjë mendimtar, me mendje të drejtë dhe i njohur me natyrën njerëzore dhe më shumë i njohur me aspekte të ndryshme të egzistencës shoqërore dhe individuale, se do të mbrojë fuqinë dhe forcën, paragjykimet e njerëzve dhe trillimet e pabaza si kriter të demokracisë të vërtetë. Madje as Makiaveli, i cili nga pikëpamja e shumë mendimtarëve ka kryer tradhëtinë më të rëndë kundër ekzistencës politike njerëzore, do të deklarojë kriterin e më lartshëm devijant si bazën e një shteti. Nëse Makiaveli mund të ofrojë ndonjë falje për punën e tij të korruptuar, ai do të thotë se vetëm ishte përpjekur të diskutojë sjelljet e paturpshme që despotët dhe sunduesit të përjetësojnë sundimin e tyre.

Në çdo rast, pa dyshim mund të shikohet se demikracia e vërtetë shtrihet në sovranitetin e mendjes dhe vetëdijes së pastër dhe të papërzier të njerëzve. Është e krahasueshme me drejtimin e veprimeve njerëzore nga shpirti ose fryma njerëzore dhe është një manifestim direkt i sovranitetit të Zotit mbi njerëzimin.



Roli i marrëveshjes

Çështjet e marrëveshjes dhe këshillimit (ixhma dhe shura) në nivel të komunitetit musliman kanë rëndësi të madhe në burimet Islame. Deklarata të tilla si këto më poshtë janë gjendur me shumicë në tekstet Islame:


Këto dy gojëdhëna tregojnë një realitet themelor se individët, kur organizohen në grupe, mund të përfitojnë nga të kuptuarit e njëri-tjetrit, mendja dhe vetëdija për arritjen e një qëllimi të paracaktuar. Më e pakta çfarë mund të thuhet për njerëzit së bashku për këshillim të përbashkët është se të kuptuarit e tyre individual rritet me progres aritmetik dhe ndonjëherë gjeometrik. Një gojëdhënë profetike i jep vlerë të madhe mendimit të një personi që mbështetet në këshillën e të tjerëve:


Dy vargje Kuranore tregojnë rëndësinë e këshillëmarrjes nga të tjerët:


Dy vargjet e më sipërme kërkojnë shpjegim. Vargu i parë nuk përmend ndonjë kualifikim për ata që duhet të konsultohen. Kjo i ka çuar disa të imagjinojnë se të gjithë personat pavarësisht nga zhvillimi i tyre intelektual mund të sigurojnë këshillë të dobishme. Kjo nuk duket e drejtë; sepse këshilla e ndërsjelltë gjithnjë ndodh mes një grup personash për një temë që nuk është vetë-evidentuese dhe rreth se cilës të gjithë anëtarët duke marrë pjesë në këshillim shprehin mendimet dhe besimet e tyre. Anëtarët e një këshilli tentojnë të ndriçojnë një çështje të pasqaruar në fillim dhe përpiqen të gjejnë një zgjidhje për të rritur dobinë ose profitin e komunitetit të tyre dhe për të ulur humbjet dhe rreziqet e saj. Në pikëpamjen e këtij objektivi të një këshilli, nëse supozojmë, të gjithë anëtarët që marrin pjesë në proçesin e këshillimit kanë mangësi në cilësitë e nevojshme të angazhimit, diturisë dhe perceptimit që kërkohet për tu marrë me çështjet, rezultatet e këshillimit të tyre do të jenë më të padëshirueshmet: kështu mund të thuhet se një person që ka mangësi në cilësitë e angazhimit, diturisë dhe perceptimit për zbulimin e mendimit më të mirë dhe më të dobishëm në favor të interesave të njerëzve – që është qëllimi përfundimtar i këshillës dhe këshillimit – është një gabim që asnjë sundimtar i çfarë do shoqërie nuk mund të jetë në gjendje ta bëjë. Gjithashtu mund të theksohet se vargu i lartëpërmendur Kuranor në fillim i drejtohet vetë Profetit të Shenjtë (S). A është e pranueshme që Profeti (S) me njohurinë e tij të lartë për të gjitha gjërat e dobishme dhe të dëmshme për jetën e popullit të tij, duhet t’i kërkohet të barazojë mendjen e tij me mendjen e një personi krejtësisht të ndarë nga dituria dhe perceptimi? Vazhdimisht ne drejtohemi nga arsyeja për ta përshtatur interpretimin e këtij vargu të theksuar më lartë; kështu, anëtarët e një këshilli duhet të posedojnë cilësitë e nevojshme. Veç asaj që thamë, vargu i dytë i cituar më lartë sqaron kuptimin e saktë të këshillës së kërkuar nga i pari. Vargu i dytë përcakton anëtarët e përshtatshëm të këshillit si ata që posedojnë cilësitë e mëposhtme:

1. Ata janë të pastër nga mëkatet e mëdha, devijimet dhe veprimet e pahijshme.
2. Ata janë të qetë dhe falin zemërimin.
3. Në përgjithësi ata i përgjigjen thirrjes Hyjnore dhe i shohin urdhërat Hyjnore si për salat;
4. Ata u ndihmojnë të tjerëve përveç asaj me çfarë Zoti i ka siguruar.
5. Kur vëllezërit e tyre janë subjekt i padrejtësisë dhe shtypjes, ata nxitojnë për t’i përkrahur dhe ndihmuar.

Nga shpjegimi i më sipërm është e qartë se vetëdija dhe dituria për subjektin e këshillimit është aq themelor aq sa cilësitë e drejtësisë, angazhimit dhe taqwa (frika nga Zoti). Ka një traditë profetike e cituar nga i ndjeri Ajetullah Aka Mirza Muhammad Husayn Naini.


Në kohën e luftës së Uhudit, Profeti (S) dhe disa shokë të tij, ishin të mendimit se ata duhet t’i përballen armikut derisa të rrijnë brenda qytetit të Medinës. Por, derisa shumica e shokëve të Profetit dëshironin të dilnin jashtë qytetit për të luftuar armikun Profeti (S) dha miratimin e tij. Ngjajshëm në luftën e Ahzb (Khandaq), shumica e shokëve ishin kundër pajtimit me fisin e kurejshëve. I ndjeri Ajatulla Naini, duke lidhur parimin e shura-s (këshillës) me të përgjithshmen Sirah-un e Profetit (S) shkruan: “Librat për historinë e jetës së Profetit, nxjerrin në detale faktin se parimi i këshillës bazohet kryesisht në synetin e Profetit dhe deklarata të tilla të Profetit (S) si ‘O shokë, më këshilloni’”.

Çështja e shura-s ka arritur trajtim të veçantë në ligjërimet e Imam Ali, Amir al-Muminin (A). Në një nga predikimet e tij Aliu (A) thotë:


Citimi i mësipërm hedh dritë në rëndësinë e këshillës. Ai vë theks të madh në nevojën e pranimit të vërtetës pa krenari ose iritim. Shprehja e të vërtetës edhe nëse nuk është në formën e këshillës është e urdhëruar dhe e inkurajuar. Imam Aliu (A) i urdhëron njerëzit të mos e mbajnë këshillën e tyre zemërhapur nga ai. Diku tjetër ai thotë:


Dhe


Aliu (A) gjatë jetës së tij ishte pasues besnik i parimit të shuras. Siç thekson i ndjeri Ajatullah Naini, gjatë kohës së kalifatit të tij dhe në kohën më të ndjejshme të sundimit të tij, Aliu (A) vepronte sipas mendimit të shumicës, edhe pse ai nuk pajtohej fuqishëm me të. Gjatë konfrontimit të tij me Mu’avijën atij i duhej t’i lëshonte pe gjykimit siç kërkonte shumica – një çështje që iu shtua tej mase vështërësive të Aliut. Më vonë kur ata kuptuan gabimin e tyre, Aliu (A) u tha: “Unë ju kam këshilluar kundër kësaj. Jam përpjekur t’ju bind që drejtësia ishte nga ana juaj në luftën kundër Muavijas, por ju nuk e pranuat”. Kjo ngjarje e trishtueshme e historisë Islame bart dëshmi të paevitueshme për validitetin legal të mendimit të popullit. Tekstet Islame, Kurani, hadithet (gojëdhënat), dhe jeta dhe praktika e liderëve Hyjnor të Islamit, të gjitha konfirmojnë faktin se shura ose këshilla ëshhtë një nga parimet më evidente dhe më të nevojshme Islame, mohimi i të cilave mund të shpjegohet nga injoranca, shpirtëligësia ose mendjemadhësia e tyre.

Baza e shura-s:

Nën dritën e vargjeve Kuranore dhe gojëdhënave të cituara gjatë diskutimit tonë, mund të thuhet se arsyeja njerëzore dhe zbulimi profetik janë burimet e jashtme dhe të brendëshme të sovranitetit Hyjnor. Nga pikëpamja e diskutimit tonë për qëllimin përfundimtar të konsultimit ose shard-it si një mjet i arsyeshëm kolektiv për arritjen e të vërtetës, mund të shtohet se legjitimiteti i parimit të shura-s në Islam përkrahet nga të dyja: arsyeja dhe zbulimi profetik. Kështu që, rezultati i një lloj këshille të drejtë të kryer mes atyre që posedojnë pesë cilësitë e përmendura më herët, kanë nevojën e një ligji lidhur me të.

Në anën tjetër, ne dimë se mendimet e njerëzve, pa marrë parasysh sa të lira nga devijimet dhe mashtrimet mund të jenë, nuk janë të siguruara nga gabimi; sepse, mendjeve individuale të njerëzve pergjithësisht u mungojnë cilësitë e nevojshme të vetëdijes, aftësisë, kuptimit dhe stabilitetit psikologjik. Këto cilësi nuk janë aq të zakonshme aq sa të konsiderosh mendimin e një pjese, ose madje atë të shumicës së personave në një shoqëri, si një mjet real për arritjen e një qëllimi të dëshirueshëm. Bertrand Rusell, mendimtar perëndimor i njohur thotë: “Të kesh një mendje të balancuar është tërësisht një çështje relative. Shumë pak individë kanë plotësisht mandje të balancuar. Gati çdokush ka një pikëpamje çmendurie në të”.

Në një nga librat e tij në fillim ai ngre këtë pyetje: një nga vështërësitë që përballet njeriu është se ai duket i paaftë për të bërë çdo gjë me përmbajtje; nëse ai fillon ndonjë punë me sjellje të mirë, ai shpejt do të shkojë në ekstrem; a do të mësojë mbi të gjitha njeriu, të ecë në rrugën e përmbajtjes? Atëherë, si përgjigje Ruselli thotë: “Unë kam shpresë dhe besim se njeriu më në fund do të gjejë rrugën e mesme. Unë kam besim se është shumë e rëndësishme dhe se është tërësisht e mundur. Unë nuk i konsideroj këto profeci të errëta si fjalë të zbulimit”. Alfred North Whitehead shkruan: “Natyra njerëzore është ngatërruar kaq keq sa vlera e programeve të diagramuara për menaxhimin e saktë të shoqërisë konsiderohet më pak se gjepura nga burrat e shtetit”. Pak studim është mjaftë për të siguruar shumë shembuj të njejtë nga të gjithë mendimtarët e Lindjes dhe Perëndimit.

Me supozimin se moderimi i mendimit dhe balancimi i mendjes gjindet në një numër të kufizuar njerëzish, si është e mundur të vërtetojmë dhe konsiderojmë si valid përfundimin e këshillimit dhe maturisë mes njerëzve? Përgjigja Islame për këtë pyetje mund të jepet si më poshtë:

Së pari, Islami e sheh edukimin e përjetshëm, ushtrimin dhe drejtimin e individëve në një shoqëri Islame dhe ngritjen e shkallës së vetëdijes së tyre, njohurinë e botës së vërtetë dhe pastrimin shpirtëror si detyrë themelore shoqërore. Përgaditja e njerëzve për të menduar në mënyrë të drejtë është detyrë që mund të jetë ndihmë e konsiderueshme në vënien e themeleve të ‘jetës së arsyeshme’. Kjo gjithashtu mund të nxirret si përfundim nga fjalët inspiruese të Aliut (A) ku ai i vë përgjegjësi të plotë zhvillimit të shumanshëm të qenieve njerëzore mbi shpatullat e ‘mbrojtësve’ të tyre në të gjitha shkallët e shoqërisë.


Së dyti, parimi i këshillës është një bekim i madh i Zotit që lejon njerëzit të besojnë tek vetja. A i bën ata të vetëdijshëm për aftësitë dhe talentin e fshehtë konstruktiv të tyre dhe i zgjon ata për rëndësinë e kuptimit të dyanshëm për krijimin e marrëveshjes dhe harmonisë shoqërore. Duke konfirmuar këtë parim, Zoti ka konfirmuar konceptin e njeriut për ta organizuar jetën e tij në bazë të arsyes dhe intelegjencës. Fakti se mendimi i shumicës, ose madje një marrëveshje e tërësishme shoqërore nuk çon në pikëpamjen e drejtë, është evident dhe i pamëdyshëm; por kjo nuk e bën të pavlefshme bazën e parimit të këshillës; sepse, Zoti që i ka kërkuar njeriut të ndjekë rrugën e drejtë, ka siguruar gjithashtu mjetet për të ndjekur drejtësinë dhe ka zbritur një ligj për të lëvizur drejtë këtij qëllimi. Ky ligj është që njeriu, në kërkim të ‘jetës së arsyeshme’, duhet ta orjentojë veten drejtë realitetit me të gjithë egzistencën e tij. Kështu, në një dhomë ku mund të hyjë drita e Diellit duke i lëvizur më anësh perdet e dritares, ai nuk do të ndezë llampën e vogël dhe të mashtrojë veten. Kur nuk mund ta arrijë Diellin ai nuk do të mund të mbulojë veten në errësirë totale, por duhet të shfrytëzojë çdo burim sekondar të dritës që ai mund të mbajë nga shura, ose këshilla, është ky burim sekondar i dritës që mund t’i shpëtojë qeniet njerëzore nga errësira totale kur nuk ka mundësi për t’iu qasur vetë realitetit. Është pikërisht kjo masë e shpëtimit nga errësira dhe hyrja në realitet që është e pranueshme për Krijuesin e jetës dhe vdekjes që thotë:


Ky është vetëm një aspekt i nevojës së këshillës. Aspekt tjetër i shura-s është se ai i përkrah individët të shprehin mendimin e tyre në pajtim me perceptimet e tyre më të larta intelektuale dhe që kur vetëdija, drejtësia dhe stabiliteti janë kushtet e domosdoshme e pjesëmarrësve në një këshillë, nëse produkti i këshillës së tyre i kundërvihet asaj që duhej të ishte, ajo nuk pakëson asgjë nga vlera e saj e vërtetë. Sepse, gabimet vendimtare të tyre nuk tregojnë sipas nevojës injorancë, korrupsion ose çoroditje në anën e anëtarëve të shura-s; më mirë, ajo reflekton një dobësi dhe gabim të papërqëndruar për të cilin nuk mund të akuzohet askush. Tani mund të diskutojmë çështjet më themelore të shura-s nga pikëpamja e Islamit.



Subjekti i Shura-s në Islam

Nga diskutimi ynë i mëparshëm u bë e qartë se shura nënkupton mbledhjen e një grupi njerëzish që janë të aftë, të besueshëm dhe të mirë informuar për subjektin, me qëllim të arritjes së të vërtetës të lidhur me këtë subjekt përmes konsultimit.

Subjekti (maudu’) i shura-s në Islam, që janë çështjet që janë subjekt i këshillës dhe këshillimit, përbëhet nga të gjitha sferat e jetës njerëzore si dhe prapavijës për përcaktimin e ligjeve sekondare (al-ahkam al-thanawiyyah). Për ta shpjeguar këtë mëtej mund të thuhet se të gjitha çështjet e mendimit që rrethojnë jetën individuale dhe kolektive të muslimanëve ndahen në dy kategori: hukm dhe maudu’.

1. Hukm. Hukm ose urdhëri zbatohet me ligjet primare (awwali) dhe sekondare (thanawi).

Ligjet Primare. (Ligjet primare) al-ahkam al-awwaliyyah përbëhen nga të gjitha detyrat dhe obligimet Islame të deduktuara dhe të përfunduara nga juristët (fuqaha ose Mujtahidin) nga katër burimet që përbëhen nga Libri, syneti, ijma’ (marrëveshja) dhe aql (arsyeja) dhe u janë komunikuar të gjitha muslimanëve. Al-ahkam al-awwaliyyah ose ligjet primare përbëhen nga detyrat e të gjithë burrave dhe grave të përgjegjshëm (mukallaf) muslimanë. Këto ligje që kur janë subjekt i ndryshimit ose variacionit nuk janë parashtruar asnjëherë për këshillim ose shura, siç janë pesë kategoritë e veprimit që janë: vaxhib (obliguese), muharram (të ndaluara), mustahabb (të ndaluara por jo me obligim), makruh (të papëlqyeshme dhe të padëshirueshme) dhe mubah (të lejueshme). Asnjë nga veprimet e një mukalaf-i nuk janë jashtë këtyre pesë kategorive siç janë: salati, saumi, haxhi, zeqati, khums, xhihadi dhe mbrojtja. Ligjet e tjera primare lidhen me çështjet tregtare, dënimet (hudut), kompenzimin (diyyah, para gjaku ose dëmshpërblimi për dëmtim trupor) dhe të tjera të lidhura me procesin e gjyqit, dëshmisë dhe padisë. Definimi i përgjithshëm për këtë kategori është se këto ligje janë ato të cilat duke u bazuar në Kuran, sunet, ijma dhe aql, me konsideratën e duhur të natyrës fizike dhe shpirtërore të njeriut dhe prirjen e tij ndaj devijimeve dhe gabimeve të ndryshme dhe me pikëpamjen tek gjëra të ndryshme që janë në dobinë dhe avantazhin e tij, nuk janë subjekt i asnjë forme ndryshimi dhe çfarëdo tjetër; megjithatë ata janë subjek i modulimit, që varen nga gjendjet dhe kushtet e ndryshme të një mukalafi (një musliman i përgjegjshëm). Kushte e ndryshme të një mukalafi mund të jenë udhëtimi, qëndrimi në qytetin e lindjes, detyrimi, kërkesa urgjente ose çdo kush tjetër i zakonshëm ose i jashtëzakonshëm.

Ka një çështje të rëndësishme që lidhet me këto ligje, dhe që duhet të vëzhgohet siç duhet, është se nga pikëpamja e ligjeve të ngushta shoqërore të muslimanëve me njëri-tjetrin dhe gjithashtu lidhjet e tyre me komunitetet jomuslimane dallimi i mendimit mes juristëve – një pasojë natyrore e natyrës kontraversale të materialit dhe burimeve juriste – nuk duhet të jetë shkaku i shqetësimit dhe konfuzionit në jetën shoqërore të muslimanëve. Për këtë arsye, është e nevojshme që fatawa (mendimet legale) dhe ligjet që lidhen me çështjet shoqërore duhet të shqyrtohen përmes këshillit të juristëve kryesues nëse jo ndryshimi i mendimit legal mund të shkaktojë konfuzion dhe turbullim të konsiderueshëm në shoqërinë Islame.

Ligjet Sekondare: Ligjet sekondare, ose al-ahkam al-thanawiyyah, janë ato të shqyrtuara nga dikush që është faqih jami’ al-shara’it (një faqih ekspert në të gjitha sferat e Sheriatit Islam, një jurist, i gjithanshëm) me konsideratën e duhur të rrethanave dhe kushteve të një individi ose shoqërie. Një shembull i kësaj kategorie ligjesh është fatwa-ja e famshme e botuar nga i ndjeri Ajatullah Aqa Mirza Muhamad Husayn Shirazi – mëshira e Zotit qoftë mbi të duke ndaluar përdorimin e duhanit.





Referencat:

1. I ndjeri Ayatullah Aqa Mirza Muhammad Husayn Na’ini, në librin e tij Tanbih al-ummah wa tanzih al-millah, fq. 17, përjashton këtë keqkonceptim me këto fjalë: Në të njejtën mënyrë si nënshtrimi ndaj tekave të tiranëve dhe despotëve është një formë e skllavërisë në sferën e politikës, kështu gjithashtu kapitullimi jo kritik për dogmat dhe diktatet e figurave fetare të vëna përpara në emër të fesë, është gjithashtu një formë tjetër e skllavërisë.
2. Jean-Jacques Rousseau, Kontrata Shoqërore, fq. 84, përkthimi në Anglisht nga Maurice Cranston, Penguin Books, 1978.
3. Ibid. fq. 84.
4. Ibid. fq. 87.
5. Kulayni, Usul al-Kafi, vol. I, fq. 16, Teheran.
6. Ibid. fq. 25.
7. Ibid. fq. 13.
8. Abd al-Wahid Amdi, Ghurur al-hikam wa durar al-kalim, fq. 429.
9. Ayatullah Aqa Mirza Muhammad Husayn Na’ini, Tanbih al-ummah wa tanzah al-millah, fq. 34.
10. Ibid. fq. 56.
11. Ibid. fq. 34.
12. Nahj al-Balagha, Predikimi 214, vol. III, fq. 226-227.
13. Ibid. vol. III, fq. 478.
14. Maudu ose subjekti i një ligji, do të thotë prona ose sfera e jetës personale ose shoqërore mbi të cilin zbatohet ligji. Në mënyrë më specifike çdo lidhje mes njeriut dhe botës që përbën fushën e aktivitetit, mund të konsiderohet si maudu i një ligji. Për shembull bujqësia është një fushë e rëndësishme e veprimtarisë njerëzore. Thuhet se është një maudu ose subjekti i një ose më shumë ligjeve. Për shembull rasti i nevojës për ekzistencën njerëzore mund të deklarohet si vaxhib. Martesa është një maudu subjekt i ligjeve të ndryshme që varet nga shkalla e nevojës; kjo mund të përcaktohet si një vaxhib në disa raste dhe si mustahabb në raste të tjera. Ngjajshëm si dhe çështjet e luftës dhe paqes mes Muslimanëve dhe jo-muslimanëve janë sferat subjekt të ligjeve të ndryshme që varen nga kushtet e ndryshme. Gjithashtu aktivitetet si prodhimi, shpërndarja, shfrytëzimi i burimeve nëntoksore, edukuese dhe kështu me rradhë, janë të gjitha sfera të ndryshme subjekti për një shumllojshmëri ligjesh që varen nga kushte të ndryshme të individit ose shoqërisë.