Një shkak i rëndësishëm i zhvillimit të prirjeve materialiste është mangësia e koncepteve të caktuara shoqërore e politike. Në historinë e filosofisë politike lexojmë se kur në Perëndim u parashtruan koncepte të veçanta socio-politike dhe u ngrit çështja e të drejtave të natyrshme, veçanërisht e drejta e popujve për sovranitet, disa individë u bënë përkrahës të despotizmit. Ata s'u njihnin masave kurrfarë të drejte karshi sunduesve dhe e vetmja gjë që i njihnin popullit ishte nënshtrimi dhe detyra ndaj sunduesit.[1]

Ky grup, për të përligjur mbështetjen e tij të sundimit despotik, në argumentimet e veta gjeti strehim tek teologjia, duke pretenduar se sundimtarët nuk janë përgjegjës ndaj popullit, por vetëm përpara Zotit, ndërkohë që populli është ai që jep llogari përpara sunduesve dhe ua ka borxh bindjen atyre.[2] Njerëzit nuk kishin të drejtë të thërrisnin sunduesin para përgjegjësisë që pse ka bërë këtë ose atë; apo të përcaktonin që është detyrë e tij të bënte këtë ose atë. Vetëm Zoti ishte Ai që mund ta thërriste para përgjegjësisë dhe t'i kërkonte llogari. Njerëzit nuk kishin asnjë lloj të drejte mbi sunduesin, ndonëse ai zotëronte mbi ta disa të drejta të cilat ata e kishin për detyrë t'i përmbushnin.[3]

Si pasojë, në mendimet e njerëzve lindën natyrshëm disa lloje lidhjesh dhe përzierjesh të artificializuara ndërmjet të besuarit në Zot - nga njëra anë, dhe të besuarit në domosdoshmërinë e të nënshtruarit sunduesit, heqjen e të gjitha të drejtave për çfarëdolloj marrjeje në pyetje të atij që Zoti ka zgjedhur për ruajtjen dhe kujdesjen e popullit dhe të cilin Ai e ka bërë të përgjegjshëm vetëm përpara Vetes - nga ana tjetër. Në mënyrë të ngjashme, lindi natyrshëm lidhja mes të drejtave të sovranitetit popullor dhe ateizmit.

Dr. Mahmud Sana'i shkruan në librin Azadi-ye fard wa qudrat-i dawlat (“Liria e Individit dhe Fuqia e Shtetit”) se:


Filloi të mendohej se nëse pranohet Zoti, duhet gjithashtu të pranohet tirania e fuqisë së një Shteti absolut, të pranohet që njeriu nuk ka kurrfarë të drejte përballë sunduesit dhe se ky s'do ketë asnjë lloj përgjegjësie përpara njeriut. Sundimtari përgjigjet vetëm para Zotit.

Rrjedhimisht, njerëzit pandehën se nëse pranojnë Zotin atyre do t'u duhej të pranonin gjithashtu nëpërkëmbjen shoqërore e nëse kërkonin liri sociale, duhet të mohonin Zotin. Për pasojë, zgjodhën më parë liritë shoqërore.

Mirëpo, nga këndvështrimi i filosofisë sociale të Islamit, sunduesi është përgjegjës para popullit dhe jo vetëm që nuk ekziston ndonjë implikim ndërmjet të besuarit në Zot dhe pranimit të sundimit despotik të disa personave, por përkundrazi, [sipas kësaj filosofie] vetëm të besuarit në Zot e bën pushtetin përgjegjës para shoqërisë, i dhuron të drejta njerëzve dhe urdhëron mëkëmbjen e të drejtave si detyrë thelbësore fetare.

Amir al-Mu'minin 'Ali ('a), i cili ishte udhëheqës politik e shoqëror si dhe Imam i pamëkatë[4] (ma'sum) i zgjedhur nga Zoti[5], gjatë konfliktit në Siffin iu drejtua njerëzve me fjalët:



Pra, të drejtat janë përpjestimore me përgjegjësinë; gjithkush që gëzon një të drejtë do të ketë njëkohësisht dhe përgjegjësi.

Sipas këndvështrimit Islam, konceptet fetare kanë qenë gjithmonë të barabarta me lirinë - pikërisht e kundërta e vëzhgimit të Dr. Sana'it lidhur me atë që ndodhi në Perëndim, ku shpjegimet fetare barazoheshin me tiraninë.

Është shumë e qartë se një qasje e tillë s'mund të sillte pasojë tjetër përveç largimit të njerëzve nga feja dhe çuarjes së tyre drejt materializmit e kundërvënies ndaj fesë, Zotit, apo çfarëdogjëje që përmban nuanca të Hyjnores.

Janë edhe tre shkaqe të tjera të animit nga materializmi që duhen përmendur medoemos. Këto tre shkaqe ekzistojnë midis nesh dhe midis të krishterëve. Ato janë në lidhje me metodën e të predikuarit dhe të praktikuarit që pasuesit e religjioneve kanë ndjekur në të kaluarën ose tani.



SHËNIME

1. Kjo mënyrë të menduari ka qenë rrënjosur thellë që në lashtësi si në Perëndim, ashtu edhe në Lindje. Në Kontratën Sociale, Jean-Jacques Rousseau shkruan: “Na tregohet nga Philo - diskutonte Perandori Caligula, duke konkluduar mjaft arsyeshëm mbi po këtë analogji - se mbretërit ishin perëndi, apo thënë ndryshe, se njerëzit ishin kafshë.” Gjatë Mesjetës, ky këndvështrim u ripërtëri rishtasi dhe dukeqenëse zuri statusin e besimit fetar, induktoi një revoltë të madhe ndaj vetë religjionit. Rousseau vazhdon: “Grotiusi e mohon se e tërë qeverisja njerëzore vendoset për të mirën e të qeverisurve dhe ai citon shembullin e skllavërisë. Metoda e tij karakteristike e të arsyetuarit është gjithmonë të ofruarit e fakteve [praktike] si provë vërtetësie. Është e mundur të përfytyrohet një metodë më logjike, por jo [edhe] më e volitshme për tiranët. Sipas Grotiusit pra, është e dyshueshme nëse njerëzimi i përket njëqind vetëve, apo [nëse] këta njëqind vetë i përkasin njerëzimit, ndonëse përgjatë gjithë librit të tij ai duket të mbështetet në të parën nga këto pikëpamje, që është edhe ajo e Hobbesit. Këta autorë na e paraqesin racën njerëzore të ndarë në kope gjedhësh, çdonjëra me një bari i cili e ruan atë vetëm për t'ia përlarë pjesëtarët.” (The Social Contract, përk. Maurice Granston; Penguin Books, London 1978, fq. 51) Rousseau, i cili e quan të drejtën e tillë ‘e drejta e fuqisë' [might is right ], i përgjigjet kështu kësaj logjike: “‘Bindju atyre në pushtet!' Nëse kjo nënkupton ‘dorëzoju forcës', udhëzimi është i mirëpeshuar, por i tepërt; [ngaqë] nuk është dhunuar kurrë, mendoj unë. I gjithë pushteti vjen nga Zoti, jam dakort; por po kështu [edhe] çdo sëmundje, dhe askush nuk na ndalon neve të thërrasim një mjek. Nëse pusitem nga një grabitës në një cep të pyllit, forca më detyron të dorëzoj kuletën. Por sikur ta rregulloja disi që ta fshihja kuletën prej tij, a do të isha ende i obliguar në ndërgjegje ta dorëzoja atë? Fundja, pushka në dorën e kusarit është padyshim një pushtet.” (po aty, fq 53)
2. Thomas Hobbes është një prej atyre që edhe pse nuk anon nga Zoti në logjikën e tij totalitare, mbetet i ndikuar nga idetë e Kishës: “Prapëseprapë, nuk duhet të mendojmë se nga një liri e tillë fuqia sovrane e jetës dhe vdekjes hiqet apo kufizohet. Sepse tashmë është provuar se asgjë që një përfaqësues sovran mund t'i bëjë një të nënshtruari, mbi çfarëdolloj pretendimi, s'mund të quhet njëmend padrejtësi e as fyerje, ngase çdo subjekt është autori i secilit veprim që kryen sovrani, ashtu që ai kurrë nuk ia do të drejtën asgjëje tjetër, ngaqë ai vetë është i nënshtruari i Zotit dhe rrjedhimisht i detyruar të zbatojë ligjet e natyrës. Prandaj, mund të ndodhë - dhe ndodh shpesh në një shtet - që një vartës të çohet në vdekje me urdhër të pushtetarit sovran e prapë të mos i bëjë [me këtë] padrejtësi tjetrit; si atëherë kur Jephtha sakrifikoi vajzën, rast në të cilin ai që vdiste kështu, kishte lirinë e kryerjes së veprimit për të cilin ai prapëseprapë dërgohet në vdekje pa lëndim. Dhe e njëjta gjë vlen për një princ sovran që shpie në vdekje një të nënshtruar të pafajshëm. Kjo ngaqë edhe pse veprimi është kundër ligjit të natyrës si i kundërt me barazinë - siç ishte vrasja e Uriasë nga Davidi, prapëseprapë kjo nuk përbënte fyerje ndaj Uriasë, por ndaj Zotit.” (Thomas Hobbes, Leviathan, The Liberal Arts Press; New York 1958, fq 173)
3. Mund të duket shokuese që edhe disa nga mendjet më të shquara evropiane mbronin ide të tilla. Immanuel Kant shkruan: “Edhe madje nën qeverinë më tirane individi nuk ka të drejtë të rebelojë dhe duhet dënuar me jo më pak se vdekje nëse cënon sovranin” (Immanuel Kants Werke, vol. VI: Der Rechtslehre Zweiter Teil. Das öffentliche Recht, Berlin {Georg Reimer Verlag} 1907, fq 126. Cituar nga Erich Fromm: On Selfishness and Self-Love, New York, 1939, fq 4).
4. Ajo që u mungon krejtësisht filosofive të tilla është idea se feja dhe besimi në Zot duhet të konsiderohen se shpiejnë në vendosjen e drejtësisë dhe përmbushjen e të drejtave njerëzore. Sipas Islamit, pikësëpari, të besuarit në Zot është themeli i idesë së drejtësisë dhe të drejtave të patjetërsueshme njerëzore; vetëm nëpërmjet pranimit të ekzistencës së Zotit bëhet i mundur afirmimi i të drejtave të lindura të njeriut dhe mbajtja e drejtësisë së vërtetë si dy realitete të pavarura nga çfarëdolloj premise a konvente; së dyti, ai përbën garancinë më të mirë për zbatimin e tyre në praktikë.
5. Shih p.sh Sahih Muslim, kaptina Meritat e Ahl al-Bayt, vëll. VII, fq 368 nga Aisha; Sahih Tirmidhi, vëll. V, fq 30, Musnad Ahmad ibn Hanbal, vëll. I, fq 330, Tafsir Ibn Kathir vëll. 3, fq 483, Bukhari në Tarikh, vëll. I, fq 69 të gjithë nga Umm Salamah; Ibn Hajar në al-Isaba, vëll. II, fq 502, Ibn al-Jawzi në Tadhkira al-Khawas; Tafsir Fakhr al-Razi, vëll. 2 fq 700, Sirra Halabi, vëll. XIII, fq 212 etj.., rreth pjesës “Allahu ka për qëllim që nga ju, o' Njerëz të Shtëpisë (së Profetit), të largojë ndytësinë e mëkateve dhe t'ju pastrojë skajimisht” të vargut 33:33 të Kur'anit.
6. I referohet emërimit të Imam ‘Aliut prijës i muslimanëve nga Profeti në zbatim të verdiktit kur'anor të vargut 5:67, gjatë kthimit nga Haxhi i Lamtumirës në Pellgun (Khum) Ghadir, pranë Xhuhfas (vend midis Mekës dhe Medines), para 120 mijë haxhilerëve. Kjo ngjarje është raportuar mutawatir nga 110 as'habë dhe 84 tabi'inë të famshëm prej 360 ‘alimëve, 27 muhadithinëve, 25 historianëve, 18 mutakalimëve, 11 mufesirëve dhe 5 filologëve të xhumhurëve. Shih al-Ghadir nga Sheikh Amini ose al-Muraja'at të Sharaf al-Din, Shabhaye Peshawar nga Shirazi, apo Imamate nga Rizvi.
7. Nahj al-Balaghah (“Shtegu i Gojtarisë” - përmbledhje e ligjëratave, letrave dhe thënieve të Imam ‘Aliut), Hytbja 214. Shih edhe hytben 3, 15, 126 dhe komentin e al-Ustadh Muhammad ‘Abduh në Sharh Nahj al-Balagha të letrës së Imamit drejtuar governatorit të Egjiptit Malik al-Ashtar si dhe al-Hashr: 9. Shih gjithashtu Tabataba'i V, pjesa II. Për një shpalosje mahnitëse të të drejtave në Islam dhe ndërsjellshmërisë së tyre, referoju Risalat al-Huquq të Imam Zayn al-‘Abidinit si dhe Marrëdhëniet Shoqërore në Islam nga ‘Allamah Tabataba'i.

OPINIONI I TË PASPECIALIZUARVE

Ekzistojnë çështje të caktuara për të cilat njerëzit i japin të drejtën vetes të shprehin opinionin e tyre. Në të kaluarën ndodhte kështu me çështjet shëndetsore. Nëse dikush fliste për ndonjë ankesë [sëmundjeje] nga e cila vuante, çdokush që e merrte vesh, do shprehte mendimin e tij se cili ishte shkaku, simptomat dhe ilaçi i saj. Të gjithë e konsideronin të drejtën e të dhënurit mendim të rezervuar për veten e tyre dhe nganjëherë, nëse kishin ndikim dhe pushtet ose i sëmuri ishte i përulur ndaj tyre, do ta detyronin të zbatonte recetën e tyre, efekti i së cilës [mbahej të] ishte krejt i sigurt. Ishte e padëgjuar për ndonjeri të mendohej se të marrurit me çështjet shëndetsore kërkonte pregatitje të posaçme, se duhej të ishe mjek, farmaceolog, apo doktor, me kohën e nevojshme të studimit nën ndihmën e profesorëve si dhe përvojën e mjaftueshme që arrihet në vite. Thua sikur të gjithë e konsideronin veten mjekë. Edhe sot madje mbizotëron e njëjta gjendje mes një grupi të veçantë njerëzish.

Pikërisht e njëjta gjë ndodhte me çështjet fetare dhe vazhdon të mbetet kështu, tek shohim që kushdo [po] ia jep vetes të drejtën të paraqesë opinionin e tij.[1] Temat fetare, sidomos ato që kanë lidhje me teologjinë dhe tawhidin, janë midis çështjeve më të ndërlikuara shkencore, për të cilat jo gjithkush e ka kompetencën e të dhënurit mendim. Natyrisht, bazat e teizmit - në atë masë sa ç'u kërkohet njerëzve t'i dinë dhe t'i besojnë - janë si të thjeshta ashtu edhe të lindura (al-fitrah)[2], gjë që i bën ato të kuptueshme e të pranueshme. Mirëpo, kur hedhim një hap më tej, na dalin përpara diskutimet që përfshijnë Veçoritë, Emrat, dhe Veprat e Zotit, si dhe ato lidhur me qada' wa qadar dhe çështja bëhet jashtëzakonisht e ndërlikuar.[3] Sipas fjalëve të Amir al-Mu'minin ‘Aliut (‘a): ‘ky është një oqean i thellë, në thellësirat e të cilit mund të zhyten vetëm balenat'. Njohja dhe shqyrtimi i Atributeve dhe Emrave të Zotit nuk është punë për të cilën është i aftë gjithkush; e prapëseprapë jemi dëshmitarë të asaj që secili [po] e mban veten të kualifikuar në këtë lëm dhe nuk ngurron të debatojë, të shprehë opinionin e tij dhe të paraqesë ‘provën' për këtë, duke bërë nganjëherë pohime qesharake.

Shkruhet se një prift desh të ilustronte parimin e teleologjisë për të shpjeguar se rendi i gjithësisë është [ai i një sistemi] qëllimplotë dhe se universi lëviz përgjatë një kursi të qëllimtë e të mirëmenduar. Kësisoj desh të vërtetonte se Krijuesi zotëron urtësi, dije, dhe vullnet. Ndonëse, siç e dimë, kjo s'është punë e vështirë dhe si dëshmi mund të përmendet krijimi i cilësdo qenie, kleriku zgjodhi lëkurën e pjeprit dhe tha: “Arsyeja e cila qëndron pas vizatimit të këtyre vijave të rregullta në pjepër është që, kur duam ta ndajmë pjeprin midis anëtarëve të familjes, ato të tregojnë se ku duhet vendosur thika për ta ndarë atë drejtë, që fëmijët të mos grinden e të bëjnë zhurmë.” !

Po përmend tani një shembull tek ne. Thuhet se një person u pyet pse Zoti i dha pëllumbit krahë e devesë jo. Përgjigja që ai sugjeroi ishte se sikur deveja të kishte krahë, atëherë jeta për ne do të ishte një makth i vërtetë: deveja do fluturonte, duke rrënuar të gjitha shtëpitë tona prej qerpiçi dhe balte.

Një tjetër e pyetën se cila është dëshmia për ekzistencën e Zotit. Ai u përgjigj:


Një nga shkaqet kryesore të mosbesimit dhe animit nga materializmi janë logjika e mangët dhe arsyet[imet] e dobëta të paraqitura nga njerëz të pakualifikuar lidhur me çështjet që kanë të bëjnë me urtinë, vullnetin dhe fuqinë absolute të Zotit, drejtësinë Hyjnore, dispozitat Hyjnore (qada' wa qadar), vullnetin e lirë dhe parapërcaktimin, përmotshmërinë e botës apo të qenurit e saj e ardhur në ekzistencë (huduth wa qidam), jetën e përtejme, Vendpastrimin (barzakh)[5], Ringjalljen (ma'ad), parajsën dhe ferrin, Siratin[6] dhe Peshoren (mizan), e kështu me rradhë, të cilat shpesh i bëjnë dëgjuesit e tyre të pandehin gabueshëm se ato që thonë këta njerëz të paditur janë mësimet e fesë dhe se ata flasin nga një njohje në thellësi e këtyre mësimeve.

Është një fatkeqësi e madhe për dijetarët, veçanërisht në qarqet tona, kur persona të cilët nuk zotërojnë as një të kuptuar të mendimit teist e as atij materialist, duke përfituar nga konfuzioni dhe çorganizimi mbizotërues në sistemin e të predikuarit fetar, shkruajnë libra që endin tog një mullar absurditetesh gjoja për të hedhur poshtë pikëpamjen materialiste, duke u bërë gazi i botës. S'ka dyshim që një metodë e tillë predikimi shkon në përfitim të materializmit, dhe librat e shumtë të këtij lloji të shkruar në ditët e sotme mund dhe duhet të shërbejnë si shembull i freskët.



SHËNIME

1. Shih p.sh. Syneti e Bidati nga Vehbi Sulejman Gavoçi, Shkodër 1998.
2. Në Tafsir al-Mizan, ‘Allamah Tabataba'i duke interpretuar vargun e 30-të të Kaptinës ar-Rum mbi natyrën e lindur fetare të njeriut ka ndërmarrë një vështrim më të gjërë duke shprehur mendimin se të gjitha mësimet religjioze dhe feja bazohen në një sistem besimi e praktike dhe tërë nevojat e lindura në natyrën parësore të njeriut.
3. Çështja e determinizmit dhe vullnetit të lirë apo ajo e kadasë dhe kaderit është ndër më të vështirat për t'u zgjidhur teologjikisht, sepse, siç pohon S.H. Nasr, ajo përfshin një realitet që e tejkalon dikotominë e arsyes diskutuese.
4. Në një version tjetër: “Sikur në diçka të mos kishte një grimcë të vërtete, njerëzit nuk do bënin një mal prej saj”.
5. d.m.th Purgatorin. Shih Eternal Life nga autori dhe Lari IV.
6. Të vetmen urë që çon në parajsë.

TEIZMI APO JETA?

Këtu fillimisht duhet të kujtohemi mbi një pikë të veçantë për të qartësuar atë çka synojmë të diskutojmë.

Njeriu është i shtrënguar t'u bindet shtysave të tija instiktuale. Në thelbin e tij, ai është i pajisur me disa instikte të cilat e drejtojnë nga pikësynimi që i është caktuar në vazhdën e krijimit. Natyrisht, kjo nuk do të thotë se ai duhet të ndjekë symbyllurazi instiktet e tij; përkundrazi, ajo çka nënkuptohet është se ekzistenca e këtyre instikteve nuk është e pa qëllim apo absurditet dhe se ato nuk mund të shpërfillen. Ato as nuk mund të lihen pas dore dhe atyre as nuk mund t'i kundërvihesh tërësisht apo t'i luftosh. Instiktet duhen përpunuar, lëmuar dhe drejtuar e kjo nga ana e saj është temë më vete.[1]

Për shembull, tek njeriu ekziston nxitja për të patur fëmijë. Kjo nevojë nuk është gjë e vogël dhe përbën një nga kryeveprat e krijimit Hyjnor. Po të mos ishte kjo shtysë, krijimi nuk do të kishte vazhduar. Mirëpo, në skemën e krijimit kjo prirje është vendosur në fytin e çdo kafshe si diçka tërheqëse dhe e ëmbël, ashtu që çdo brez të vihet në shërbim të brezit pasues, duke e shijuar edhe ai vetë këtë shërbim. Kjo afri nuk është ndërtuar vetëm në brezin paraprirës. Tek njeriu, çdo brez pasues është bërë të ndjejë dhëmbshuri ndaj brezit paraardhës, ndonëse jo me zjarrin e dhëmbshurisë së brezit të shkuar ndaj tij. Këto afri përbëjnë sekretin e lidhjeve [ndërbreznore].[2]

Një tjetër shtysë instiktive tek njeriu është kureshtja, dëshira e tij për kërkimin e së vërtetës dhe arritjen e dijes. Mund t'i pengosh njerëzit përkohësisht nga të kërkuarit, hulumtuarit dhe ndjekja e diturisë, por nuk mund të ndalosh përgjithmonë shpirtin njerëzor të dashuruar pas së vërtetës dhe etjen e tij për dije.[3 ]

Midis instikteve njerëzore është të dhënit mbas pasurisë. Sigurisht, dashuria për pasurinë nuk është një instikt parësor, i drejtpërdrejtë dhe i lindur te njeriu, d.m.th nuk është se ai e pëlqen pasurinë vetëm për t'u pasuruar e që interesin e ka në këtë kuptim. Përkundrazi, ngaqë është në natyrën dhe instiktin e tij të kërkojë plotësimin e nevojave trupore të jetës dhe dukeqenëse në shoqëri të caktuara - si ajo e jona - ilaç për kënaqjen e këtyre kërkesave janë paraja dhe pasuria, ai e do pasurinë si çelësi për të gjitha nevojat materiale. Ai që ka para, mesaduket zotëron çelësin për të gjitha bravat, ndërsa ai që nuk ka i gjen të gjitha dyert të mbyllura. Në këtë kuptim i pëlqen njeriu paratë - si çelës për të gjitha dyert, në kuptimin e materialit të nevojshëm për jetën.

Siç thamë më lart, nuk mund t'i kundërvihet një shtyse të natyrshme dhe instiktive duke e ndrydhur atë vazhdimisht, megjithëse është e mundur për një kohë të shkurtër që shoqëria të zvarritet në atë drejtim ose të tërhiqet një numër i kufizuar njerëzish të shkojnë përgjithmonë asaj udhe. Por njeriu dhe shoqëria njerëzore s'mund të ndalohen përjetësisht nga të përgjigjurit cilitdo prej këtyre instikteve.

Për shembull, është e pamundur që t'i bindim të gjithë të jenë përherë të kënaqur; që të gjitha dyert t'i jenë të mbyllura e të heqin dorë nga magjia e mistershme e çelësit të quajtur ‘para' dhe ‘pasuri' si diçka e pështirë dhe e neveritur.

Tani nëse këto instikte shtypen në emër të Zotit apo fesë, dhe beqaria e murgëria konsiderohen të shenjta në emër të besimit, ndërsa martesa diçka e fëlliqur dhe e ndyrë; nëse nën këtë emër padituria paraqitet si shpëtim, kurse dija dhe shkenca si arsye e animit nga rruga, e nëse në emër të fesë pasuria, fuqia dhe mirëqenia konsiderohen shkak fatkeqësie të përjetshme ndërsa varfërimi, dobësia e deprivimi shkak gëzimi dhe lumturie - ç'pasoja do shfaqen?[4] Parafytyroni një person që, nga njëra anë është i prirë nga udhëzimet e mësimeve fetare e nga ana tjetër, i tërhequr fuqishëm nga këto gjëra. Në fund do të zgjedhë njërën nga këto të dyja, ose, si shumë njerëz, do të përpëlitet i zënë në grackë ndërmjet këtyre dy tërheqjeve dhe do të bëhet si ata personat për të cilët është thënë:


Kjo sjell për pasojë një karakter të lëkundur:


Në të vërtetë një person i tillë bëhet një rast i mirëfilltë psikik me të gjitha veçoritë dhe simptomat e një të sëmuri të vërtetë shpirtëror dhe mendor.

Detyra e fesë dhe mesazhi i saj nuk është fshirja e instikteve natyrore, por modifikimi, ndreqja, kanalizimi dhe të drejtuarit, si dhe sjellja e tyre nën kontrollim e vetëpërmbajtje. Ngase instiktet nuk mund dhe s'duhet të asgjësohen, rrjedhoja e pashmangshme në shoqëritë ku ato shtypen në emër të Zotit, besimit e fesë dhe ku adhurimi i Zotit konsiderohet i papërputhshëm me jetën, është disfata e këtyre ideve dhe domethënieve sublime, si dhe marrja hov e mbizotërimi i materializmit dhe formave të tjera të mendimit ateist e anti-fetar.

Prandaj duhet thënë me vendosmëri se asketikët injorantë dhe fetarët e gënjeshtërt në çdo shoqëri - të cilët për fat të keq janë të shumtë edhe midis vetë nesh - janë faktor madhor i animit të njerëzve nga materializmi.

Russell thotë:


Vërejtja e parë dhe kritika kryesore që i bëhet këtij lloji qasjeje rrjedh nga ana e logjikës së kulluar të tawhid-it dhe teologjisë. E pse vallë Zoti do t'i kërkonte njeriut që të durojë detyrimisht njërën prej këtyre dy fatkeqësive? Përse duhet të jetë bashkimi i dy lumturive i pamundur? Mos është Zoti dorështrënguar, (astaghfiru-llah)?! Mos vallë do ndodhë zvogëlimi i thesarit të bekimeve të tij?! Përse Zoti nuk do dëshironte lumturinë tonë në tokë dhe në jetën e përtejme? Nëse ekziston një Zot, që ka fuqi dhe mirësi të pakufi, atëherë duhet të na e dojë të mirën plotësisht e nëse dëshiron këtë me të vërtetë, kjo nënkupton se Ai dëshiron lumturinë në këtë botë dhe atë të përtejvarrit.[7]

Bertrand Russell është ndër ata të cilët janë fyer dhe munduar shumë nga këto mësime të Kishës dhe ndoshta ato kanë luajtur rol vendimtar për largimin e tij nga feja dhe Zoti.

Ata që kanë predikuar dhe vazhdojnë të predikojnë një nocion të tillë pandehin se arsyeja pse disa gjëra të caktuara siç janë vera [alkooli], bixhozi, imoraliteti, korrupsioni (dhulm) e kështu me rradhë janë ndaluar në fe, është se këto gjëra shpien në lumturi e kënaqësi dhe se Zoti ka dashur që njeriu të mos ketë lumturi, gëzim dhe mirëqenie në jetën e kësaj bote që të mund t'i ketë ato në tjetrën. Çështja qëndron pikërisht në të kundërtën.

Këto kufizime dhe ndalime janë sepse veprime si ato shkaktojnë fatkeqësi dhe mjerim në jetë. Nëse Zoti e ka bërë pirjen e verës të ndaluar kjo s'do të thotë se do të jesh i lumtur në jetë nëse pi e se gëzimi i kësaj bote s'përputhet me atë të tjetrës. Përkundrazi, vera është ndaluar ngaqë është shkak i moslumturisë së kësaj jete dhe tjetrës. Të gjitha gjërat e papastra janë të tilla, d.m.th sikur të mos ishin shkaktare fatkeqësish, nuk do të ishin haram.[8]

E njëjta gjë vlen gjithashtu për obligimet fetare; pra, ngaqë udhëzimet e fesë sjellin lumturi dhe janë burim pasojash të shëndetshme në jetën e tanishme, janë bërë të detyrueshme. S'janë bërë të tilla për të zvogëluar lumturinë e kësaj bote.

Kur'ani Famëlartë i shpjegon qartë dobitë dhe përfitimet e rregullave fetare si dhe dëmet e të këqiat nga gjërat e papastra. Për shembull, në dy vargje shpjegon cilësinë jetike të namazit e të agjërimit dhe fuqinë që i japin ato karakterit njerëzor. Thotë:



Kurse për agjërimin thotë:



Domethënë, faluni dhe agjëroni që shpirti juaj të forcohet e të pastroheni nga cilësitë e shëmtuara. Namazi dhe agjërimi janë një lloj veprimi e praktike, stërvitjeje dhe të ushtruari që parandalojnë kryerjen e së keqes dhe veprave të ulëta.

Këto mësime jo vetëm që nuk e konsiderojnë të papuqshme çështjen e jetës me atë të përshpirtshmërisë, por përkundrazi, çështjet e spiritualitetit i paraqesin si mjet për arritjen e një mbarëvajtjeje më të mirë që mundëson një mjedis jetese të bekuar.

Mësimet e gënjeshtërta të disa misionarëve shkaktuan ikjen e njerëzve nga religjioni dhe pandehjen se të besuarit në Zot përfshin medoemos pranimin e varfërisë, mohimin e të mirave si dhe durimin e fatkeqësive dhe halleve në këtë botë.



SHËNIME

1. Siç u përmend në parathënie, Islami e njeh njeriun me të gjitha përmasat e qenies së vet, dhe zotëron aftësinë e të zgjidhurit në mënyrë rrënjësore të të gjitha kundërshtive e mospërputhjeve ekzistuese. Në mësimet e tij merren parasysh të gjitha nevojat e njeriut dhe jepen udhëzime të përsosura për secilin rast: “Ne ty ta shpallëm librim sqarim për çdo gjë - udhëzim e mëshirë, dhe sihariqdhënës për besimtarët” (an-Nahl: 89).
2. Shih p.sh. Marriage and Morals in Islam nga S. M. Rizvi, Richmond 1990.
3. Referoju shën. 19, kreu II.
4. Shih Rizvi, v.cit. dhe Etika Seksuale në Islam dhe në Botën Perëndimore (Tetovë 1993) nga autori.
5. Nga Gjylistani i Sa'diut.
6. an-Nisa':143
7. “Ne kujdesemi për ju si në jetën e kësaj bote, ashtu edhe në botën tjetër” (Fussilat: 31); “Ne i dhuruam bekime pasardhësve të Adamit dhe i mundësuam të udhëtojnë mbi tokë dhe det. Ne i begatuam ata me të mira dhe i lartësuam përmbi shumicën e krijesave tona” (al-Isra: 70) “Thuaj: ‘Kush i ndaloi stolitë e Zotit që Ai krijoi për robërit e Tij dhe të mirat e furnizimit nga Ai?'. Thuaj: ‘Ato janë në këtë botë për ata që besuan dhe në Ditën e Ringjalljes ata do të kenë më të pastra dhe më të mira se këto.' Kështu ia parashtrojmë shenjat tona popullit që thellohet” (al-A'raf: 32).
8. Zoti i ka ndaluar rreptësisht pijet alkolike, çdo gjë që deh apo e ul njeriun në nivel të palakmueshëm duke i përshkruar si nxitje të djallit që shpie në vepra të ulëta dhe largim të tij nga devotshmëria: “O' ju që besuat, s'ka dyshim se vera, bixhozi, idhujt dhe hedhja e shigjetës (për fall) janë vepra të ndyra nga shejtani. Shejtani nuk dëshiron tjetër, veçse që nëpërmjet verës dhe bixhozit të hedhë armiqësi mes jush, t'ju pengojë nga të përmendurit e Zotit dhe t'ju largojë nga namazi. A po u jepni pra fund atyre?” (al-Ma'idah: 90-1). Kjo ndalesë është shprehur në mënyrë eksplicite edhe në Bibël: “E Zoti i tha Aronit: ‘Verën dhe çdo pije që mund të dehë, mos e pi ti as bijtë e tu… Është ligj i përhershëm për ju brez pas brezi; që të jeni në gjendje ta dalloni sendin e shuguruar prej të thjeshtit; të pastrin prej të papastrit e t'ua mësoni bijve të Izraelit të gjitha ligjet e mia që Zoti ua dha nëpërmjet Moisiut” (Levitiku, 10:8-11). Zoti ka ndaluar kështu të gjitha gjërat e papastra: “Juve ju është ndaluar: ngordhësira, gjaku, mishi i derrit, ajo që theret jo në emër të Allahut, e furmja, e mbytura, e rrëzuarja, e shpuarja, ajo që e ka ngrënë egërsira - përveç asaj që arrini ta therni (para ngordhjes), ajo që është therur për idhuj si dhe të kërkoni me short fatin” (al-Ma'idah: 3) dhe në Bibël gjithashtu: “Por mos i hani këto kafshë që nuk ripërtypen ose e kanë thundrën e ndarë… Thiu, i cili edhe pse s'e ka thundrën plotësisht të ndarë, nuk ripërtypet. Mishin e këtyre kafshëve mos e hani dhe mos e prekni ngordhësirën e tyre, sepse këto janë për ju të papastra” (Levitiku, 11:4-8).
9. al-Baqarah: 45. Shih Beheshti IV.
10. al-Baqarah: 183

MJEDISI I PAPËRSHTATSHËM MORAL DHE SOCIAL

Një tjetër shkak i zhvillimit të prirjes materialiste është mospërputhja e klimës shpirtërore dhe morale tek njeriu me mendimet e lidhura me të besuarit në Zot e të adhuruarit e Tij. Natyrisht, të besuarit në Zot dhe përkushtimi ndaj Tij kërkojnë patjetër një lloj të veçantë lartësimi shpirtëror. Kjo është fara që lëshon rrënjë në truallin e pastër por që ndotjet dhe helmet e shkatërrojnë. Nëse njeriu bie viktimë e ndekjes së dëshirave trupore, duke u bërë adulterist, materialist dhe pre e pasioneve të ulëta dhe epsheve, dalëngadalë idetë dhe të menduarit e tij - në përputhje me parimin e përshtatjes ndaj mjedisit - do fillojnë t'ia përshtatin veten etikës së tij morale dhe shpirtërore. Mendimet sublime që kanë të bëjnë me të besuarit, të adhuruarit dhe dashurinë për Zotin ua lënë vendin ideve të ulëta materialiste siç është ajo se ekzistenca është absurditet, se në proceset e gjithësisë s'ka asnjëfarë përllogaritjeje, apo ndjenjës se botën nuk e drejton asnjë parim moral; se të bëhet qef ia vlen tani e të ngjashme me këto.

Çdo ide dhe mendim, për tu zhvilluar dhe mbijetuar, duhet të ketë një terren shpirtëror të volitshëm. Sa bukur e mirë është thënë kjo në shkrimet e shenjta [islame]:


Thamë ‘klima e papërshtatshme shpirtërore'. Ndoshta do të pyetet se si qëndron çështja me klimën shoqërore? Përgjigja është se ne përmendëm shkakun më të afërt dhe se padyshim, klima sociale gjithashtu duhet të jetë e volitshme. Mirëpo, ndikimi i mjedisit shoqëror në të besuarit s'është ndikim i drejtpërdrejtë, por i tërthortë. Mjedisi i ndotur social fillimisht prish etosin shpirtëror dhe mendor e një klimë e korruptuar shpirtërore ngushton terrenin për zhvillimin e ideve të lartësuara dhe forcon themelet për rritjen e mendimeve të ulëta. Ja përse në Islam i është kushtuar vëmendje dhe mund i madh përmirësimit të mjedisit social e pikërisht për këtë arsye forcat që ndjekin politikën e çrrënjosjes së mendimeve të larta te njerëzit, në fillim përgatisin terrenin për korrupsion etik e praktik dhe për të realizuar këtë ndotin klimën sociale me të gjitha mjetet që zotërojnë.[2]

Për të sqaruar ndikimin e klimës së papërshtatshme shpirtërore mbi animin nga materializmi, duhet të shkoqisim përsëri një tezë që kemi cekur më parë.

Thamë se materializmi është nganjëherë ideor e nganjëherë etik. Materializëm etik d.t.th. që personi, megjithëse në aspektin e bindjeve beson në të mbinatyrshmen, në atë të moralit dhe sjelljes [në praktikë] është materialist. Siç u tha, materializmi etik është një nga shkaqet e materializmit ideor. Me fjalë të tjera, veset, ndjekja e shfrenuar e grykësive dhe epsheve ndijimore si dhe të zhyturit në llumin e hedonizmit janë disa nga shkaqet e zhvillimit të një animi intelektual nga materializmi.

Materializmi etik sjell një gjendje në të cilën jeta e njeriut është e zbrazët nga çfarëdolloj ideali moral dhe shpirtëror.

A është e mundur që një person të besojë në Zot e që sjellja e tij të mos jetë pasqyrim i besimit të tij e që në këtë aspekt të jetë materialist? Dhe, a është e mundur që një person për nga bindjet të jetë materialist, por në praktikë të mos jetë i tillë, d.mth. që jeta e tij të jetë modeste dhe e pastër nga teprimet, shkeljet, sjellja tiranike e dhuna ndaj të tjerëve? Së fundi, a është e mundur për materializmin moral të ekzistojë i veçuar nga ai ideor? Përgjigja është: po, është e mundur dhe ndodh shpesh, por nuk është diçka që zgjat e në të cilën mund të mbështetesh. Kjo sepse ajo është një gjendje jo e natyrshme e ajo që është kundër natyrës dhe rrjedhës së natyrshme të shkakut e pasojës nuk do zgjasë e në fund do shpierë në ndarje: ose sjellja dhe praktika do ndikojnë mbi bindjet dhe do i ndryshojnë ato, ose bindjet dhe idetë do të kryejnë ndikimin e tyre duke e ndryshuar mënyrën e të sjellurit. Si përfundim, ose të besuarit do i dorëzohet të sjellurit, ose sjellja do e mundi të besuarit.

Është e vështirë të besohet që dikush mundet të mbetet i përzotshëm gjithë jetën me ide dhe mendime, ndërkohë që në praktikë të jetë materialist; në fund njëra prej dy prirjeve do ta mundi tjetrën dhe ai detyrimisht do të anojë nga njëra prej tyre.

Po kështu, një person që për nga mendimet dhe bindjet është materialist, do ai apo s'do, ose do të kryejë kthesë - herët a vonë - e të bëhet i përzotshëm, ose pastërtia e tij morale do ia lërë vendin materializmit etik. Këto dy lloje të materializmit - ideor dhe etik, janë shkak dhe pasojë i njëri-tjetrit dhe i përkasin kategorisë së shkaqeve dhe pasojave të ndërsjellta, d.m.th. secili ndodh t'i jetë tjetrit shkak dhe pasojë.

Kur të menduarit e dikujt mbërrin deri në ekstremin [sa të pohojë] që gjithësia është e paqëllim e se në të nuk ka kuptim, intelekt, urti dhe ndërgjegje; se njerëzimi është krijim i rastësisë, pa një qëllim e se dosja e njeriut do mbyllet njëherë e përgjithmonë pas vdekjes - një person i tillë natyrisht do fillojë të mendojë se duhet [shfrytëzuar koha për të] shijuar çdo çast që ka në dispozicion: “Deri ku të harxhohen energjitë duke u shqetësuar se ç'është e mirë dhe ç'është e keqe e të çohet kot tërë jeta!” Mënyra [nihiliste] e të menduarit në të cilën ekzistenca, jeta dhe krijimi konsiderohen të kotë, sigurisht do të përfundojë me idenë e materializmit, sidomos ngaqë ky lloj mënyre të menduari është jashtëzakonisht i dhimbshëm e i padurueshëm. Në përgjithësi, personat me ide të tilla ikin nga vetvetja, duke u përpjekur të arratisen nga mendimet e tyre tmerruese. Ata janë gjithmonë në kërkim të diçkaje që t'i mbajë këto mendime dërrmuese të cilat i frikësojnë si akrepat sa më larg, dhe i qasen diçkaje që t'i largojë këto ide shkatërruese që i torturojnë pareshtur. Kërkojnë shmangie dhe atë që i bën të harrojnë. Gjejnë strehim tek droga, narkotikët, mjetet qetësuese dhe intoksikantët. Më e pakta që bëjnë është të shkojnë në mbrëmje qefesh dhe dëfrimesh (lahw) për të harruar vetveten dhe mendimet e tyre torturuese, duke u fundosur gradualisht në materializëm etik.

Që këndej, arsyeja e shndërrimit të materializmit ideor në etik nuk është vetëm ajo që baza logjike e një moraliteti të themeluar mbi dlirësinë dhe përzotshmërinë pëson lëkundje dhe se nuk mbetet terren për mbylljen e syve përpara shijimeve trupore. Forca tërheqëse e dëfrimeve s'do e bëjë punën e saj vetëm duke shkatërruar digat e përshpirtshme të mendimeve të shenjta. Përkundrazi, ekziston edhe një arsye tjetër. Mendimet materialiste lidhur me botën, jetën dhe krijimin do mposhten me vështirësi dhe do i shkaktojnë dhimbje e pikëllim njeriut, duke krijuar në të një gjendje në të cilën ai zhvillon një prirje të arratisjes nga këto mendice, e për pasojë kërkimin e strehës në veprimet që i sjellin harrim, siç janë dëfrimet dhe kënaqësitë, apo drogat dhe mjetet qetësuese. Ndikimi largues i këtyre mendimeve të tmerrshme nuk është më i vogël se tërheqja e shijimeve të materializmit.

Rasti i anasjelltë është i mundur gjithashtu. Ashtu siç kthehet materializmi ideor në etik, po ashtu materializmi moral do të çojë në fund në materializëm ideor. Pra, siç ndikon të menduarit dhe intelekti mbi etikën dhe të sjellurit, po kështu edhe etika dhe sjellja do ndikojnë gjithashtu mbi të menduarit dhe besimin [bindjet]. Qëllimi kryesor i ngritjes së kësaj teme në diskutimin tonë qendror të shkaqeve të animit nga materializmi, i cili ka arritur deri tek çështja e klimës së papërshtatshme shpirtërore dhe etike, qëndron pikërisht këtu.

Mund të shtrohet pyetja se e ç'lloji është lidhja ndërmjet të sjellurit dhe të menduarit. A nuk është çështja e mendimeve e ndarë nga sjellja? A s'është vallë e mundur që njeriu të mendojë në një mënyrë të caktuar e që trajta e tij e të menduarit të mbetet e pandryshuar, por që veprimet dhe sjellja e tij morale të mos i përshtaten asaj dhe të marrin një drejtim tjetër?

Përgjigja është se feja dhe të besuarit nuk janë thjesht ide të thata abstrakte e të ndara që zënë një pjesë të trurit, duke mos patur kurrfarë ndikimi a lidhjeje me pjesët e tjera të qenies njerëzore. Mes mendimeve të njeriut ndodhen shumë të cilat s'kanë të bëjnë me sjelljen, siç janë dijet dhe konceptet matematike, infomacioni dhe pjesa më e madhe e njohurive nga natyra dhe gjeografia.

Mirëpo, ekzistojnë disa mendime të cilat kur shfaqen në jetën e njeriut, ngaqë janë të lidhura me fatin e tij, priren t'ia mbizotërojnë krejt qënien dhe të marrin gjithçka në duart e tyre. Me t'u shfaqur, ato tërheqin me vete në zinxhir një sërë mendimesh të tjera dhe e ndryshojnë drejtimin e njeriut në jetë. Kjo ngjan me tregimin për nxënësin e vogël i cili, sadoqë mësuesi i thonte të shqiptonte 'a', ai prapëseprapë nuk e bënte këtë. Kur, megjithë një këmbëngulje të madhe ai mbeti gojëkyçur, mësuesi e pyeti që të tregonte se ç'dëm do i bëhej sikur të thonte 'a'. Ai u përgjigj: “Nëse them 'a', s'do mbarojë me kaq. Atëherë do më duhet të them 'b', e kështu një rresht i gjatë do pasojë. Prandaj, që nga fillimi unë s'dua të them 'a', që të jem i lirë deri në fund”.

Sa'diu thotë:

Çështja e Zotit është mu si ajo 'a'-ja e mësimit të parë të fëmijës, e cila me t'u thënë do të pasohet menjëherë me një 'b' dhe pastaj me rradhë nga shkronjat e tjera të alfabetit të dijes së Hyjnores. Kur njeriu pranon Zotin, duhet të pranojë që Ai është njohësi absolut i të gjitha sekreteve dhe të fshehtave, mistereve dhe mrekullive, fuqiplotë dhe i urtë (Hakim) dhe se asgjë nuk është pa një qëllim në veprat e Tij ku nuk ekziston kotësia dhe e pakuptimta.4 Kështu, edhe në lidhje me krijimin e njeriut gjithashtu ekziston pikësynimi dhe qëllimi që nuk janë kurrsesi të kotë. Atëherë do të lindi pashmangshëm pyetja se, a është jeta e njeriut e kufizuar në të tanishmen apo ai ka dhe detyra gjithashtu? A i ka caktuar ndonjë detyrë njeriut Ai që e krijoi atë apo jo? Dhe nëse ekziston ndonjë detyrë, cila është ajo dhe si duhet kryer?

Kjo është një 'a' që nuk të lë të qetë deri sa t'ia dorëzosh asaj gjithë jetën tënde. Kjo pra është udha që 'a'-ja e Zotit vijëzon për njeriun.

Ky arsyetim tregon se teizmit i nevojitet një klimë e përshtatshme shpirtërore dhe shoqërore. Në rast se ajo nuk është e volitshme, rrënjët e përshpirtshmërisë do të thahen, të shkatërruara si fara e mbjellur në tokën ku nuk gëzon kushtet e duhura për t'u rritur. Të besuarit në Zot kërkon një terren të pregatitur shpirtëror për rritjen e tij. Ai synon udhërrëfim spiritual dhe lartësim të shpirtit. Tawhidi kërkon ta sjellë shpirtin në harmoni me qëllimet e jetës dhe të krijimit. Kjo është arsyeja përse Kur'an Kerimi flet gjithandej për mundësitë, pastërtinë dhe aftësitë [mësuese]. Ai thotë:


Nga ana tjetër, mëkatet morale dhe veset e degradojnë pozicionin e pastër dhe të lartë të shpirtit. Rrjedhimisht, ky lloj të menduari dhe ai lloj sjelljeje janë dy forca të kundërta në lidhje me njëra-tjetrën.

Kjo nuk vlen vetëm për shpjegimet e shenjta fetare; përkundrazi, të gjitha mendimet sublime, qoftë nëse i përkasin fesë apo jo, janë të këtilla. Fisnikëria, trimëria dhe guximi i shpirtit nuk zhvillohen tek të gjithë. Nderi, liria, drejtësia dhe shqetësimi për mirëqenien e të tjerëve nuk shfaqen tek dokushdo. Tek njeriu që i është dorëzuar epsheve dhe shijimeve ndijimore këto shkojnë drejt pakësimit dhe gërryerjes, ndërsa tek i vetëmohueshmi dhe sakrifikuesi ato zhvillohen më tepër. Prandaj, aty ku njeriu priret drejt pasioneve ndijimore, grykësisë së pangopur, rehatisë dhe dëfrimit, të gjitha virtytet njerëzore janë të vdekura dhe ai zhgërryhet në moçalishten e veseve morale djallëzore dhe ja se si shoqëria dhe individët shkojnë [drejt] rrugës së rrënimit.

Një shembull historik i kësaj është rrëzimi i Spanjës islame. Sado që u përpoq që me çdo mjet t'ia shkëpusë nga duart muslimanëve, Kisha nuk ia doli mbanë derisa nuk thuri një plan dinak djallëzor dhe i hoqi lartësimin shpirtëror dhe përkushtimin, duke i mësuar me dehjen dhe shijimet ndijore e duke i zhveshur nga nderi dhe dinjiteti i tyre. Pastaj mundi që, në fillim të shkatërronte epërsinë dhe sovranitetin e tyre, e më pas përkushtimin fetar dhe besimin e tyre.

Të dashurit e Zotit (awliya') dhe njerëzit e shenjtë e kishin zakon të largoheshin edhe nga shumë shijime të lejuara (mu'bah) dhe të përmbahen madje edhe nga shijimi i gjërave hallall duke u treguar të kujdesshëm të mos robëroheshin prej tyre, sepse e dinin se aty ku njeriu mësohet me kënaqësitë do i merret lartësimi i shpirtit, të mos flasim pastaj për ata që arrijnë deri në atë shkallë sa të mësohen me mëkat.

Në librat islamë, kjo ide është paraqitur në trajtën e nocionit që mëkati e nxin zemrën dhe një zemër e nxirë ushqen mosbesim. Me fjalë të tjera, “Vesi sjell zemrën e zezë, kurse zemra e zezë sjell mendimin e zi”:





SHËNIME

1. Për disa nga perlat e spiritualietit në Islam referoju Sahifës së Imam Zayn al-‘Abidin, Tuhaf al-Uqul nga Ibn Shuba, Light Within Me nga autori; The Ahl al-Bayt: Ethical Role Models nga as-Sadr dhe Nahxhul Balagha.
2. Kur'ani (shih p.sh 8:36, 4:27, 61:8 etj: “.. e ata që ndjekin dëshirat e epsheve duan që ju të devijoni në tërësi”) dhe tradita profetike i kanë kushtuar vëmendje edhe përpjekjeve të dashakeqëve për të përhapur korrupsion dhe shthurje mbi dhé. Shih Khamenei I, Lari VIII dhe Nasr V.
3. Nga Gjylistani.
4. Shih shën. 115, kreu 3.
5. al-Baqarah: 2
6. Shih Yasin: 70
7. ar-Rum: 10. Imam ‘Ali citohet të ketë thënë: “Skllavi i epshit të vet është shumë herë më i nënshtruar sesa skllavi i zakonshëm.” (al-amidi: Ghurar al-Hikam).