Një ndër detyrat më të rëndësishme të çdo qytetërimi është mbrojtja, kultivimi dhe hulumtimi serioz e i pandërprerë i traditës së vet. Shpalosjet e traditës mund të jenë shpirtërore, intelektuale, artistike a kulturore, mirëpo s′ka nevojë të mbitheksohet se kujdesi ndaj burimeve të saj duhet të mbetet i njëjtë, veçanërisht në ditët e sotme kur elementet më themelore të traditës sfidohen e sulmohen aq ashpër nga modernizmi, madje edhe prej individësh që supozohet të marrin frymë brenda saj.

Nehxh ul-Belagha është pa dyshim një nga perlat e trashëgimisë shpirtërore dhe intelektuale të Islamit, me një ndikim frymëzues/formësues të pamatë në letërsi, përshpirtshmëri, filosofi, etikë dhe teologji. Ajo është përmbledhja më e famshme e ligjëratave, letrave dhe thënieve të shkurtra të Imam ‘Ali ibn Ebu Talibit, kalifit të katërt të Islamit, e mbledhur rreth fundit të shekullit IV/X nga Sejjid Sherif Raziu (vd. 406/1016), vëllai i Alam ul-Huda Sherif Murtezait.

Ky artikull shqyrton aspekte të autorësisë dhe autenticitetit të kësa vepre madhështore, duke shtjelluar pretendimet kryesore të atyre që ia kanë dyshuar vërtetësishmërinë dhe të atribuarit e saj Imam ‘Aliut - si në të kaluarën, ashtu edhe sot. Shpresojmë që kësaj teme të rëndësishme të mund t′i kushtohemi më gjerësisht në të ardhmen, me punime më të plota dhe të hollësishme.

Para se të kalojmë tek kundërshtitë lidhur me autorësinë dhe vërtetësishmërinë e Nehxh ul-Belaghës, duhen thënë dy fjalë për mënyrën e përpilimit dhe mbledhjes së saj. Sejjid Raziu, një nga dijetarët e shquar imami të gjysmës së dytë të shekullit IV/X e përpiloi tekstin nga të gjitha burimet e disponueshme që kishte, duke udhëtuar shpesh në largësi të mëdha për të mbedhur materiale që i njiheshin Imam ‘Aliut. Ai grumbulloi gjithçka që mund të gjente nga ligjëratat, letrat, porositë dhe thëniet e shkurtra, me natyrë aforiste, të Imamit, duke zgjedhur për tekstin e Nehxh ul-Belaghës ato që i konsideronte më të rëndësishmet nga pikëpamja letrare. Vepra dallohet për mënyrën e çrregullt në të cilën janë renditur materialet, si për nga kronologjia, ashtu dhe tematika. Megjithatë, autoritete madhore në letërsinë arabe kanë dëshmuar se stili mbetet i njëjtë përgjatë tërë tekstit, i cili shquhet për elegancë të pashoqe dhe thellësi të jashtëzakonshme shprehjeje, që e bën një shembull unik të gojtarisë dhe oratorisë në traditën islame dhe më gjerë. Qëllimi i Sherif Raziut në përpilimin e kësaj vepre madhore ishte më së pari letrar, etik e shpirtëror, pa synuar të ofronte një material që do të shërbente në legjislim apo jurisprudencë. Synimi i tij ishte të frymëzonte dhe të paraqiste e jo të verifikonte dhe të mbështeste aspektin formal të autenticitetit të materialeve në fjalë. Për pasojë, ai nuk ka dhënë zinxhirë transmetimi për materialet e përfshira, të cilat gjithsesi, siç do të shihej, nuk do viheshin në dyshim nga bashkësia akademike e muslimanëve edhe të paktën 250 vjet pas vdekjes së Raziut.

Duhet theksuar që në fillim se është bindja jonë se, sido që të jetë puna me statusin që mund t′i vishet Nehxh ul-Belaghës, është pikërisht një thënie e famshme e Imam ‘Aliut ajo që tregon mjetin kryesor për të depërtuar tek mesazhi i saj origjinal, që nuk varet aspak nga identiteti i autorit: “Shiko çfarë është thënë e jo kush e ka thënë!” Kjo sepse për vëzhguesin e paanshëm - ashtu si për kërkuesin e përshpirtshmërisë - vetë përmbajtja e thellë dhe ndikimi bindës i korpusit të thënieve vërteton rëndësinë e tyre. Fakti verbues se ky korpus ka qenë aq instrumental për një traditë të tërë shpirtërore e intelektuale tregon në vetvete se ai nuk mund të vlerësohet thjesht mbi bazën e dokumentimit historik të tyre apo rregullave të jashtme të vlerësimit. Për ata që kërkojnë kuptim depërtues tek tradita, thellësia shpirtërore ka shumë më tepër rëndësi se një kriter i caktuar i saktësimit historik.

Kjo pikë tejet e rëndësishme ilustrohet përsosmërisht nga një përgjigje e hollë e ‘Alame Tabataba′it ndaj një pyetjeje të Henry Corbin-it, gjatë diskutimeve të tyre të rregullta të mbajtura në Teheran në vitet ′60 të shekullit të kaluar. Corbin, që ishte tepër i distancuar nga historicizmi karakterizues i akademizmit perëndimor të studimit të traditave, iu drejtua mjeshtrit të nderuar me fjalët: “Studiuesit perëndimorë pretendojnë se ‘Aliu nuk është autori i Nehxh ul-Belaghës. Cili është qëndrimi juaj dhe kë konsideroni ju si autor të saj?” ‘Alame Tabataba′i iu përgjigj me qetësinë dhe butësinë e tij proverbiale: “Për ne, kushdo që ta ketë shkruar Nehxh ul-Belaghën është ‘Aliu, edhe në pastë jetuar një shekull më parë!”

Corbin do ta pasqyronte ndikimin e kësaj përgjigjeje të thellë në kreun e parë të veprës së tij madhore Historia e Filosofisë Islame, ku, duke adresuar çështjen e Nehxh ul-Belaghës, do të shkruante: “Për të kuptuar atë që ajo përmban, është më mirë që të merret fenomenologjikisht, pra, sipas qëllimit të saj eksplicit; cilido qoftë mbajtësi i penës, është Imami ai që flet. Pikërisht kësaj i detyrohet ndikimi i veprës.” Ideja e Corbin-it, e pasqyruar gjithandej në qasjen e tij ndaj teksteve të traditës, është se këto duhen lexuar në thellësi, duke kapërcyer formën për të mbërritur te thelbi. Ato duhen shqyrtuar fenomenologjikisht, pra vëmendja u duhet kushtuar atyre elementeve në to që kanë përvijuar suazat e përshpirtshmërisë dhe meditimit brenda traditës dhe që kanë qenë efektive në kërkimin e domethënies dhe ndriçimit brenda së njëjtës.

Mjerisht, autorë dhe mendimtarë të ndryshëm muslimanë të shekullit të kaluar, nën ndikimin e thellë të modernizmit kanë shprehur dyshime lidhur me bazueshmërinë e atribuimit të pohimeve me domethenie filosofike Imam ‘Aliut. Boshti i pretendimeve të tyre sillet rreth faktit se arabët e atëhershëm nuk kishin familjaritet me çështje dhe metoda të tilla argumentimi apo analiza të mprehta filosofike e gnostike si ato që gjenden në Nehxh ul-Belagha. Diskutime të tilla, sipas tyre, qenë të mundura vetëm pas njohjes së muslimanëve me filosofinë e Greqisë së Lashtë dhe për pasojë duhet të jenë shkruar jo më herët se mesi i shekullit të tretë hixhri. Ato thjesht i janë atribuar Imam ‘Aliut, vazhdojnë ata, por në të vërtetë janë shkruar nga dijetarë shi‘itë të kelam-it, që njihnin filosofinë greke dhe të cilët kërkonin të mbizotëronin në debatet e famshme teologjike esh‘arito-mu‘tezilite. Ndër artikuluesit e të tilla tezave është Ahmed Emin, i njohur për qëndrimet e tija të ashpra ndaj shi‘izmit.

Është e vërtetë se arabët nuk njiheshin me ide e nocione të tilla - dhe jo vetëm arabët, por edhe joarabët, madje as vetë grekët e lashtë. Njerëz si Ahmed Emini harrojnë në të vërtetë se për kë bëhet fjalë këtu, duke e ulur ‘Aliun në nivelin Ebu Xhehlit apo Ebu Sufjanit, që ishin përfaqësues të mirëfilltë të arabëve të kohës. Kësisoj, Ahmed Emini postulon premisën e tij minore e madhore, duke e mbështetur përfundimin e tij mbi to: arabët nuk ishin të familjarizuar me nocione filosofike, ‘Aliu ishte arab, pra ‘Aliu nuk ishte i familjarizuar me nocione filosofike. Ky arsyetim i çalë, që rimon aq shumë me mënyrën orientaliste të shpjegimit të dukurisë së shpalljes dhe vetë përpilimit të Kur′anit, përpiqet të përjashtojë kategorikisht mundësinë e ndriçimit të brendshëm shpirtëror të individit, përkundrejt masës. Duhet pyetur këtu nëse arabët ishin ndopak të familjarizuar me idetë dhe konceptet e parashtruara në Kur′an apo jo. A nuk u rrit ‘Aliu në prehrin e Profetit (s), duke u mbrujtur që në moshë të njomë me dijen e frymëzuar dhe a nuk ishte vetë i Dërguari i Allahut ai që i “hapi njëmijë dyer (të dijes), çdonjëra nga të cilat hapte njëmijë të tjera”? A nuk tha Profeti (s) se “unë jam qyteti i diturisë dhe ‘Aliu është porta e tij, ndaj kushdo që synon dituri le të vijë nga porta”? A nuk ua paraqiti ai sahabëve ‘Aliun si më i dituri ndër ta? A nuk tha ai se ‘Aliu do të luftonte për zbërthimin shpirtëror (te‘wil) të Kur′anit ashtu siç luftoi ai për zbritjen (tenzil) e tij? A nuk ka thënë Ibn Sina se “pozita e ‘Aliut në mesin e sahabëve të Profetit (s) është si ajo e intelektives në mesin e shqisores (el-ma′kul bejn ul-mahsus)”? Përse u dashka të mohohet rangu i lartë shpirtëror i dikujt që e zgjeroi kraharorin nga burimi gufues i Islamit, për të mbrojtur patjetër prestigjin e të tjerëve që s′u ngritën dot mbi nivelin e zakonshëm? Ahmed Emin dhe bashkëmendimtarët e tij pohojnë se, përpara njohjes me filosofinë greke, arabët ishin të pafamiljarizuar me konceptet që ndodhen në Nehxh ul-Belagha. Problemi është se arabët s′u famijarizuan me idetë dhe nocionet e ndodhura në Nehxh ul-Belagha edhe me shekuj të tërë pas njohjes me filosofinë greke. Dhe jo vetëm arabët, por as muslimanët e kombësive të tjera! Arsyeja e thjeshtë për këtë është se nocione të tilla nuk gjenden askund në filosofinë greke; ato janë koncepte e ide të veçanta për filosofinë islame, të frymëzuar drejtpërsëdrejti nga burimet e shpallura të fesë përmbyllëse për njerëzimin.

Gjithsesi, dyshimet mbi autorësinë e Nehxh ul-Belaghës kanë një histori të gjatë, që fillon me Ibn Khalikanin (vd. 681 H./1283), i cili do të kundërshtonte atribuimin e tyre Imam ‘Aliut, duke mohuar sidomos pjesët kritike ndaj disa sahabëve të Profetit (s), të cilave do t′u kthehemi më vonë, si dhe duke ngulmuar që ligjëratat ishin tepër të rafinuara dhe proza e rimuar (saxh‘) e tyre ishte shumë precize që të ishin mbajtur aty për aty. Ironikisht, një nga provat e forta që mbështesin faktin se ‘Aliu e kishte në të vërtetë aftësinë për të folur spontanisht në prozë rimike është pohimi i njërit prej armiqve më të mëdhenj të pasardhësve të ‘Aliut, ‘Ubejdullah ibn Zijadit. Pas tragjedisë së Qerbelasë, Zejnebja, motra e Huseinit, mbajti një fjalim rrënqethës që sfidoi dhe kundërakuzoi guvernatorin e Kufas si përgjegjës për masakrën. Edhe pse ishte objekti kryesor i akuzës së saj, Ibn Zijadi nuk mund ta përmbante veten nga admirimi i fuqisë dhe mjeshtërisë së oratorisë së saj të veçantë dhe tha: ‘ajo flet në prozë rimuese, tamam si i ati përpara saj.′

Le të hedhim një shikim tani mbi disa elemente treguese të autenticitetit të Nehxh ul-Belaghës, për t′iu kthyer më pas kundërshtive lidhur me autorësinë dhe përfunduar me dokumentimin alternativ të shumë pjesëve të saj.

Nga mënyra se si është hartuar Nehxh ul-Belagha, duke lënë midis shumë faqe dhe vende bosh, del që ligjërimet dhe shkrimet e Imam Aliut janë qëmtuar nga burime të ndryshme. Duket se mbledhësit të saj duhet t′i jetë dashur shumë kohë për plotësimin e tyre, për vetë faktin që kjo punë i bie të ketë vazhduar deri në ditët e fundit të jetës së tij. Megjithëse vepra mund të quhej e përfunduar, ai përfshinte me nxitim çfardolloj materiali të ri, që i binte në duar, dhe nuk kujdesej për sistemimin e përshtatshëm të tij - edhe sikur ai të mos pajtohej me strukturën ekzistuese, duke u mjaftuar vetëm me një shënim, sipas të cilit një e thënë e caktuar e rendit këtë material në filan vend.

Kjo mënyrë strukturimi dhe hartimi është e mjaftueshme në vetvete për të bindur njerëzit e paanshëm që stili i Sejjid Raziut në të shkruar dhe forca e tij shprehëse nuk kanë të bëjnë fare me përmbajtjen dhe që ai është kufizuar vetëm në mbledhjen e ligjëratave të Imam Aliut nga burime të ndryshme dhe në bashkimin mekanik të tyre. Këto hallakatje e shkujdesje ia cenojnë mjaft vlerat veprës, por janë pikërisht ato që e bëjnë të besueshëm autenticitetin e saj. Hartuesi i saj i është përkushtuar me aq shumë zell kopjimit besnik të fjalëve - siç haseshin në dorëshkrimet apo në kujtimet e tregimtarëve të ndryshëm, sa që fanatizmi i tij lëndon vende - vende edhe vetë shijet e lexuesit, i cili nuk e ndjen dobinë e kopjimit të një pohimi, që është ndeshur tashmë dhe më parë.

Një gjë e tillë ndodh për shembull në qortimin drejtuar popullit të Basras, kur flitet për përmbytjen e saj, apo në përdorimin e shprehjeve të ndryshme për xhaminë e saj, të tilla si ‘Niamat-i Xhathime′ ose ‘Kaxhwetair in filuxhxhet-i Bahr′ apo fjalë të tjera të kësaj natyre. Ky skrupulozitet i tij në saktësinë e kopjimit të kujton disa libra që botohen si fotokopje të dorëshkrimeve përkatëse, ku shpesh nuk ndreqen as gabimet më të dukshme, por vetëm tregohet me anë të shënimeve margjinale që kjo apo ajo fjalë është, me sa duket, e gabuar dhe që fjala korrekte duhet të jetë kështu apo ashtu. Natyrisht, lexuesi do dëshironte që në origjinal të mos figuronte fare versioni i gabuar dhe të vendosej vetëm versioni korrekt, por praktika që po diskutojmë, është zbatuar pikërisht për të garantuar saktësinë e kopjimit. Në të njëjtën mënyrë është vepruar edhe me vetë Kur′anin e Shenjtë, ku vërtetohet prania e gabimeve ortografike, që janë futur gjatë kompilimit uthmani nga kaligrafistët, siç është rasti i fjalës ‘Laa azbahannahu′, ku ‘a′-ja e dytë është e gabuar, sepse këtu ‘la′-ja nuk është për të dhënë kuptim mohues, meqë në të vërtetë ajo që paraprin ‘azbahannahu′-n është ‘lam′-i, që shpreh theksim; por muslimanët e kohëve më të vona mendonin se nuk duheshin korrigjuar as gabimet e tilla, kaq të dukshme, përndryshe cenohej parimi i saktësisë në kopjimin e Shkrimit Hyjnor. Në fakt, është ky parim që e ka bërë skllavërisht besnik transmetimin e Kur′anit në shekuj. Në disa vende tingulli ‘ta′, në ‘Rehmat′ për shembull, është shkruar me dorë, në disa të tjera ‘Xhennet′ është shkruar pa ‘a′, në disa folje, edhe pse të njëjësit, siç është ‘Jadu′, ndodhet ajo ‘a′ që shkruhet në foljet e shumësit, megjithëse është e pazëshme. Të gjitha këto pasaktësi janë toleruar vetëm e vetëm për t′i dhënë më shumë peshë autenticitetit të kopjimit. Kështu vepron edhe Sejjid Raziu kur i pranon frazat në po ato forma që i ka takuar, në mënyrë që në vepër të mos mund të futen nuanca ndërmjetësimi. Interesimi vetëm për faktin u jep fund një herë e mirë pretendimeve se gjoja ky libër është një vepër e sajuar nga vetë Sejjid Raziu.

Argumenti i dytë për këtë çështje lidhet me përdorimin e fjalëve ‘Minha′ ose ‘Minhu′, që do të thonë ‘nga e njëjta′, të cilat hasen ndërmjet pjesëve të ndryshme të një fjalimi, ku zakonisht njëra pjesë është pothuajse krejt e palidhur me pararendësen e saj. Ka ndodhur që në këtë mënyrë të lidhen fragmente, që u përkasin periudhave të para-profetësimit ose të fillimeve të profetësimit, me të tjera, që i përgjigjen periudhës pas vdekjes së Profetit (s). Kjo dukuri i bezdis kërkesat e lexuesve, pa dyshim, por në të njëjtën kohë ajo e dëshmon edhe më fuqishëm misionin e veprës. Nëse ajo do kishte qenë vepër e Sejjid Raziut, do duhej që në të të ruhej një vijimësi e caktuar, e nëse ai do kish synuar të shkruante për dy subjekte paralele, do t′i kishte futur këto fragmente si fjalime më vete. Por Sejjid Raziu s′mund të bënte ndryshe, përderisa qëllimi që i kishte vënë vetes ishte vetëm një: Të paraqiste një përmbledhje besnike të fjalës së Imam Aliut.

Me këtë shpjegohet pse sa herë që një pjesë ligjërate ka përmbajtje të ndryshme nga një tjetër, pasuese e saj, dhe, për njërën apo tjetrën arsye, nuk është gjetur dot ndonjë lidhje midis tyre, ai nuk i shkrin në një të tërë, të vetme, as i ndan si dy fjalime të veçanta, por vetëm i dallon nga njëra-tjetra me fjalët ‘ve minha′ (nga e njëjta). Unë mendoj që në disa vende kjo imponohet nga përzgjedhja, kurse në vende të tjera shkak mund të ketë qenë fakti që materiali burimor ka ekzistuar vetëm në formën e librave - dorëshkrime dhe shumica e kopjeve të këtyre librave në dorëshkrime ishin në duart e individëve të veçantë. Mund të ndodhte, për shembull, që pjesa lidhëse të ishte ngrënë nga krimbat apo që faqet të ishin shkatërruar e boja të ishte shplarë, për shkak të lagështirës, duke bërë që shkrimi të mos deshifrohej më; në vende të tilla Sejjid Raziu nuk ka mundur të kopjonte pjesën ndërmjetëse. Dhe atëherë, në ankthin e tij të mbledhësit e të ruajtësit, ai ka kërkuar për të gjetur paralele të mëparshme, të mëvonshme apo edhe bashkëkohëse, që do mund ta mbushnin disi boshllëkun kuptimor; po kur s′ia ka dalë të gjente gjë, e pranonte dështimin duke i futur këto pjesë në libër me një ‘we minha′ (nga e njëjta) midis tyre. Përveç kësaj dihet që në atë kohë një masë e konsiderueshme e dijes transmetohej nga individë që mbanin mend përmendsh, nga njerëz të letrave dhe nga tregues të të thënave. Mund të ketë patur raste kur Sejjid Raziu ka dëgjuar fillime ligjëratash nga mësuesi i tij apo nga tregues të tëthënave dhe i ka hedhur në letër; pastaj, më vonë, mund të ketë ndeshur edhe fraza të tjera të së njëjtës ligjëratë, dhe i ka ruajtur edhe ato, por pa patur mundësinë të gjente edhe pjesët ndërmjetësuese; pikërisht këtë hapësirë boshe midis tyre, ai e mbushte me fjalët ‘ve minha′. Edhe kjo përbën një provë të fortë të faktit që ai ka synuar vetëm të mblidhte e të ruante shkrimet e Imam Aliut, pa i lejuar vetes asnjë ndërhyrje personale.

Dëshminë e tretë të autenticitetit e sjellin vetë komentet e shkurtra të Sejjid Raziut, të cilat futen aty-këtu në fund të ligjëratave e që përmbajnë të dhëna për ndjenjat dhe opinionet e tij në lidhje me to, apo shpjegime të fjalëve që ai mendonte se duheshin futur në disa vende. Prania e këtyre komenteve në afërsi të drejtpërdrejtë me ligjëratat e ka bërë tepër të lehtë për atë që di ta shijojë Arabishten, që të kuptojë e të bindet se autori i këtyre komenteve nuk mund të ishte i njëjtë me autorin e ligjëratave. S′ka dyshim që elokuenca dhe ekspresiviteti i Imam Aliut është mbinjerëzor; por në ato pjesë të fjalës së tij, ku hasen versete kur′anore, ato rrezëllojnë si gurë të çmuar midis zajeve të zakonshëm të lumit. Vetë Sejjid Raziu e ka cilësuar këtë fakt si provën e thelbit Hyjnor të Kur′anit në komentarin e tij të mirënjohur, të quajtur Haka′ik ut-Tenzil. Edhe Sejjid Raziu ishte gojëtari më i madh i kohës së tij dhe ndodhej në majat e përsosmërisë së literaturës arabe. Lexuesi i vëmendshëm e ndjen se syri i tij ka arritur të depërtojë tepër thellë, sa herë që në Nehxh ul-Belagha shfaqen fjalët e tij pas atyre të Imam Aliut. Në këto shënime ai ka vënë në punë tërë aftësitë dhe arsenalin e tij letrar; megjithatë madhështia e shkrimit, që ato komentojnë, manifestohet qartë, si një fakt i çmuar, që nuk ka nevojë të vërtetohet. Edhe kjo është një provë e madhe, e brendshme, që tregon falsitetin e dyshimeve se kjo vepër gjoja është një punë e maskuar e Sejjid Raziut.

Së katërti, Sejjid Raziu nuk ishte i panjohur për kohën kur jetoi. Ai kishte pozita me përgjegjësi si në punët e kësaj bote, ashtu edhe në fe. Ai jetoi në një periudhë plot me njerëz të mësuar të fesë e të kombit. Si kryeqytet i Perandorisë Abbaside, Bagdadi ishte në të njëjtën kohë qendër e dijeve dhe e literaturës. Vetë mësuesi i Sejjid Raziut, Sheikh Mufidi, jetonte në periudhën kur u kompilua Nehxh ul-Belagha, sepse Sheikh Mufidi jetoi deri pas vdekjes së Sejjid Raziut, sepse dihet që nxënësi vdiq që në të gjallë të mësuesit të vet. Dhe s′ka dyshim që bashkëkohësit janë gjithmonë në kërkim të mangësive të njëri-tjetrit. Për më tepër, Sejjid Raziu kishte tërhequr mbi vete edhe mërinë e qeverisë së asaj kohe, duke mos mbështetur një dokument të përgatitur prej saj kundër Fatimidëve të Egjiptit, të cilin e kishin nënshkruar nën trysni edhe vetë vëllai i madh i tij, madje edhe babai i tij; por ‘Alame Sejjid Raziu nuk kishte pranuar ta bënte një gjë të tillë dhe nuk e vrau fare mendjen për pasojat që mund të rridhnin nga ky veprim. Një njeri me një karakter të tillë, që mund t′i dilte krah së vërtetës duke u armiqësuar deri edhe me vetë pushtetin, nuk mund të kryente një veprim të papërgjegjshëm, duke shkruar një libër të tërë e pastaj duke e paraqitur punën e tij si vepër të Imam Aliut, pa përmendur pastaj që ky mashtrim nuk mund të mbetej i fshehtë për të diturit e kohës; në qoftë se ai do kishte vepruar në këtë mënyrë, dijetarët dhe pushtetarët e kohës do ta kishin shndërruar këtë gjë në një skandal të vërtetë dhe nuk do kishin pritur deri sa të vdiste për ta kritikuar ashpërsisht. Por ne i kemi në dispozicion librat e dijetarëve të asaj kohe si dhe shkrimet e autorëve të shekujve të mëvonshëm: Ashtu si në të gjitha faktet e raportuara për jetën e tij, në to nuk gjendet as gjurma më e vogël e ndonjë qortimi të kësaj natyre apo ndonjë aluzion në lidhje me këtë çështje. Këtej del qartë se kemi të bëjmë me shpifje banale të disa individëve fanatikë, të cilët, duke konstatuar që disa nga faktet e Nehxh ul-Belaghës drejtoheshin kundër pikëpamjeve të tyre, janë përpjekur ta paraqitin këtë vepër si një sajesë të Sejjid Raziut, duke injoruar faktin që përmbajtja e saj u pranua si vepër e Imam Aliut nga të gjitha partitë dhe opinionet e kohës qysh në ditët e vetë Sejjid Raziut, kundër të cilit nuk është ngritur asnjë fajësim i këtij lloji.

Së pesti, nuk është fare e vërtetë që përpara Sejjid Raziut në Botën Islame nuk ka patur shkrime e vepra të Imam Aliut. Po të shohim me kujdes librat e historisë dhe të letërsisë, do konstatojmë që kanë ekzistuar përmbledhje autentike të ligjëratave të Imam Aliut shumë më përpara se të vdiste Sejjid Raziu. Historiani el-Mes′udi, për shembull, që ka jetuar në periudhën përpara Sejjid Raziut e që vdiq përpara se ky të lindte, shkruan kështu në historinë e tij Muruxh udh-Dheheb:

Fjalimet e Ali ibn Ebi Talibit, që mbahen mend përmendsh nga njerëzit, arrijnë në diçka më shumë se 480. Ato janë improvizuar [nga Imam Aliu] në raste të ndryshme, pa u përgatitur posaçërisht për to, dhe njerëzit i kanë treguar vazhdimisht si thënie të tij dhe kanë përdorur gjerësisht pjesë të tyre në fjalimet e në punimet e tyre.

Në qoftë se këto ‘më shumë se 480 fjalime′ do të ishin mbledhur bashkë, është e qartë që ato do të bënin një libër shumë më voluminoz se Nehxh ul-Belaga. Dhe po qe se një material i tillë ekzistonte qysh përpara lindjes së Sejjid Raziut, ç′nevojë mund të kishte ai, atëherë, që të mos e përdorte, por të shkruante vetë një libër si Nehxh ul-Belaga? Kështu mund të veprohej për dikë që s′ka bërë emër e s′ka lënë asnjë vepër, nga pasardhës të tij apo njerëz të lidhur me të, të cilët synojnë ta bëjnë tërheqës e të famshëm në një mënyrë fare të pamerituar, duke shkruar diçka vetë e duke i vënë emrin e tij. Citati i mësipërm i Mes′udit provon qartë e mjaftueshmërisht ekzistencën e kësaj përmbledhjeje, përveç faktit që dëshmon se ajo nuk ishte depozituar në ndonjë muze apo në ndonjë skaj të humbur, si relike arkeologjike apo pronë e lënë nga ndonjë shenjt i vdekur, e vështirë për t′u arrirë: Fjalët ‘që mbahen mend përmendsh′ nga njerëzit ose ‘njerëzit i kanë treguar vazhdimisht′ dëshmojnë qartë që kjo përmbledhje disponohej në mënyrë të rëndomtë dhe njihej fare mirë nga dijetarët. Alame Ibn Ebi′l-Hadidi citon në komentarin e Nehxh ul-Belaghës pohimin e mëposhtëm të sekretarit të famshëm të periudhës abbaside, Abdul Hamid bin Jahjait, vdekur më 132 H., lidhur me këtë çështje:

Unë kam mbajtur në mendje shtatëdhjetë fjalime të Ali ibn Ebi Talibit dhe jam i vetëdijshëm për avantazhet dhe bekimet që kam patur prej tyre.

Pas kësaj vjen pohimi i Ibn Mukafes (vd. 142 H.), cituar nga Alame Hasan en-Nadubi në komentet e tij për Kitab ul-Bejan we′t-Tabi′in të Xhahizit. Ai shkruan për Ibn Mukafen:

Ka shumë të ngjarë që Ibn Mukafe të ketë përfituar shumë nga fjalimet e Prijësit të Besimtarëve, Ali ibn Ebi Talibit, përsa i takon fuqisë shprehëse; ai e thoshte shpesh se ndjente kënaqësi kur pinte nga burimet e ligjëratave të tij, gjë që ai s′e bënte rrallë; prandaj dhe bekimet e këtij burimi për të rriteshin e s′gjenin shterje kurrë.

Pas kësaj është Ibn Nabata (vd. 374 H.). Edhe ai ka jetuar përpara Sejjid Raziut. Ibn Nabata shprehet kështu:

Unë kam mbajtur në mendje një thesar fjalimesh, bekimi i të cilave më rritet sa më shumë që nxjerr përfitime prej tyre. Unë kam mbledhur qindra fragmente nga ligjëratat e Ali ibn Ebi Talibit.

Ky pohim i Ibn Nabatas është përmendur edhe nga Ibn Ebi′l-Hadidi.

Në Rixhal ul-Kashi është shkruar lidhur me thënien e Ebu Sebegh Kinaniut për Zejd ibn Ali ibn Huseinin se ai e kishte zakon t′i dëgjonte rregullisht fjalimet e Imam Aliut. Ebu Sebegh thotë:

     Ai e kishte zakon t′i dëgjonte fjalimet e Imam Aliut prej meje.

Kjo lidhet me shekullin e dytë H. dhe këtej del qartë që qysh në atë kohë ekzistonte një përmbledhje e fjalimeve të Ali ibn Ebi Talibit, për të cilën pranohej autorësia e drejtpërdrejtë e tij. Përmendja e termit ‘fjalime të Aliut′ në të gjitha këto burime, si një përcaktim i mirënjohur e fare i zakonshëm, tregon që në ato kohë nuk ngrihej asnjë dyshim lidhur me këtë çështje. Vetëm pas disa shekujve të tjerë shkrimtarët e menduan të volitshme për qëllime të caktuara që të hidhnin dyshime mbi këtë realitet dhe filluan të përdornin termin ‘që i referohen Aliut′, kurse më parë nuk është përdorur asnjë fjalë e vetme që ta vinte këtë fakt në diskutim apo të hidhte dyshime mbi të.

Sipas Rixhal ul-Kebir, këto fjalime i ka përmbledhur në një libër Zejd bin Wehab Xhehniu (vd. 90 A.H.), i cili ka qenë edhe vetë një rrëfyes i thënieve të Imam Aliut. Më vonë fjalimet e thëniet e tij i kanë kompiluar edhe persona të tjerë, që kanë jetuar përpara Sejjid Raziut. Këta janë:

1. Hisham bin Muhammed Sa′ib Kalbi (vd. 146 A.H.). Përmbledhja dhe përpilimi i tij referohet në faqen 251, kapitulli 7 i Fihrist-it të Ibn Nedimit.
2. Ibrahim bin Zubeir Farazi. Ai referohet në ′Katalog′-un e Tusi-ut si më poshtë:

... shkroi disa libra, duke përfshirë Kitab ul-Malahim dhe Kitab-i Khutab-i Ali

Një referencë lidhur me të ekziston edhe tek Rixhal ul-Nexhashi.
3. Ebu Muhammed Museda bin Sadaka Abadiu. Për të Rixhal ul-Nexhashi thotë:

     Atij i përkasin disa libra, duke përfshirë edhe një me fjalime të Aliut.

4. Ebu′l-Kasim Abdul-Azim bin Abdullah Hasani, varri i të cilit ndodhet jo shumë larg Teheranit e që njihet me emrin Shah Abdul-Azim. Ai ishte ndër bashkëpunëtorët e Imam Ali Nekiut. Fjalimet e mbledhura prej tij referohen tek Rixhal ul-Nexhashi si më poshtë:

     Një nga librat e tij është ′Fjalime të Aliut′.

5. Ebul Khair Saleh bin Abi Hammad Raziu. Edhe ai ishte ndër bashkëpunëtorët e Imam Ali Nekiut. Naxhashi thotë:

     Midis veprave të tij është ′Libri i fjalimeve të Prijësit të Besimtarëve′.

6. Ali bin Muhammed bin Abdullah Medeiniu (vd. 335 H.). Ka bërë përmbledhjen e fjalimet të Imam Aliu që u ka shkruar nëpunësve tij. Kjo përmendet në Muxhem ul-Udaba të Jakut el-Hamawiut, pjesa 5, faqe 313.
7. Ebu Muhammed Abdul-Aziz Xhahuvi Basri (vd. 320 H.). Përmbledhjet e tij përfshijnë: ‘Ligjëratat e Aliut′, ′Libri i letrave′, ′Libri i predikimeve të Aliut′, ′Libri i fjalimeve të Aliut mbi luftën′ dhe ′Libri i lutjeve të Aliut′. Sheikh et-Tusi i përmend të gjitha këto libra në ‘Katalog′-un e tij, po kështu ka bërë edhe në Rixhal, duke vënë në dukje numrin e madh të shkrimeve të këtij autori.
8. Pasi riprodhon disa thënie, proverba e fjalime të Imam Aliut në librin e tij të famshëm Tuhaf ul-‘Ukul (f. 13), Ebu Muhammed Hasan ibn Ali bin Shu′be el-Harrani (vd. 320 H.) shkruan:

Në qoftë se do shkruanim fjalimet dhe ligjëratat e tij në lidhje me konceptin e Njëshmërisë së Zotit, duke i lënë mënjanë të gjitha çështjet e tjera, ai vetëm do të ishte sa ky libër.

Kështu pra, po të bëjmë një përmbledhje të të dhënave të mësipërme, rezulton që:
Në shekullin e parë, Zejd bin Wehabi kishte përgatitur një përmbledhje të fjalimeve të Imam Aliut.

Në shekullin e dytë, në ditët e Abdul-Hamid bin Jahjait, Khatibit dhe të Ibn Mukafes, pranohej se ekzistonte një përmbledhje e tillë, kurse nga mesi i këtij shekulli, fjalimet e Imam Aliut recitoheshin e dëgjoheshin, siç bëhet e ditur dhe nga rrëfimi për Zejd Dëshmorin, djalin e Imam Zejnul-Abidinit. Hollësitë e dhëna prej Abdul-Hamidit dhe Ibn Mukafes tregojnë qartë që këto ligjërata mbaheshin gjithmonë parasysh e përdoreshin nga dijetarët e kohës.

Në shekullin e tretë, kanë qenë disa autorë, që bënë përmbledhje të fjalimeve që kishin mbërritur deri tek ata. Pse, atëherë, duhej që Sejjid Raziu të mos i përfillte gjithë këto përmbledhje, por të vriste mendjen e të shkruante diçka tjetër, vetë ai, për t′i vënë pastaj emrin e Imam Aliut?

Së gjashti, është krejt e qartë që Sejjid Raziu nuk kishte asnjë mundësi t′i shkatërronte fizikisht të gjithë këta libra, që qarkullonin qysh nga kohët mjaft të hershme, kur ishin shkruar, dhe pastaj të qarkullonte në vend të tyre atë që ai vetë kishte sajuar, gjoja si vepër të Imam Aliut. Ishte e pamundur të bëhej një gjë e tillë, veç po të ndodhej koleksioni i plotë i kopjeve të tyre në duart e një zotëruesi të vetëm, strukur diku, në ndonjë vend të humbur, ashtu siç thuhet se ka bërë Sheikh Ibn Ali Sina, i cili paskej marrë të gjitha punimet e Farabiut nga një person i vetëm për t′i shkatërruar, e, më pas, për t′i përvetësuar që të gjitha. Në rastin konkret nuk mund të ndodhte kurrë një gjë e tillë, sepse ligjëratat e Imam Aliut mbroheshin në strehën e sigurt të zemrave e të mendjeve të dijetarëve, ato qarkullonin në të gjitha arteriet e lidhjet e Botës Islame dhe përmbledhjet e tyre kishin për autorë një numër të madh personash të ndryshëm. Përveç kësaj, këto përmbledhje kanë qarkulluar paralelisht me punimin e Sejjid Raziut. Në qoftë se puna e këtij të fundit për mbledhjen dhe botimin e tyre në një libër të vetëm do të dallonte qoftë edhe vetëm në stil nga përmbledhjet në fjalë, s′ka pikë dyshimi që të gjithë njerëzit e mësuar të kohës, zëdhënësit e botës Islame dhe dijetarët e epokës, që njiheshin mjaft mirë me to apo i kishin lexuar e mbajtur në mendje, do të kishin ngritur zërin e tyre të protestës; ky veprim do të kishte ngjallur midis tyre një indinjatë të thellë dhe Sejjid Raziu do të kishte fituar nam të keq në sytë e të gjithëve. Për një sakrilegj të tillë do kishin shkruar libra jo pak dijetarë bashkëkohës të tij, për ta kritikuar për faktin që vepra e tij dallonte, sado pak, nga vepra aq e përhapur dhe e mirënjohur e Imam Aliut. Nga ana tjetër, ky incident do t′i vinte shumë për mbarë karakterit fetar të motivit që nxiti më vonë disa njerëz të hidhnin dyshime e të ngjallnin mosbesim lidhur me Nehxh ul-Belaghën, vetëm për faktin se përmbante thënie qortuese e kritike ndaj disa personave, që shumica e muslimanëve i trajton si personalitete të respektuara.

Nehxh ul-Belagha është shkruar në kryeqytetin e mbretërisë abbaside, që ishte qendra e mësimit sunni. Në atë kohë mes sunnive kishte dijetarë, komentues të Kur′anit, oratorë, biografë e tradicionistë mjaft të famshëm, shumica e të cilëve ishte përqendruar pikërisht në Bagdad. Në qoftë se ligjëratat e Imam Aliut, që ekzistonin qysh nga ditët e Ibn Mukafes, Abdul-Hamid bin Jahja Xhahizit dhe dijetarëve të tjerë, nuk i përmbanin këto objeksione, qortime e kritika, atëherë subjektet e tyre do të kishin qenë të ndryshme nga të Nehxh ul-Belaghës, rrjedhimisht sunnitë e asaj kohe do kishin zbrazur pa ngurruar fare mbi kokën e tij të gjithë zjarrin e Skëterrës; ata do ta kishin interpretuar një gjë të tillë si sulm ndaj fesë së tyre dhe do ta kishin djegur ose bërë copë e thërrime përmbledhjen e re. Por asgjë e tillë nuk ndodhi dhe kundër Sejjid Raziut nuk u ngrit as fajësimi më i vogël. Kjo është një provë dërrmuese e faktit që në librin e hartuar prej tij nuk kishte risi të papritura dhe që thelbi i tij ishte i njëjtë me atë të përmbledhjeve të tjera, që qarkullonin qysh nga kohë më të hershme. Dijetarët nuk ndiheshin të huaj ndaj materialit të këtij libri, sepse ishin familjarizuar me të dhe ishin mësuar me dëgjimin dhe recitimin e tij. Ata e vlerësonin këtë thesar të kulturës për vlerat e tij letrare dhe nuk ishin viktima të mendjengushtësisë, që të dëshmonin dyshime kundër tij e ta denigronin vetëm përfaktin se përmbante material kundër besimit të tyre.

Së shtati, përmendim faktin që ekzistojnë akoma shumë libra të periudhës përpara Sejjid Raziut, të cilat përmbajnë në shumë raste referenca autentike të thënieve e ligjëratave të Imam Aliut, të tilla si:

El-Bejan we′t-Tabi′in i Xhahizit (vd. 255 H.); Ijun ul-Ekber dhe Gharib ul-Hadith të Ibn Kutejbe Dinawariut (vd. 276 H.); Tarikh-u i famshëm i Jakubit (vd. 276 H.); Ekber ut-Tiwal e Ebu Hanife Dinawariut (vd. 280 H.); Kitab ul-Muberrid e Ebu′l Abbas el-Muberridit (vd. 286 H.); Tarikh i historianit të famshëm Ibn Xherir Taberi (vd. 310 H.); Kitab ul-Muxhtena e Ibn Dureidit (vd. 321 H.); el-Ikd ul-Ferid e Ibn Abd Rabbihut (vd. 328 H.); libri i famshëm el-Kafi e Thikat ul-Islam Kuleinit (vd. 329 H.); libri i famshëm i historisë Muruxh udh-Dheheb i Mes′udit (vd. 346H.); Kitab ul-Aghani e Ebu′l Faraxh-Isfahanit (vd. 356 H.); Kitab un-Nawadir e Ebu Ali Keriut (vd. 356 H.); Kitab et-Teuhid dhe përmbledhje të tjera të traditave të Sheikh es-Sadukut (vd. 381 H.); si dhe Kitab ul-Irshad dhe Kitab ul-Xhemel e Sheikh el-Mufidit (vd. 416 H.), i cili është i një periudhe më të vonshme sesa Sejjid Raziu, për nga data e vdekjes, por në fakt i përket një periudhe më të hershme, meqenëse ka qenë mësues i tij. Kur krahasohen fjalimet e Imam Aliut nga këta libra, me ato që janë regjistruar nga Sejjid Raziu vërehet përputhje e shpeshtë e tyre. Edhe nëse Nehxh ul-Belagha ka ndonjë gjë që nuk është në këta libra apo këta libra kanë ndonjë material që nuk është përfshirë në Nehxh ul-Belagha, ato përputhen me njëra tjetrën në pikëpamje të mënyrës së të shprehurit, stilit të të folurit, vijimësisë, përsosmërisë së lartë, forcës imponuese dhe vërtetësisë së shprehjes. Asnjë arab i kulturuar nuk mund të ngrerë dyshime lidhur me këto aspekte të tyre. Fakti që vepra dhe fjala e Imam Aliut, siç jepet në Nehxh ul-Belagha, pajtohet në tërësinë e saj me veprën e fjalën e tij në librat e tjerë, së bashku me dallimet thelbësore mes tyre dhe parathënies e komenteve të vetë Sejjid Raziut në këtë libër - gjë që është, në fakt, një pasojë e pashmangshme e autenticitetit të tyre dhe e korrektësisë së mbledhësit të tyre - mjaftojnë plotësisht për t′i provuar çdo njeriu të paanshëm që Alame Sejjid Raziu vetëm sa ka sistemuar fjalën e veprën e Prijësit të Besimtarëve në një libër të vetëm, pa bërë më asgjë tjetër.

Së teti, njihen shumë bashkëkohës të Sejjid Raziut si dhe shumë autorë të tjerë të periudhave në kufi me kohën kur jetoi, që u përpoqën, edhe ata, të mblidhnin veprën e Imam Aliut. Disa prej tyre i përfshinin materialet që gjenin si plotësime të librave të tyre; mund të përmendim si të tillë: ′Texharib ul-Umam′ i Ibn Meskewejh (vd. 421 H.); Hiljet ul-Ewlija i Hafiz Ebu Na′im el-Isfahanit (vd. 430 H.); Tahdhib dhe Kitab ul-Amali të Sheikh ut-Taife Ebu Xha′fer et-Tusi (vd. 460 H.), i cili, duke qenë nxënës i Sheikh Mufidit, është edhe bashkëkohës i Alame Raziut dhe, duke qenë nxënës i Sejjid Murteza Alam ul-Hudas, nisur edhe nga viti i vdekjes së tij, është i një periudhe më të vonshme; Abdul-Wahid bin Muhammed bin Abdul-Wahid Amedi, që i përkiste së njëjtës periudhë, në librin e tij të njohur Ghurar ul-Hikam we Durar ul-Kelam, që përmban thënie të shkurtra të Imam Aliut dhe ka qenë botuar në Egjipt, Sudan e Indi dhe që ekzistonte edhe në përkthimin Urdu; po kështu Ebu Sejjid Mensur bin Husein Ebi Waziri (vd. 422 H.) në librin e tij Nudhha ul-Edeb we Nasr ud-Durar, që është përmendur në Keshf uz-Zunun te kapitulli ′Nun′; si dhe Kadi Ebu Abdullah Muhammed bin Selemeh Katai Shafi′i (vd. 453 H.), libri i madh i të cilit për këtë subjekt Ma′alem ul-Hikam, është publikuar në Egjipt. Gjithë këta dijetarë janë pak a shumë bashkëkohës të Sejjid Raziut. Kërkimet e tyre janë publikuar dhe janë në qarkullim, me përjashtim të librit të Ebu Sejjid Mensurit, që është përmendur në Keshf uz-Zunun. Përmbajtjet e tyre janë të ngjashme, në thelb, ose përputhen, në stil, me atë që ofron Alame Sejjid Raziu. Prandaj, në qoftë se do supozohej që Sejjid Raziu e kishte hartuar vetë tekstin e librit, ç‘duhet thënë për gjithë mbledhësit e tjerë të veprës së Imam Aliut e për ata që përdorën pjesë të saj si pjesë e plotësime të librave të tyre? Rezulton se problemi do duhej ngritur për të gjithë këta autorë, sepse nuk na rezulton që ndonjë prej tyre të qëndrojë mbi Alame Sejjid Raziun në pikëpamje të lartësisë së pozitës, të drejtësisë apo të përkushtimit ndaj Zotit. Po të mendohej kështu vetëm për ata, kjo edhe mund të përligjej, por Alame Sejjid Raziu ishte më i urti i kërkuesve të Zotit dhe të gjithë librat biografikë e vënë në krye përsa i përket aftësive si letrar, elokuencës dhe forcës së të folurit. Pra, është përfundimisht e gabuar të shkohet nëpër mend, që këta njerëz mund të barabiten me Sejjid Raziun për nga vlerat njerëzore e letrare. Po nëse është kështu, pse, atëherë, nuk duhet të ekzistojë në përpjekjet e tyre mendore dhe në prodhimin e penave të tyre e njëjta diferencë, që ekziston, me siguri, në shtrirjet dhe thellësinë e dijeve të tyre? Njerëzit që kanë hartuar përmbledhjet, ndryshojnë si qielli me dheun, kurse materiali që ata kanë mbledhur është nga i njëjti dhe i vetmi burim. Në këtë këndvështrim, me përjashtim të atij që është i prirur të mos i pranojë faktet, askush tjetër nuk mund të ngrerë dyshime apo mosbesim mbi faktin që puna e këtyre njerëzve është një mbledhje e sistemim i thjeshtë materialesh, gjë që do të thotë se ndikimet e stilit e të shijes së tyre vetjake mbi produktin e saj mund të shfaqen vetëm për shkak të mënyrës së radhitjes e të kritereve të ndjekura gjatë kompilimit. Me fjalë të tjera, aftësitë e tyre individuale, zgjuarsia, shtrirja e dijeve dhe niveli i tyre letrar nuk kanë të bëjnë aspak me përmbajtjen e vetë materialeve të mbledhura.

Së nënti, megjithëse personat e mësipërm janë bashkëkohës të Alame Sejjid Raziut në pikëpamje të periudhës kur jetuan, prapëseprapë, po të nisemi nga viti i vdekjes së disave prej tyre, është e sigurtë që koha kur ata kanë mbledhur e kompiluar është më e vonshme se ajo, gjatë së cilës u mblodh e kompilua Nehxh ul-Belagha. Pas tyre vjen një grup i tërë, që është më i vonshëm se Alame Raziu, i përbërë nga Ibn Ebi′l-Hadidi (vd. 655 H.), Sibt Ibn ul-Xheuzi (vd. 606 H.) dhe shumë autorë të tjerë. Është e qartë që libri Nehxh ul-Belagha i Alame Raziut nuk ishte i panjohur apo i fshehur prej tyre. Ajo që i nxiti këta autorë të punonin për të njëjtin problem, ishte vetëm fakti që gjatë përzgjedhjes së bërë nga Alame Sejjid Raziu s′ishin kopjuar pjesë të tëra të veprës së Prijësit të Besimtarëve, për shkak të mungesës së teksteve origjinale, apo sepse tekstet ishin ngrënë nga krimbat ose nga që mund të kishin qenë jo të plota. Rrjedhimisht dijetarëve u është dashur të korigjonin, pastaj të korigjonin përsëri e të bënin plotësime të vazhdueshme, punë, kjo, që vazhdoi deri në një të kaluar jo shumë të largët, me Sheikh Hadiun, pasardhës i Kashif ul-Ghitas, i cili shkroi ′Korigjimi i Nehxh ul-Belaga′-s, që është botuar në Nexhef ul-Eshref. Sikur vetëm një nga autorët e periudhës së Alame Sejjid Raziut ose më pas tij, të kishte patur dyshimin që fjalimet e shkrimet e përfshira në Nehxh ul-Belagha ishin hartuar e shkruar nga vetë Sejjid Raziu, të gjithë të tjerët, që në raste të tilla s′të falin as vonesën më të vogël, sidomos bashkëkohësit, do ta kishin gjykuar si detyrën e tyre kryesore, që të numëronin si një nga arsyet e hartimit të librave të tyre faktin që libri i servirur si vepër e Prijësit të Besimtarëve, nuk përmbante punën e tij të vërtetë, por ishte trilluar e shpikur, gjë që i ngarkonte ata me misionin e mbledhjes e të paraqitjes së punëve të tij të vërteta. Në qoftë se kjo nuk ndodhi, dhe dihet me siguri që kjo nuk ka ndodhur, atëherë na mbetet të pranojmë, në pajtim me të gjithë këta autorë, që teksti i mbledhur nga Alame Sejjid Raziu kishte qenë kompiluar qysh më parë, që qarkullonte si vepër e Imam Aliut, dhe që i vetmi qortim që ata mund t′i bënin Sejjid Raziut, ishte moslënia jashtë tij e disa prej fjalimeve, mungesat në mbledhjen e materialeve e në kërkimin e tyre, ose vetëm fakti që ai mund të kishte zbatuar një mënyrë radhitjeje ose një strategji kompilimi më të përshtatshme. Ishin pikërisht këto arsye, që mund të përligjnin ndërmarrjen e përpjekjeve për kompilime të reja, të cilat vazhdojnë edhe sot e kësaj dite. Në fakt ka shumë shkrimtarë, që do dëshironin t′i shihnin fjalimet e përfshira në Nehxh ul-Belagha në një tjetër renditje. Por kjo është një çështje tjetër, ashtu siç është çështje tjetër të ushqesh dyshime e mosbesim ndaj vetë tekstit.

Argumenti i dhjetë lidhet me faktin që po të bëhet një përpjekje, fjalimet dhe ligjëratat e përfshira në Nehxh ul-Belaga mund të gjurmohen saktësisht në subjektet përkatëse të librave të kompiluara përpara Nehxh ul-Belaghës; e nëse në librat më të hershëm gjëndet pjesa më e madhe e tyre e mungon vetëm një pjesë e vogël, kjo mangësi nuk mund ta hedhë në dyshime logjikën e shëndoshë, sepse dihet që për shkak të ngjarjeve të ndryshme, janë shkatërruar aq shumë koleksione librash, sa që, po të ishin ruajtur, do të ishin, sigurisht, më të shumta se ato që ekzistojnë sot. Është fakt, për shembull, që sot nuk ekzistojnë koleksionet e ligjëratave të Imam Aliut, të cilat, sipas njoftimeve që na janë lënë nga historia, kanë qenë kompiluar përpara Alame Sejjid Raziut. Prandaj, në qoftë se nuk gjendet diçka në librat që qarkullojnë ende, kjo nuk duhet të na bëjë të mendojmë se ajo diçka nuk ka pasë ekzistuar në libra të tjera, që sot nuk gjenden më. Alame Sheikh Hadi Kashif ul-Ghita i kishte kompiluar këto referenca të përmbajtjes së Nehxh ul-Belaghës qysh përpara kompilimit të Nehxh ul-Belaghës nga Mustedreku, njësoj si Nehxh ul-Belagha e Madarikut, që duket se nuk ishte botuar dot në formë të plotë; në fakt njihet një përpjekje me vlerë nga një dijetar indian sunni i Rampurit, i quajtur Arshi, publikuar në ‘Faran′ (Karaçi) në formën e një artikulli, dhe, po të bëhen kërkime të tjera, ka mundësi që të arrihen suksese të mëtejshme në këtë çështje.

Pika e njëmbëdhjetë ka të bëjë me praktikën që ndjekin dijetarët shi′i në kërkimet e tyre. Siç dihet, ata e kanë rregull që të mos pranojnë çdo libër apo vepër, që paraqitet si libër apo vepër e ‘të pagabueshmëve′, pa bërë më parë një shqyrtim të hollësishëm të tyre. Ata e përmbushin me zell të madh këtë detyrë kërkimore, duke hedhur poshtë haptazi atë që duhet hedhur, ose, kur lindin dyshime, duke treguar pasigurinë e pjesëve që zgjojnë dyshim. Në këtë mënyrë, veprat që paraqiten me autorësi të ‘të pagabueshmëve′ janë klasifikuar në grupime të ndryshme që pasqyrojnë shkallën e autenticitetit të tyre. Për shembull, ‘Divani′ i Prijësit të Besimtarëve qarkullon si vepër e Imam Aliut, megjithatë dijetarët shi′i e shohin me mosbesim një gjë të tillë dhe s′i kushtojnë vëmendje a konsideratë. ‘Komentari′ i Imam Hasan Askeriut nuk është më pak i famshëm se Nehxh ul-Belagha dhe në të është mbështetur një tradicionist i vjetër e shumë i besueshëm, siç është Sheikh Saduku; kjo e bën pozicionin e tij disi më të mirë se rasti i mësipërm i ‘Divanit′, megjithatë shumica e dijetarëve shi′i nuk e njohin, bile puna ka shkuar deri aty, sa që dijetari kërkimor i kohëve të reja, Alame Sheikh Muhammed Xhavad Balaghi, ka shkruar një traktat të tërë, në të cilin provon që autorësia e tij i vishet gabimisht Imamit në fjalë. ‘Fikah ur-Rida′ i atribuohet Imam Ridait, por autenticiteti i tij është bërë një çështje tepër skolareske, për të cilën janë shkruar libra herë pas here. Po kështu, nuk i kanë shpëtuar kritikës dhe dyshimit as ′Xha′feriat′-i ose broshura ′Dhehebie′ e Imam Ridait, etj. Pavarësisht nga kjo praktikë, fakti që qysh nga koha pas Sejjid Raziut e deri më sot asnjë dijetar shi′i nuk ka ngritur ndonjë kundërshtim ndaj Nehxh ul-Belaghës dhe nuk ka shprehur qoftë edhe një fije dyshimi apo mosbesimi kundrejt saj, është provë vendimtare që tregon se pozicioni i kësaj vepre në sytë e të gjithëve është unik dhe superior ndaj të gjitha koleksioneve të tjera. Në këtë pikëpamje, në qoftë se ka ndonjë libër të barabartë me Nehxh ul-Belaghën, ky është vetëm Sahife el-Kamile, që është pranuar si përmbledhje e lutjeve të Imam Zejnul-Abidinit. Asnjë libër tjetër nuk u përqaset dot këtyre dy veprave në këtë pikëpamje.

Nga gjithë këto fakte e argumente del përfundimi se që nga koha e Sejjid Raziut e deri pas dy shekujve e gjysëm nga vdekja e tij, nuk është dëgjuar të ngrihet asnjë zë ndaj Nehxh ul-Belaghës, megjithëse për të kanë shkruar komente shumë dijetarë sunni, të tillë si Ebu′l-Hasan Ali ibn Ebu′l-Kasim Bejhakiu (vd. 565 H.), Imam Fakhr ed-Din Raziu (vd. 606 H.), Ibn Ebi′l-Hadidi (vd. 655 H.), Alame Sadudin Taftazaniu e të tjerë. Ishte pasojë e këtyre komenteve e studimeve të shkruara nga dijetarët sunni, pikërisht, që Nehxh ul-Belagha u bë e njohur mes njerëve të thjeshtë. Duket se kjo bëri që disa rrethe sunni të mos ndiheshin mirë nga disa pjesë të saj, që kishin të bënin me tre kalifët e parë, gjë që çoi në polemika të brendshme. Si rezultat, duke parë me shqetësim se si ky libër vinte në dyshim vetë bazat e besimit të tyre dhe duke dashur të qetësonin njerëzit e thjeshtë, një grup i dijetarëve sunni e pa të nevojshme që të ngjallte dyshim e mosbesim ndaj Nehxh ul-Belaghës, në mënyrë që kjo vepër të hidhej poshtë. I pari që e nisi këtë përpjekje ishte Ibn Khalikani (vd. 681 H.), i cili shkroi në adresë të Sejjid Murtezait:

Njerëzit janë të mendimeve të ndryshme lidhur me librin Nehxh ul-Belagha, i cili është një koleksion i ligjëratave të Ali ibn Ebi Talibit, për faktin nëse atë e kishte shkruar ai (Sejjid Murtezai) apo vëllai i tij, Raziu; sepse thuhet, nga ana tjetër, që ajo nuk është aspak puna e Ali ibn Ebi Talibit dhe që përpiluesi që ia ka veshur atij, e ka hartuar vetë; por Zoti e di më mirë këtë punë.

Është për t′u shënuar që zëri i kundërshtimit ndaj Nehxh ul-Belaghës u ngrit pas dy shekujsh e gjysmë jo nga Bagdadi, qendra ku ajo u hartua, apo nga ndonjë qytet tjetër i Irakut; ky zë i Ibn Khalikanit u ngrit nga zonat më perëndimore, që ishin nën sundimin umejjad, si dhe nga Qervani dhe Qartaba, ku dijetarët merrnin ndihma nga regjimi e ishin shërbëtorë të tij. Prej andej u ngrit ky dyshim nëpërmjet Ibn Khalikanit; duket se njerëzit, që paraqiten sikur ‘janë të mendimeve të ndryshme′, nuk kanë qenë individë të përgjegjshëm të metropoleve muslimane, ndryshe do ishin përdorur shprehje më tolerante, të tilla si ‘dijetarët janë të mendimeve të ndryshme′, ‘kërkuesit janë të mendimeve të ndryshme′ apo ‘njerëzit e mësuar janë të mendimeve të ndryshme′; është e qartë që këta ‘njerëz′ të Ibn Khalikanit janë sunni të thjeshtë të zonave perëndimore nën kontrollin Umejjad, të cilët as nuk e dinin mirë, nëse ky libër ishte përmbledhur nga Sejjid Raziu apo nga Sejjid Murtezai; është e qartë që Ibn Khalikanit nuk do që t′i bëjë të njohura pikëpamjet personale, që ai kishte në mënyrë të natyrshme për këtë libër dhe për hartimin e tij. Në vend të kësaj, ai preferon ta maskojë pozicionin e tij e të mjaftohet vetëm me qetësimin e ndjenjave të (këtyre!) njerëzve, duke bërë të ditur dallimet në opinionet e tyre përmes faktit që disa prej tyre e quanin librin kompilim të Sejjid Murtezait, kurse të tjerët të Sejjid Raziut. Sa për mendimin e tij personal, ai paraqitet qartë qysh në fillim të citimit: Nehxh ul-Belagha është vepër e Imam Aliut kushdo që të ketë qenë mbledhësi i materialeve të saj. Pra, është frika se mos lëndonte ndjenjat e besimtarëve fanatikë, ajo që e detyron t′u referohet kundërshtimeve të disa prej zëdhënësve të tyre - njerëz të panjohur e të paidentifikueshëm, të cilët, në përpjekjet e tyre për të mos pranuar të vërtetat e veprës së Imam Aliut, ngulnin këmbë në mohimin e autorësisë së tij faktike në Nehxh ul-Belagha; Ibn Khalikani përdor formën e pasivit (shiko: ‘është thënë′) pikërisht për të na treguar që mendimi se kjo vepër nuk është e Aliut, është hedhur nga një numër i kufizuar personash, të cilët pretendojnë se autori i vërtetë i saj është ai që paraqitet si mbledhësi i saj. Pasivi ‘është thënë′ e tregon fare qartë brishtësinë e kësaj pikëpamjeje. Por duket se këto të vërteta nuk e lënë dot të ftohtë as vetë autorin e këtyre radhëve, përderisa në fund përpiqet të zgjojë dyshim e mosbesim të mëtejshëm duke thënë: ‘Zoti e di më mirë këtë punë′. Kjo të çon në përfundimin që Ibn Khalikani nuk është shprehur për këtë çështje vetëm për shkak të presionit rreth e qark tij, apo thjesht për t′u distancuar nga njerëzit vulgarë e fanatikë, duke pranuar vetëm rolin e zëdhënësit të thashethemeve të tyre. Është fare e qartë që këto dyshime nuk mund të kishin asnjë peshë në mendimin e vërtetë shkencor.

Për atë që është duke u mbytur, edhe fija e kashtës duket shpëtimtare. Vërtet që thirrja e ndërgjegjes e kishte shpëtuar në një masë të ndjeshme Ibn Khalikanin nga përgjegjësia për sulmin ndaj Nehxh ul-Belaghës, por fjalët e tij u tregonin bujarisht kritikuesve e polemizuesve të mëvonshëm mënyrën se si duhej të sulmonin autorësinë faktike të Imam Aliut mbi materialet e mbledhura në Nehxh ul-Belagha. Pas një shekulli Dhehebiu, i cili ishte më intoleranti i kohës së vet, mori guximin që ta ngrinte këtë dyshim si një fakt të sigurt, duke shkruar në adresë të Sejjid Murtezait:

Kushdo që shikon librin e tij Nehxh ul-Belagha do të vijë në përfundimin që ai i është veshur në mënyrë false Imam Aliut, sepse përmban abuzim të hapur, bile denigrim, të dy udhëheqësve, Ebu Bekrit dhe Umerit.

Shikoni, pra, këtë zhvillim të çuditshëm: Për dy apo dy shekuj e gjysmë, që nga kompilimi i Nehxh ul-Belagha-s e deri në kohën e Ibn Khalikanit, nuk ka asnjë gjurmë të ndonjë ndryshimi në opinione apo mosbesim për Nehxh ul-Belaghën; pastaj del Ibn Khalikani, që jetonte në Perëndim, dhe bën të njohur dallimet në opinionet e njerëzve të zakonshëm lidhur me qenien e këtij libri kompilim i Sejjid Murtezait apo i Sejjid Raziut, duke hedhur në qarkullim, në të njëjtën kohë, idenë e jo-autenticitetit të veprës, sikur veshja e autorësisë së saj Imam Aliut është falsifikim, ide, mbi të cilën vetë ai hedh dyshime, duke thënë: ‘Zoti e di më mirë këtë gjë′. Kjo ecuri shpjegohet me faktin që distanca kohore ishte ende e vogël dhe mjetet e marrjes së informacionit e të ballafaqimit të argumenteve ishin akoma të shumta. Një shekull më vonë Dhehebiu ndihet i sigurt, në fillim për t′i dhënë fund me një të rënë pene ndryshimit të opinioneve që ekzistonin në lidhje me hartuesin, duke e shpallur Nehxh ul-Belaghën vepër të Sejjid Murtezait, e më pas, duke e zëvendësuar dyshimin për autorësinë në bindje, me pretendimin se këtë bindje mund ta fitojë kushdo që i futet studimit të veprës në fjalë. Sipas tij, Nehxh ul-Belaghën nuk e kishte studjuar asnjë njeri tjetër para tij, për treqind vjet me radhë; ose duket sikur ai kishte gjetur një palë syze që nuk i kishte patur askush para tij dhe tani po i ftonte të gjithë që ta studionin Nehxh ul-Belaghën vetëm përmes lenteve të tij. Se çfarë janë këto syze, e tregon vetë ai në fund të citimit të mësipërm. Po t′u përmbahej rreptësisht kritereve letrare, principeve të tregimit të thënieve dhe ligjeve të kritikës, do duhej që ai ta provonte falsitetin e autorësisë së Nehxh ul-Belagha duke gjetur atë vepër të Imam Aliut, që ishte e besueshme si vepër e tij, pra një vepër që do duhej të ishte marrë nga burime të tjera nga ato që ka përdorur Sejjid Raziu e që do duhej të kishte përmbajtje të ndryshme nga ajo që servir Sejjid Raziu; veç kësaj, Dhehebi do duhej t′u referohej atyre kritikave të autorëve bashkëkohës të Sejjid Raziut, që pretendonin falsitetin e Nehxh ul-Belagha-s, dhe do duhej të numëronte një për një lëvdatat ose kritikat e dijetarëve e të kritikëve të tjerë të treqind vjetëve që e ndanin prej tij. Por përpjekja e tij nuk mbështetet në prova të tilla. E vetmja arsye që ai paraqit për ta quajtur false autorësinë e veprës, është se ajo përmban fyerje për dy udhëheqësit e tij. A mundet që kjo arsye të ketë vlerë në botën e dijes? Është njësoj sikur, pas disa shekujsh pas zbritjes së Kur′anit, një grup idhujtarësh të refuzonte pranimin e tij si fjalë e Zotit, ngaqë përmban vargje ku përçmohen e fyhen perënditë e tyre. Në qoftë se veprimet do gjykoheshin duke ua nënshtruar pasioneve, atëherë s′do kishte më asnjë të vërtetë të qendrueshme.

Dhe vërtet, ti i fton ata në rrugën e drejtë (Kur′an, 23:73).

Po të hapej ky shteg, do paralizoheshin e bëheshin të padobishme të gjitha principet e tradicionizmit dhe rregullat e gjykimit të gjërave, sepse çdo njeri, që ka një besim ose botëkuptim çfarëdo, do ia dilte të rrëzonte e të mos pranonte edhe autoritetin më të fortë, duke pretenduar se puna e tij drejtohet kundër besimit apo botëkuptimit të tij. Për sa u takon argumenteve të shi′itëve kundër tre kalifëve, ato mbështeten në traditat e Profetit (s), bile dhe në hadithet e transmetuara në Gjashtë Sahihët, duke shtuar këtu edhe faktin që ata i përdorin traditat e Profetit (s) jo më pak se Nehxh ul-Belaghën. Dijetarët e kujdesshëm e skrupulozë sunni kanë preferuar në çdo rast mbështetjen në interpretime e mohimin paraprak të përmbajtjes së traditave. Prirja për të hedhur poshtë autoritetet e besueshme, që demonstroi Dhehebiu për së pari, u zhvillua në ekstrem në kohën e Mirza Ghulam Ahmedit, nga Kadiani. Në fillim të debateve të tij me kristianët, Ahmedi dilte me mendimin që kristianizmi duhej zhdukur vetëm nga që pranonte si cilësi të veçantë të Krishtit faktin që ai është ende gjallë. Këtë mendim të tij ai e bazonte vetëm në legjendën kristiane mbi vdekjen e Krishtit. Më vonë ai e bëri këtë taktikë debatimi armën e tij kryesore dhe hodhi poshtë të gjitha qëndrimet zyrtare të Islamit dhe traditat e pranuara për këtë çështje, duke çelur kështu një rrugë për ëndrrat e tij për të zënë ai vetë vendin e Krishtit. E njëjta ëndërr, në thelb, ka evoluar hap pas hapi midis njerëzve të vetëquajtur ithtarë të Kur′anit, të përfaqësuar nga Tulu-i-Islam, duke arritur në atë shkallë, sa t′u jepen goditje të gjitha traditave, komenteve e historive, pa përjashtim, vetëm e vetëm ngaqë Taberiu dhe komentuesit e tjerë u kanë dhënë shi′itëve përmes tyre materiale e fakte që u krijojnë avantazhe; pra: i vetmi shkak për mospranimin e këtyre dijetarëve është se në veprat e tyre ndodhen fakte në favor të shi′itëve! Dhe mjafton kjo arsye që faktet sjella prej tyre të jenë false pa asnjë diskutim e përjashtim! S′ka dyshim, që një godinë e ngritur mbi themele të shtrembëra do dalë vetë e shtrembër. Kështu hidhet poshtë vetë detyrimi fetar i masës së gjerë të muslimanëve, të cilët duhet t′i përballojnë këto lloj realitetesh ashtu si janë dhe të mbajnë qëndrime në pajtim me to. Po ç′mund të thuhet për njerëz që e quajnë veten dijetarë të Islamit e që numërohen si të tillë vetëm në këtë botë!

Ky shteg u zgjerua e u bë rrugë në shekujt e mëvonshëm. Ai u bë një marifet i zakonshëm i debatimit, kështu që sa herë citohej diçka nga Nehxh ul-Belagha, quhej aty për aty e gabuar. Përveç këtij “kriteri”, në kohët moderne filluan të futen në veprim edhe disa konsiderata të tjera. Për shembull, kur modernistët shpallën barazinë e gruas me burrin në çdo aspekt, kjo pikëpamje e tyre ra ndesh me përmbajtjen e Nehxh ul-Belaghës. Atëherë ata provuan të mbrohen duke thënë që Nehxh ul-Belagha nuk mund të ishte fjala e Aliut, përderisa i vinte gratë në një pozicion të ndryshëm nga burrat; dhe kur shkenca moderne s′e mbështeti bindjen e tyre, atëherë, duke i pranuar faktet e saj si të vetmen të vërtetë, u mohua që fjala e Aliut mund të buronte nga dije të tilla, bile kjo ide e tyre u quajt e mirëqenë dhe u përdor si argument për të vërtetuar falsitetin e autorësisë së tij në Nehxh ul-Belagha. Në raste të tjera, nën pretekstin se në këtë përmbledhje përmenden fakte të shkencave dhe arteve, që lidhen me zbulime të njerëzve e kohëve të mëvonshme, thuhet që këto gjëra janë futur në periudha të mëvonshme, meqë nuk ekzistonin ende në Arabinë e kohës së Imam Aliut. Aq e vërtetë është kjo, sa që edhe një fjalë e tillë, si fjala ‘sulltan′, shikohet si diçka anakronike dhe si e tillë s′ka qenë e mundur të jetë përdorur nga Prijësi i Besimtarëve. Mbi këtë bazë, ndeshja e saj në Nehxh ul-Belagha paraqitet si një provë e falsitetit të autorësisë së tij mbi këtë vepër. Në të vërtetë, të gjitha këto janë thjesht artifica që synojnë përmbushjen e qëllimeve të caktuara, janë rezultat i pranimit të hamendjeve si realitete dhe i nënshtrimit të fakteve ndaj paragjykimeve. Kur kanë qenë faktet e regjistruara në Kur′an të atilla, që të njiheshin nga Arabët e kohës së zbritjes së tij? Dhe, kur kanë qenë të qarta për botën e asaj kohe nënkuptimet e shumë prej thënieve të Profetit, që tani të shprehet çudi pse vepra e Imam Aliut përmban fakte të arteve e shkencave moderne, që nuk njiheshin në kohën e tij? Fakti që një kuplet i vjetër Arab është pranuar si autoritet i një fjale të caktuar do të thotë që nuk është njohur burim tjetër më i hershëm i saj se ky kuplet, përndryshe as që do ishim munduar ta citonim kupletin si autoritet. Mos vallë duhet ta shikojmë si të drejtë këtë qëndrim dhe ta hedhim poshtë kupletin, vetëm sepse kjo fjalë nuk ishte në përdorim përpara tij? A nuk do të ishte më e drejtë që vetë fakti i ndeshjes së kësaj fjale në këtë kuplet, të na çonte në përfundimin që ajo përdorej efektivisht tek Arabët? Në fakt, ky është principi që sot pranohet nga të gjithë. Pse, atëherë, nuk na u lejoka të ndjekim të njëjtin arsyetim në lidhje me fjalën ‘Sulltan′, por u dashka që kjo hipotezë të shikohet si tabu e të pranohet se kjo fjalë është e re dhe s′ekzistonte në literaturën Arabe? Pse përdorimi i saj në ligjëratat e Xhenab Emirit nuk mund të provojë që, megjithëse kjo fjalë nuk qarkullonte në shumicën e njerëzve të thjeshtë, nuk është se s′ekzistonte fare; dhe pse nuk duhet të pranohet si autoritet i saj ligjërata e Prijësit të Besimtarëve, pikërisht? Nga ana tjetër, pse qenka e nevojshme të pranojmë që fjala ‘sulltan′, në kuptimin e saj letrar, do të thotë ‘mbret′, përderisa ka qenë në qarkullim kuptimi i saj rrënjësor si ‘qeveri, pushtet, kontroll′, dhe kur shembuj të saj hasen edhe në Kur′an? ′Argumenti′ është quajtur ′sulltan′ vetëm për shkak të qenies së tij ′mjet që siguron kontrollin′ mbi diçka, për po të njëjtën arsye, për të cilën ‘deklarata solemne′ merret më shpesh në kuptimin e ‘protestës′. Ka mundësi që ai, pikërisht, të ketë qenë kuptimi rrënjësor, që është adoptuar për të treguar nocionin ‘mbret′. Ç′të keqe ka sikur në shprehjen ‘kur ndryshon mbreti (Sulltani), ndryshojnë dhe kohët′ ta merrnim fjalën ‘Sulltan′ jo në kuptimin e sundimtarit, por të ‘qeverisë′ ose ‘autoritetit′, përderisa kuptimi i saj si autoritet apo sundimtar është në përdorim në gjuhën tonë të përditshme? Në fakt, shprehja ‘kur ndryshon mbreti, ndryshojnë edhe kohët′ nuk ka për qëllim të flasë për mbretin si mbret, por të japë të kuptojë që ‘ndryshimi i autoritetit shpie në ndryshim të kohëve′. Rezultati mbetet po ai, dhe hipoteza jonë, po të ishte vërtet vendimtare për arsyetimin tonë, mbetet, dhe ajo, e pacenuar. Këto janë, me pak fjalë, të gjitha ato çështje të pAbbasuara, që nuk pajtohen me asnjë nga principet e traditës apo të studimit.

Sa për kalifët, Nehxh ul-Belagha nuk përmban për ta ndonjë fjalë pa takt, që nuk ndeshet në libra të tjerë, apo që s′pajtohet me ndjenjat e Imam Aliut, që kanë gjetur vend në botimet e tjera sunite. Rrjedhimisht, ndeshja e fjalëve të tilla, që janë karakteristike për të, përbën në vetvete provën se ato janë vërtet fjalët e tij. E nëse do kishte ndonjë fjalë që s′u përshtatet përvojave të tij, ajo do duhej parë si produkt i ndonjë shtërngimi, siç është rasti me shprehjen standarde ‘Zoti bekoftë këtë e atë′, që përdoret në vlerësimin e disa dijetarëve, ose do duhej kërkuar e shikuar për të gjetur bazën e saj. Por në rastin e ligjëratave që shprehin qartë e në mënyrë të motivuar mendimet e folësit, nuk ka pse të kemi ngurrime në pranimin e autenticitetit të autorësisë së folësit mbi të. Kjo është arsyeja pse dijetarët objektivë e që e duan të vërtetën, si dhe shkencëtarë pa asnjë dallim kredoje e grupimi, e kanë pranuar Nehxh ul-Belagha-n si fjalë të Imam Aliut dhe e kanë shpallur botërisht këtë gjë, me gjithë hezitimin e Ibn Khalikanit dhe refuzimin e pacipë të Dhehebiut. Më poshtë përmenden disa prej tyre, krahas me citime nga veprat përkatëse:

1. Alame Sheikh Kemal-ud-Din Muhammed bin Talha Kureishi el-Shafi′i (vd. 652 H.) shkruan kështu në librin e tij Metalib us-Su′ul fi Menakib al-i Resul, që është botuar edhe në Luknov, Pakistan, në lidhje me mësimet e Imam Aliut:

E katërta është shkenca e elokuencës dhe gojtarisë. Në këtë fushë ai ishte prijësi, pranë të cilit ishte e pamundur të afroheshe, dhe ishte një pionier i tillë, që gjurmëve të tij nuk mund t′u gjendej gjë e ngjashme. Ai që njihet me veprën e tij letrare, me emrin Nehxh ul-Belagha, bëhet vetë dëshmitar i elokuencës së tij të pakrahasueshme dhe e kthen shpejt në bindje opinionin për pozicionin e lartë ka Aliu në këtë fushë.

Në një vend tjetër ai shkruan:

Kategoria e pestë përmbledh ligjëratat dhe fjalimet që i kanë rrëfyer tradicionistët dhe që njerëzit e besuar i kanë marrë prej tij, kurse libri Nehxh ul-Belagha, që i vishet atij, ndërtohet mbi bazën e llojeve të ndryshme të fjalimeve e ligjëratave, që sqarojnë me themel rregullat e sjelljes, manifestojnë majat e elokuencës e të retorikës përmes fjalëve e kuptimeve plot ngjyrë e nuanca dhe tregojnë principet e sekretet e shkencës së interpretimit e shpjegimit në formën e saj më të plotë.

Sheikh Ibn Talha el-Shafi′i pranon pa asnjë lëkundje që përmbajtja e Nehxh ul-Belaghës është vepër e Imam Aliut, duke sjellë referenca të muhadithëve të besueshëm e objektivë. Përdorimi i fjalës ‘i vishet′ në një vend nuk duhet të krijojë ndonjë keqkuptim, sepse ka të bëjë me formën konkrete të librit, meqenëse është e qartë që materialet e tij s′janë mbledhur nga vetë Imam Aliu. Në të vërtetë libri është i Sejjid Raziut, por njerëzit, pa u menduar shumë apo nga që nuk e dinë, e quajnë atë si të ishte hartuar nga vetë Imam Aliu. Ky referim është bërë duke patur parasysh përmbajtjen e tij dhe kjo është arsyeja pse Alame Ibn Talhai ka përdorur me këtë rast fjalën ‘i vishet′, pa bërë në këtë mes asnjë lajthitje. Kjo s′e dëmton aspak besimin dhe bindjen e tij lidhur me realitetin e përmbajtjes.

2. Alame Ebu Hamid Abdul-Hamid Bin Hilbatullah, i njohur me emrin Ibn Ebi′l-Hadid Madaeni Baghdadi (vd. 655 H.), i cili ka shkruar një komentar të plotë për këtë libër. Midis cilësive të shquara personale të Imam Aliut lidhur me elokuencën ai përmend:

Elokuenca e tij është e tillë, që ai konsiderohet si prijësi i gojëtarëve dhe më i madhi i oratorëve. Thuhet se fjala e tij është nën fjalën e Krijuesit dhe mbi fjalën e të gjitha krijesave të tij; bota ka mësuar prej tij artin e të folurit dhe retorikën.

Pas kësaj janë cituar opinionet e Abdul Hamid bin Jahjait dhe të Abdul Hamid Nabates, që ne i kemi përmendur tashmë. Pastaj ai shkruan:

Kur Mukin bin Mukini i tha Mu′avies se po vinte tek ai prej njeriut më të heshtur, Mu′avia i tha: “T′u thaftë ajo gojë! E si mund të quhet i heshtur ai, kur, për Allah, nuk ka njeri tjetër, përveç tij, që t′u ketë treguar Kureishëve udhën e elokuencës?!” Pikërisht ky libër, komentet e të cilit po shkruajmë, është mjaft për të provuar që Aliu zinte një vend aq të lartë, sa që askush nuk mund të matet me të në gojëtari dhe as që mund t′i vihet përbri një tjetër i ngjashëm me të.

Në një vend tjetër po ky Alame shkruan:

Pjesë të shumta të këtij libri mund të konsiderohen si mrekulli të Profetit të Shenjtë (s), sepse ato përshkruajnë pohime lidhur me të panjohurën, dhe janë përtej mundësive njerëzore.

Alame Ibn Ebi′l-Hadid el-Shafi′i është i palëkundur në bindjet e tij kundër shi′izmit, prandaj sa herë që në Nehxh ul Belagha bëhet fjalë kundër besimit të tij, ai e ndjen veten vërtet keq; megjithatë, pavarësisht nga kjo, ai nuk ka shprehur asnjëherë dhe në asnjë vend të vetëm dyshimin, që kjo vepër mund të mos ishte e Imam Aliut; bile edhe kur është fjala për Ligjëratën e Shkumës së Devesë (Khutbe Shekshekije), që trajton temat që trazojnë më shumë ndjenjat tij, ai detyrohet të pranojë që nuk ka asnjë dyshim që vepra është e Ali ibn Ebi Talibit dhe hedh poshtë me argumente çfarëdolloj qëndrimi tjetër ndaj këtij problemi. Lidhur me këtë ligjëratë ai është shprehur se Zoti preferon për disa qëllime të Tij të ulëtin në krahasim me të lartin. Veç kësaj, ai e ka shprehur këtë qëndrim në komente të ndryshme, që pasojnë ‘Khutbe Shekshekijen′, apo tjetërkund, duke e cilësuar fjalën e Imam Aliut si shfrim të ndjenjave njerëzore. Këto pikëpamje të tij u japin fund fjalëve se gjoja ai paskej dashur që me këtë komentar t′i falte kënaqësi mbrojtësit më të madh të shi′izmit, të cilit ia kushtonte këtë vepër. Ibn Elkami ishte shi′i, pa dyshim, por ai ishte ministër në regjimin abbasid dhe ky libër u shkrua gjatë mandatit të tij si ministër, qysh përpara se të përmbysej dinastia abbaside. Po të kishte qenë lajkatimi synimi i tij, do duhej që ai t′u kishte kushtuar vëmendje ndjenjave të kalifit, në radhë të parë, e jo atyre të një ministri të tij. Së dyti, duke qenë ministër i qeverisë Abbaside, Ibn Elkami nuk mund të vepronte kundër një personi që shkruante diçka në favor të fesë së qeverisë në fuqi; bile ai as që mund të shprehte haptazi qëndrimet e tij. Përveç kësaj, në qoftë se qëllimi i tij do të kishte qenë lajkatimi, pse do duhej që Ibn Ebi′l-Hadidi të shpallte mospajtimin e tij me shi′izmin në po këtë libër? Dhe pse do duhej të përpiqej, që nga fillimi e deri në fund të tij, që të përligjte kalifatin me të gjitha mjetet? Kjo sjellje e tij tregon fare qartë që në këtë vepër ai u ka qëndruar besnik në mënyrë konstante mendimeve dhe ndjenjave të tij. Në qoftë se do kishte shprehur një dyshim të vogël apo qoftë edhe mosbesim ndaj Nehxh ul-Belagha-s, kjo gjë nuk do t′i kishte shkaktuar kushedi se ç′dhimbje Ibn Elkamit, në krahasim me atë që mund të shkaktonte akuza që i bëhet Zotit, sikur Ai na preferoka ndonjëherë të ulëtin ndaj të lartit, apo shpjegimi i thënieve të Imam Aliut me anë të dobësive njerëzore, siç bëhet në komentin lidhur me ‘Khutbe Shekshekijen′. Sikur këtyre fjalëve t′u mohohej autorësia e Prijësit të Besimtarëve, kjo nuk do t′i shkaktonte më shumë dhembje një shi′iti, as do përbënte ndonjë fyerje aq serioze për Ali ibn Ebi Talibin, në krahasim me atë që bën realisht opinioni sikur gjoja ai i paska lëshuar këto fjalë jashtë çdo realiteti dhe si jehonë të armiqësive të tij personale (Zoti mos e dhëntë!). Është fare e qartë që Ibn Ebi′l-Hadidi nuk kishte për qëllim t′i bënte qejfin Ibn Elkamit kur shprehte pikëpamje të tilla; e nëse Ibn Elkami dha ndonjë vlerësim për këtë libër, kjo i detyrohet vetëm zemërgjerësisë së tij të madhe, shikimit të tij të mprehtë dhe vetëpërmbajtjes, si dhe faktit që ai çmoi produktin letrar të një dijetari, ndonëse të një drejtimi tjetër, duke u nisur në radhë të parë nga vlerat e tij si vepër letrare, megjithëse në të kishte edhe argumente që kundërshtonin besimin dhe bindjet e tij fetare. Unë mendoj se Ibn Ebi′l-Hadidi ka propaganduar në këtë libër sunizmin e tij shumë më tepër se çdo duhej për t′i veshur padrejtësisht subjektivizëm apo tendencë.

3. Ebus Sadat Mubarak Mexhdudin Ibn ul-Athir Xhezeri (vd. 606 H.) ka zbërthyer fjalët e Nehxh ul-Belagha në shumë vende të librit të tij të famshëm en-Nihaje, i cili merret gjerësisht me problemet e shpjegimit të fjalëve të ndryshme nga librat e Traditave dhe ‘Regjistrimet′. Pozicioni i Ibn Athirit nuk është ai i një leksikografi të zakonshëm, ai është edhe muhadith. Në qoftë se ai do ta kishte parë të nevojshme që t′i zbërthente këto fjalë vetëm për shkak të rëndësisë së tyre letrare, do t′i kishte përfshirë vetëm nën emrin e Nehxh ul-Belaghës. Dhe po të mos i shikonte ato fjalë si të Imam Aliut, ai nuk do kishte lënë vend për to në një libër që u kushtohej tërësisht Traditave dhe Regjistrimeve, sepse, në pikëpamje teknike, ‘regjistrimi′ ka të bëjë vetëm me fjalët e shqiptuara nga sahabët ose nga tabi′inët më të shquar të Profetit (s). Fjalët e librave të dijetarëve të tjerë më të vonshëm nuk janë përfshirë as në Traditat dhe as në ‘Regjistrimet′. Përjashtimi që ai bën për fjalët nga Nehxh ul-Belagha përbën vetvetiu provën se ai i konsideron këto fjalë si të dala nga goja e Imam Aliut e jo si sajime të Sejjid Raziut. Për më tepër, ndërkohë që regjistron këto fjalë, ai përdor qartas në çdo rast shprehjet ‘traditë e Aliut′, siç ndodh për shembull me fjalët ‘Xhawa′, ‘Fatk ul-Axhwa′ ose ‘Shakk-ul-arxha′, nën të cilat në çdo rast është vënë cilësimi ‘Traditë e Aliut′. Në disa vende përdoret shprehja ‘Ligjëratë e Aliut′, siç ndodh për shembull me fjalën ‘Lut′, që shpjegohet ndër të tjera me fjalët ‘Khutabat Ali....′. Në një vend tjetër nën fjalën ‘aem′ shkruhet ‘Fjalim i Aliut...′ Po kështu nën fjalën ‘asl′ lexohet e njëjta gjë, dhe kjo ndodh edhe në nja dy vende të tjera; në të gjitha rastet e tjera ai ka shkruar ‘Traditë e Aliut′. Këto fjalë ne i kemi cituar in extenso në librin tonë ′Autenticiteti i Nehxh ul-Belaghës′, që është botuar në Lucknov, Pakistan.

4. Alame Sadrudin Taftazaniu (vd. 791 H.) shkruan në Sherh ul-Mekasid: “Ai ishte më elokuenti i tyre, siç e tregon edhe libri Nehxh ul-Belagha”

5. Edhe Xhemaludin Ebu′l-Fadl Muhammed bin Mukarram bin ‘Ali Afriki el-Misri (vd. 711 H.) ka zbërthyer fjalë të Nehxh ul-Belagha-s në librin e tij të njohur Lisan ul-Arab, duke i quajtur ‘Fjalë të Aliut′, njësoj si në en-Nihaje të Ibn ul-Athirit.

6. Alame Alaudin Karshaxhi (vd. 875 H.) shkruan lidhur me shprehjen ‘më elokuenti i tyre në të folur′, që përdor dijetari Tusi, se ato dëshmohen nga libri Nehxh ul-Belagha, duke shtuar, gjithashtu, që gojëtarët janë shprehur njëzëri se këto fjalime janë nën fjalën e Krijuesit, por mbi fjalën e gjithë të krijuarve të tjerë.

7. Muhammed bin ‘Ali bin Taba, i njohur si Ibn Taktaki, shkruan në faqen 9 të librit të tij Tarikh ul-Fikhri fi′l Adaab is-sultania we′d-duvali Islamije, të botuar në Egjipt:

Shumë njerëz u kthyen drejt Nehxh ul-Belaghës, e cila përmban fjalimet e ‘Ali ibn Ebi Talibit, sepse ky është libri, nga i cili janë mësuar mençuria, porositë morale, Njëshmëria e Zotit, përkorja dhe të qenët kurajoz; kurse më i vogli avantazh i saj është elokuenca dhe retorika.

8. Alame Muhadith Mulla Tahir Fitni Guxhrati, gjithashtu, ka shkruar Mumai Bihar ul-Enwar e cila, ashtu si en-Nihaje e Ibn ul-Athirit, merret me shpjegimin e fjalëve që shfaqen në Hadithet dhe ‘Regjistrimet′; edhe ai i ka shpjeguar fjalët e Nehxh ul-Belaghës duke i njohur si fjalë të Imam Aliut.

9. Alame Ahmed bin Mensur Kezruni shkruan në librin e tij Miftah ul-Futuh lidhur me Prijësin e Besimtarëve:

Kushdo që hedh një shikim të kujdesshëm mbi fjalët, letrat, fjalimet dhe shkrimet e tij, do konstatojë që dija e tij nuk ishte si e të tjerëve, as shquarja e tij si shquarja e të tjerëve pas Profetit të Shenjtë (s); dhe midis tyre është libri Nehxh ul-Belagha.

Kjo lë të kuptosh se autori ka parasysh që fjalimet e Aliut ekzistonin në një numër shumë të madh, përveç Nehxh ul-Belaghës, dhe që ky libër është vetëm një pjesë e këtij koleksioni. Dhe më tutje:

… për Allah, përpara elokuencës së tij gojtaria e të gjithë gojëtarëve, retorika e të gjithë retoricienëve dhe mençuria e të urtëve të kësaj bote paralizohen dhe zbehen e gjunjëzohen.

10. Alame Jakub Lahori shkruan në librin e tij Sherh ul-Tahdhib ul-Kelam në lidhje me shpjegimin e fjalës ‘afsah′:

Kushdo që dëshiron të shikojë elokuencën e tij apo të shijojë elegancën e retorikës së tij, duhet të studjojë Nehxh ul-Belagha; t′ia atribuosh fjalime të tilla elokuente e retorike një dijetari të thjeshtë shi′i është një gabim i pafalshëm.

11. Alame Sheikh Ahmed bin Mustafa, i njohur si Tashkiri-Zadeh, shkruan në librin e tij Shakaik el-Nu′mania fi Ulema-i-Daulat-i-Uthmanie lidhur me listën e shkrimeve të Kadi Kivam ud-Din Jusufit:

Komentari i Nehxh ul-Belaghës së Imam Ali ibn Ebi Talibit, Allahu ia ndriçoftë fytyrën...

12. Muftiu i Egjiptit, Sheikh Muhammed Abduhu (vd. 1323 H./1905 A.D), i cili arriti një sukses të pamohueshëm e të mrekullueshëm në përpjekjen e tij të madhe për t′ua bërë të njohur qendrave studimore sunnite në Egjipt dhe Beirut avantazhet e Nehxh ul-Belaghës dhe përmes të cilit ky libër i shquar iu dha edhe besimtarëve të këtyre hapësirave. Ai e botoi Nehxh ul-Belaghën në Egjipt me shënimet shpjeguese të tij dhe deri tani janë bërë ribotime të shumta të këtij libri. Në parathënien që ndodhet në fillim të tij, duke treguar tronditjen dhe habinë që i shkaktoi studimi i të vërtetave të gjetura në Nehxh ul-Belagha, ai shkruan:

     E lexoja me vëmendje dhe më dukej sikur ndodhesha në mesin e përleshjes, me sulmet që nuk reshtnin; aty i arrin retorika majat e saj më të larta dhe elokuenca kap kulmet e forcës së saj; aty dështojnë bestytnitë dhe zbythen dyshimet e mosbesimet; ushtritë e fjalës rrinë gati, të radhitura, batalionet gjuhëmprehtë janë tepër të zëna me punë, ashtu si shpatat dhe heshtat në përleshje, duke bërë copë e çikë mendimet e mbrapshta dhe shembur përdhe kufomat e bestytnive; ndërkohë që, krejt papritur, ndihet që ka triumfuar e vërteta, mashtrimi është mposhtur, flaka e dyshimit e mosbesimit është shuar dhe mbretëria e gënjeshtrës është shkërmoqur; dhe lavdia e gjithë këtij triumfi është e Flamurmbajtësit, Esedullah-il-Ghalib Ali ibn Ebi Talibit. Dhe sa më tepër që lexoja i përthithur ndër faqet e këtij libri, ndieja ndërrimin e skenave dhe ndryshimin e situatave. Ndonjëherë më dukej sikur shpirtrat sublimë të kuptimeve vërtiteshin të stolisur me veshje fjalësh hyjnore përqark krijesave të dlira e zemërqashtra, u afroheshin pranë, u tregonin si të ecnin në rrugën e drejtë, si të vrisnin ambicjet e zemrës, u ngjallnin vëmendje për rrëpirat ku mund t′u shkisnin këmbët e i udhëhiqnin në shtigjet e madhështisë e të perfeksionit. Herë-herë përpara meje shfaqeshin ca fraza, që dukej sikur rrudhnin vetullat e kërcëllinin e skërmitnin dhëmbët kërcënueshëm, tek më afroheshin me tipare të shfytyruara, sa të kallnin datën. Shpirtëra me trajta tigri dhe çapoj si të zogjve grabitqarë më fanepseshin të gatshëm për sulm, e dukej sikur do lëshoheshin pingul nga një sekondë në tjetrën mbi viktimën që kishin zgjedhur. Ata futeshin gjithandej, hapeshin e rrëmbenin zemra nga rrathët koncentrikë të ambicjeve e synimeve të liga, shqitnin me këmbëngulje vetëdijen nga ndjenjat e ulëta dhe shfarosnin ëndërrimet e besimet e gabuara. Herë-herë isha gati të dëshmoja se një qenie shpirtërore, që s′u përngjante fare qenieve trupore, shkëputej nga një plejadë qeniesh qiellore dhe, duke ardhur pranë shpirtit njerëzor, e shpështillte prej perdeve fizike dhe mbulesave materiale, e ngrinte lart në mjediset parajsore, e çonte në qendër të rrezëllimit Hyjnor dhe e qetonte në eterin qiellor. Herë-herë të tjera dukej sikur vetë urtësia e filozofia u lëshonte sfida mbajtësve të autoritetit e fuqisë, duke u bërë thirrje të ecnin në rrugë të drejtë e të mendonin për gabimet e tyre, duke u mësuar finesat e diplomacisë e të taktit, problemet e mprehta të administrimit e politikës dhe përsosjen e tyre, si dhe duke edukuar në ta aftësitë që i duhen misionit të qeverisjes, drejtimit e politikës.

Jo vetëm që Muhammed Abduhu e ka njohur Nehxh ul-Belaghën përfundimisht si fjalë të Imam Aliut, por ai pranon dhe vërtetësinë e saktësinë e përmbajtjes së saj. Ai thotë që subjekt i këtij libri është triumfi i së vërtetës, disfata e së pavërtetës, vdekja për dyshimet e mosbesimin dhe shkatërrimi i bestytnive e mendimeve të këqija; ai thotë që ky libër i transmeton racës njerëzore që nga fillimi e deri në fund udhëzime në spiritualizëm, pastrim, madhërim dhe përsosje shpirtërore.

Muhammed Abduhu shfaq kaq shumë nderim për Nehxh ul-Belaghën, sa që gjykonte se ky libër meritonte preferencë mbi çdo libër tjetër pas Kur′anit. Ai kishte besim se qarkullimi sa më shumë që të ishte e mundur i këtij libri në Universitetin Islamik do t′i bënte një shërbim kolosal Islamit, sepse në të është mendimi i një reformatori të madh të botës, siç ishte Imam Aliu. Lidhur me këtë ai shkruan:

     Midis atyre që e njohin Arabishten, s′ka asnjë që të mos pajtohet me mendimin që pas fjalës së Zotit e të Profetit (s), fjala e Prijësit të Besimtarëve është më sublimja, më domethënësja dhe më e dobishmja se çdo fjalë tjetër. Për kërkuesit e thesarit të bukur të gjuhës Arabe, ky libër meriton të zërë një pozicion të nderuar në skedat e dokumentet e tyre të shkruara; nga ana tjetër, ata duhet të përpiqen të vlerësojnë kuptimet dhe qëllimet që fshihen pas fjalëve të tij.

Është fakt që kjo përpjekje e Alame Muhammed Abduhut rezultoi tepër e suksesshme, megjithë atmosferën e gjymtuar të drejtësisë, dhe pavarësisht nga sjellja e vajtueshme e botës letrare, falë së cilës librat e sunnive të ndershëm mbi Ehl-i Beit-in e pagabueshëm dhe Ali ibn Ebi Talibin, botohen në pjesën e tyre më të madhe vetëm në shtypin shi′i të Iranit, meqë qendrat akademike të Egjiptit, Beirutit e të vendeve të tjera, nuk i kanë parë kurrrë si të denja për publikim. Shembull i këtij diskriminimi është Sibte Ibn ul-Xheuzi, që përmendet për merita të shquara letrare në literaturën biografike, të cilit shumica sunnite s′ia përfill librin ′Tadhkire′, nga që në të trajtohet kryesisht tema e familjes së Profetit të Shenjtë (s). E njëjta gjë ka ndodhur edhe me el-Khasa′is të Nesa′iut apo me autorë të tjerë. Por Nehxh ul-Belagha gëzon popullaritet dhe është vënë në qendër të rretheve të dijetarëve, pavarësisht nga përmbajtja, me të cilën shumica sunnite nuk pajtohet. Sot ajo është pjesë e veprimtarive mësimdhënëse të shkollave e universiteteve dhe janë bërë botime të njëpasnjëshme të saj. Vetëm në Indi e Pakistan, atmosfera e mbushur me konfrontime dhe klima e saj helmuese e ka lënë këtë libër shi′i kaq të pastër jashtë vëmendjes që meriton. Alame Muhammed Abduhu jo vetëm që ka shkruar shënime për këtë libër dhe ka arritur ta botonte, por dhe e ka mbrojtur në mënyrë të vazhdueshme në leksionet e tij. Revista ′el-Hilal′ e Egjiptit ka publikuar në faqen 78 të botimit të saj Nr. 1 të Volumit 35, në Nëntor 1926 A.D., katër pyetje që u drejtoheshin shoqatave letrare. Pyetja e parë ishte kjo:

Cili ose cilët janë librat që keni studiuar në rininë tuaj, të cilët ju kanë sjellur dobi e kanë lënë gjurmë të veçanta në jetën tuaj?

Profesor Sheikh Mustafa Abd-ur-Rezaku dha një përgjigje që u publikua në faqen 15 të botimit Nr. 2 të Dhjetorit 1926 A.D. Në të thuhej:

Nën shembullin e të ndjerit Sheikh Muhammed Abduh, unë kam studiuar ‘Antologjinë e Hamasa′-s dhe Nehxh ul-Belaghën.

Abdul-Mesih Antaki, dijetar kristian, opinioni i të cilit do citohet më tutje, ka shkruar kështu:

Alame Muhammed Abduhu më ka thënë që, po të doja të shquhesha në të shkruar, do duhej të merrja si mësues Prijësin e Besimtarëve, Aliun, dhe t′i mbaja fjalimet e tij si fanarë ndriçues të udhës time.

Besimi i Profesor Abduhut që Nehxh ul-Belagha ishte fjalë e Imam Aliut në tërësinë e saj, njihej nga e gjithë bota. Këtë fakt e kanë vënë në dukje të gjithë nxënësit e tij, të cilët kanë qenë ndër mësuesit më të shquar të Egjiptit qysh prej kohës, kur ai jetoi, e deri në ditët e sotme. Për shembull, Profesor Muhammed Muhidin Abdul-Hamidi, lektor i Fakultetit të Gjuhës Arabe në Universitetin e el-Ez′herit, mendimet e të cilit do tregohen më vonë, ka shkruar në parathënien e botimit të publikuar prej tij:

     Mbase ju do dëshironit të njiheshit me opinionin e Imam Sheikh Muhammed Abduhut për këtë problem. Ishte ai që e nxori këtë libër nga harresa. Me të nuk mund të matet askush përsa i takon gjerësisë së njohurive e mprehtësisë së shikimit. Kështu, pra, përgjigja për këtë pyetje do të ishte kjo: Ne mund të themi pa u lëkundur që ai e shikonte tërësinë e këtij libri si fjalë të Imam Aliut, Zoti pastë mëshirë për të.

Vetë parathënia e Alame Muhammed Abduhut, nga e cila kemi cituar disa fragmente, paraqet një rëndësi mjaft të madhe për botën e dijeve. Sejjid Ahmed Hashimiu, për shembull, e ka cituar të plotë këtë parathënie në librin e tij ′Xhewahir ul-Edeb′, pjesa I, faqet 317-8, duke i dhënë titullin: ‘Vlerësim i Nehxh ul-Belaghës nga i ndjeri Imam Sheikh Muhammed Abduh (vdekur më 1323 H./1905)′.

13. Autori, oratori dhe shkrimtari i famshëm Arab Sheikh Mustafa Ghalaini, Profesor i Komenteve Kur′anike, i Teologjisë dhe i Literaturës Arabe në Universitetin Islamik të Beirutit, ka shkruar në librin e tij ′Arixhuz Dheher′ një traktat të hollësishëm lidhur me Nehxh ul-Belaghën dhe ‘Stilet e të Shprehurit Arab′:

     Materiali më i mirë, studimi i të cilit është i detyrueshëm për këdo që kërkon standarde të larta në literaturë, është libri i Prijësit të Besimtarëve, Aliut, Nehxh ul-Belagha. Është pikërisht ky libër, në radhë të parë, për të cilin është shkruar kjo parathënie. Ky libër përmban të tilla fjalime elokuente, stile mahnitëse të të shprehurit, subjekte të mrekullueshme dhe xhevahire të panumërt, sublimë e madhështorë, sa që po t′i praktikonte studenti ashtu siç duhet, do mundej të arrinte shkallën më të lartë të përsosmërisë në elokuencë, në kompozicion, në të folur dhe në komunikimin e mendimit të tij.

Pas kësaj ai shkruan:

     Nga ky libër kanë nxjerrë përfitime të shumta një numër i madh njerëzish, bile dhe komunitetesh, e ndër ta bën pjesë edhe ky shkrimtar. Unë i ftoj të gjithë ata që janë në kërkim të stilit të lartë të shkrimit të Arabishtes e të mënyrës elokuente të të shprehurit që ta përvetësojnë këtë libër.

14. Në përgjigje të njërës nga katër pyetjet e ′el-Hilal′-it për librat që i duhen këshilluar rinisë së sotme për të të lexuar, Profesor Muhammed Kurd Ali, drejtues i rrethit letrar të Damaskut, shkruan:

     Në qoftë se kërkohet retorika në formën e saj të përsosur apo elokuenca e papërlyer qoftë edhe nga njolla më e dobët, ju duhet t′i drejtoheni Nehxh ul-Belagha-s, përmbledhjes së leksioneve të Prijësit të Besimtarëve, Ali ibn Ebi Talibit, dhe të letrave që ai u ka dërguar qeveritarëve të tij. Për hollësira mund të shikohet kapitulli për shkrimet dhe shkrimtarët në librin tim el-Kadim we′l-Hadith, shtypur në Egjipt më 1925 A.D.

Kjo përgjigje ndodhet në faqen 572 të botimit Nr. 5, Volumi 35 i el-Hilal, mars 1927.

15. Profesor Muhammed Muhidin, ligjërues në Fakultetin e Gjuhës Arabe në Universitetin el-Ez′her, ka shkruar komente për Nehxh ul-Belaghën mbi bazën e shënimeve udhëzuese të Muhammed Abduhut, duke shtuar edhe rezultatet e kërkimeve të tij si dhe shumë shpjegime të tjera. Ky libër u shtyp së bashku me këto shtesa në Matbae Istikame në Egjipt. Në fillim të këtij botimi ai ka shkruar një parathënie të vetën, në të cilën ndërmerr një diskutim të hollësishëm lidhur me autenticitetin dhe besueshmërinë e Nehxh ul-Belaghës. Më poshtë po citojmë pjesët e saj më interesante:

     Ky libër, Nehxh ul-Belagha, është një përzgjedhje e fjalimeve të Prijësit të Besimtarëve, Ali bin Ebu Talibit, që është mbledhur nga Sherif Raziu, Ebu′l-Hasan Muhammed bin Hasan el-Musawi. Ai përmban brenda kapakëve të tij margaritarë të shquar të retorikës dhe manifestimet më fine të elokuencës; dhe s′mund të mos jetë i tillë, përderisa është vepër e një njeriu, i cili, pas Profetit të Shenjtë (s), ishte më elokuenti në shprehje, më i madhi mjeshtër i gjuhës e logjikës dhe personi që kishte kontrollin më të madh mbi fjalën Arabe, aq sa mund ta modelonte ashtu siç dëshironte; ai ishte një filozof i rangut të lartë, fjalimet e të cilit gufojnë si burime të urtësisë, një folës, oratoria e të cilit ta fluturon zemrën, dhe një dijetar, i cili, qysh në moshën e tij më të re, gëzonte përparësi të tilla si lidhjet intime me Profetin dhe shoqërimin e tij, regjistrimin e revelatave dhe aftësinë e luftimit - si me shpatë, në fushëbetejë, ashtu edhe me gjuhë, në mbrojtje të fesë, përparësi këto, që askush tjetër nuk ka mundur t′i gëzojë, përveç tij. I tillë është libri Nehxh ul-Belagha. Unë e kam pasë studiuar atë qysh në fillimet e rinisë sime dhe kam qenë dashurues i tij qysh në moshën time të hershme, tek shikoja tim atë ta lexonte shpesh, si dhe xhaxhain tim më të madh, duke shpenzuar orë të tëra në mendime mbi shprehjet e tij, duke vlerësuar kuptimin e tij dhe duke admiruar stilin e tij; të dy ata patën ndikim të madh tek unë, e kjo më shtyu të ecja në gjurmët e tyre, kështu që i dhashë këtij libri vendin më të rëndësishëm në zemrën time dhe e bëra shokun e vetmisë sime, atë që do më sillte ngushëllim në çdo gjendje.

Pas kësaj Alame përmend autorët, sipas të cilëve këtë libër e paska shkruar vetë Sherif Raziu. Duke shqyrtuar pretendimet e tyre, ai përcakton katër arsyet më të rëndësishme që nxitin dyshimet se ky libër është fjalë e dikujt tjetri e jo e Imam Aliut:

Së pari, ai manifeston një kriticizëm të tillë të bashkëluftëtarëve të Profetit të Shenjtë (s), që nuk mund të besohet se vjen nga Imam Aliu, veçanërisht fyerjet qëi bëhen Mu′avies, Talhait, Zubeirit, Amr bin Asit dhe pasuesve të tyre.

Së dyti, ai dëshmon një botëkuptim dhe një mendjemprehtësi shprehjeje të një shkalle që nuk ishte arritur akoma në ditët e Imam Aliut.

Së treti, krahasimet, metaforat dhe ngjyrimet e tablove e të ngjarjeve që përshkruhen në të janë kaq të përsosura, sa që nuk gjenden tjetërkund në Islamin e hershëm. Në këtë kategori janë futur edhe përdorime të termave teknike, të logjikës e filozofisë dhe të statistikës në përshkrimin e problemeve, të cilat nuk kanë qenë në përdorim ato kohë.

Së katërti, një numër i madh pohimesh në libër të japin shijen e pretendimit të parathënies së ngjarjeve, gjë që është larg nga pozicioni real i një njeriu si Imam Aliu.
Duke i hedhur poshtë të gjitha këto argumente, Muhidini shkruan:

     Zoti është dëshmitar që ne nuk gjykojmë asnjërën nga këto arsye, pa le më të gjitha arsyet bashkë, si arsye të vërteta apo qoftë edhe si gjëra të ngjashme me arsye që arrijnë ta provojnë pohimin që synojnë. Në fakt, ato as që mund të konsiderohen si dyshime apo mosbesime të atij serioziteti, që do mund të krijonte një pengesë vërtet të ndjeshme në pranimin e së vërtetës e që do mund ta bënte të domosdoshme hedhjen poshtë të tyre.

Pastaj ai i hedh poshtë që të gjitha këto arsye një e nga një. Lidhur me çështjen e parë, ai shpjegon që politika e ndjekur në lidhje me kalifatin pas Profetit të Shenjtë (s) ishte e tillë, që Imam Aliu nuk mund të mos kishte, në një mënyrë krejt të natyrshme, kundërshtime ndaj saj, përveç faktit që atij duhet t′i ketë shkaktuar dhembje të thellë edhe rebelimi i sirianëve gjatë kalifatit të tij. Në këtë mënyrë, fjalët që ai thotë për secilën nga të dy këto periudha janë në përputhje të plotë me ngjarjet historike. Pse, atëherë, duhen ushqyer dyshime apo mosbesim lidhur me autorësinë e tyre?

Sa për dyshimet e shprehura në dy arsyet vijuese, përgjigja e tij është që askush nuk i përqasej Imam Ali ibn Ebi Talibit në elokuencë dhe dije. Pse duhej pritur në këto kushte, që fjalët e tij karakteristike të haseshin në veprën e ndonjë personi tjetër të asaj periudhe? Për sa i përket fajësimit për rimim e ritëm, ato nuk janë në shprehjet e tij të atij lloji, që do mund të dëshmonin trillim apo ndikime kuptimore. Përveç kësaj, në ato kohë rimimi dhe ritmi në përmasa të tilla ishin shumë në modë.

Ajo që Muhidini thotë në përgjigje ndaj pikës së katërt, nuk përkon me bindjet tona fetare, por dëshmon vetëm pikëpamjen e tij. Ai shkruan:

     Atë, që shikohet si e parathënë, ne e gjykojmë si parashikim dhe rezultat të kuptimit të kohëve, gjë që nuk është aspak në mospajtim me një njeri të ditur e të mençur si Aliu.

Sigurisht, kjo përgjigje e tij është një pasqyrë e botëkuptimit të tij; por është fakt që, po të pranohet vetëm Dija gjithmonë e mistershme e Zotit si kriter i pamundësisë së shprehjes së Dijes për të Panjohurën, atëherë shumë tradita të Profetit të Shenjtë (s) do rrëzoheshin menjëherë nën këtë goditje djallëzore. Ky kriter nuk i përgjigjet fare të vërtetës, përderisa shprehja e Dijes për të Panjohurën përshkon një numër të madh ajetesh të Kur′anit, përndryshe do duhej të mos u besohej as verseteve të Kur′anit. Por në qoftë se këtyre verseteve u jepet besim mbi bazën e Dijes së Zotit, atëherë nuk ka pse të ketë arsye për të kundërshtuar realitetin e pranisë së temave të ngjashme edhe në veprën e Aliut, të cilit është Zoti që ia ka dhënë Dijen.

16. Edhe Profesor Sheikh Muhammed Hasan Nail ul-Mursafi ka shkruar një komentar të Nehxh ul-Belagha-s, që është publikuar nga Dar ul-Kutub ul-Arabie. Në parathënien e tij, ai shkruan nën titullin ′Fjalë për Gjuhën Arabe′:

     Në këtë fushë Aliu ishte më i shquari. Prova më e mirë për këtë është Nehxh ul-Belagha, të cilën Zoti e ka bërë një dëshmi të qartë të faktit që Ali ibn Ebi Talibi ishte drita e Kur′anit dhe shembulli i gjallë e më i përsosur i mençurisë, dijes, këshillës së mirë, mrekullisë dhe elokuencës. Në të janë mbledhur në të njëjtin vend shumë vlera të Imam Aliut, që vështirë se gjenden në një vend tjetër të vetëm edhe sikur të mblidheshin bashkë thëniet e njerëzve të urtë më të mëdhenj, të filozofëve më të paarritshëm e të dijetarëve më të famshëm të subjekteve Hyjnore, duke shpalosur nga gjiri i saj kulmet më të larta të dijes, kanunet e një politike korrekte, ligjërata mahnitëse e materiale mësimdhënëse. Në këtë libër Ali ibn Ebi Talibi është kredhur në honet më të thella të sekreteve të diturisë, të politikës e të fesë dhe e ka dëshmuar veten si më të shquarin e të gjitha këtyre fushave.

17. Profesor Muhammed ez-Zuhri ul-Ghumravi ka shkruar një parathënie në komentarin e lartpërmendur të Mursafit. Në të, në seksionin ‘Klasat e Elokuencës′, ai shkruan:

     Nga asnjëra prej këtyre klasave nuk na ka zbritur një vepër, si ajo që na ka ardhur nga Prijësi i Besimtarëve, Aliu (Allahu ia ndriçoftë fytyrën). Ligjëratat e tij përfshijnë fjalime polemizuese, ecuri politike të veprimit, paralajmërime fetare, pohime të bukura filozofike, udhëzime morale, margaritarë rreth Njëshmërisë së Zotit, çelësa për të panjohurën, përgjigje dhe mospranime të këshillave oponente dhe banale. Libri që e përmban fjalën e tij të shkëlqyer është Nehxh ul-Belagha dhe është mbledhur nga Ebu′l-Hasan Muhammed bin Tahiri, i njohur me emrin Sherif Razi, Zoti pastë mëshirë për të, i dhëntë shpërblime dhe pastë kënaqësi prej tij.

18. Profesor Abdul-Wehab Hamidehu, Profesor i Literaturës Moderne në Fakultetin e Letërsisë në Universitetin Favad, në Egjipt, ka shkruar në artikullin e tij ‘Opinione kolektive mbi Nehxh ul-Belaghën′, botuar në revistën el-Islam të Kairos, Vol. III, Nr. 3 të muajit Ramazan, 1370 A.H., që i përkon muajit korrik të vitit 1951:

     Në librin Nehxh ul-Belagha janë mbledhur të gjitha ato gjëra të zgjedhura të Ali ibn Ebi Talibit, që s′mund të mblidhen dot nga të gjithë dijetarët e mëdhenj, filozofët e njohur në të gjithë botën dhe teologët e famshëm, të bërë të gjithë bashkë. Kulmet e larta të dijes, kanunet e politikës së pastër, ligjëratat mahnitëse të të gjitha llojeve, përmbajtjet mësimdhënëse dhe konceptimet shoqërore sociale - të gjitha këto janë dëshmi e pakundërshtueshme e veprës së shquar e më të lartë të Imam Aliut.

19. Alame Ebu Nasr, Profesor në Universitetin e Beirutit, në Kapitullin 31 të librit të tij ′Ali ibn Ebi Talib′ e përmend Nehxh ul-Belagha-n midis relikeve arabe të Imam Aliut dhe shkruan në lidhje me të që ky libër është tregues i qartë i personalitetit madhështor të Ali ibn Ebi Talibit.

20. Kadi Ali ibn Muhammed Sheukani, autori i Nail ul-Athar, pasi përmend autoritetet e tij të shumta, shkruan në kapitullin ‘Nun′, që i kushtohet Nehxh ul-Belagha-s, të librit të tij Ittihaf ul-Akabir bi Asanid id-dafetir, botuar në Hajdarabad:

     Nehxh ul-Belagha është fjala e Aliut, Zoti qoftë i kënaqur me të.

Ky është një fakt që është pranuar edhe nga dijetarë të shumtë kristianë:

1. Abdul-Mesih Antaki, botues i revistës ‘al-Imran′, që ka shkruar për jetën e Prijësit të Besimtarëve librin e tij të famshëm Sherh-i Kaside Alavie, që është botuar në Matba′e Ramsis, Fuxhala, Egjipt, shkruan në faqen 530 të tij:

     Nuk ka diskutim që Prijësi i Besimtarëve, Aliu, është prijësi i gojëtarëve, kampion i retoricienëve dhe më i madhi midis oratorëve e shkrimtarëve arabë. Kjo është vepra, për të cilën është thënë me të drejtë se është mbi fjalën e krijesave dhe nën atë të Krijuesit. Ky është mendimi i kujtdo që ka dije për artin e kompozimit dhe që është i angazhuar edhe vetë në shkrime. Në fakt, ai është mësuesi i shkrimtarëve Arabë dhe kampion i tyre. Nuk mund të ketë specialist të letërsisë, që dëshiron të përvetësojë artin e të shkruarit, pa vënë përpara vetes Kur′anin dhe Nehxh ul-Belaghën: të parin si fjalë të Krijuesit dhe tjetrin si veprën e krijesës më fisnike. Në to duhet të mbështetet kushdo që përpiqet të futet midis shkrimtarëve më të mirë. Ndofta pozicioni më i lartë midis atyre që i shërbyen gjuhës Arabe është ai i Sherif Raziut, që i mblodhi këto ligjërata, fjalime e thënie të urta të Imam Aliut nga kujtesa e njerëzve dhe dorëshkrimet në një libër të vetëm, të cilin e quajti me shumë vend Nehxh ul-Belagha. S′ka dyshim që kjo është rruga më e drejtë e retorikës për njeriun që dëshiron të arrijë sukses në jetë.

Pas kësaj, ai vë në dukje mendimin e Sheikh Muhammed Abduhut dhe më pas tregon se si një herë Sheikh Ibrahim Jazixhi, që pranohet njëzëri si shkrimtar i përsosur i Arabishtes dhe si prijës i gjithë mësuesve të gjuhës, i kishte thënë që përsosmëria e arritur prej tij në këtë fushë i detyrohej vetëm studimit të Kur′anit dhe të Nehxh ul-Belagha-s. Të dy ata janë thesare të gjallë të gjuhës Arabe dhe nuk mund të shterojnë kurrë.

2. Fuvard Afram ul-Bustani, Profesor i Literaturës Arabe në Akademinë Kadi Jusuf (Beirut). Ai ka filluar një seri librash informative, të titulluar ′Ravai′, në të cilën ka përmbledhur në koleksione të vogla, të botuara nga Shtypi Katolik Kristian i Beirutit, relike të letërsisë, vepra të autorëve të nivelit më të lartë, zgjedhje të shkurtra, vlerësime të studjuesve, vepra, histori të librave, kërkime historike, etj. Koleksioni i parë i këtyre serive ka të bëjë me Imam Aliun dhe Nehxh ul-Belaghën, për të cilën autori i tyre shkruan në parathënie:

Po e nisim këtë seri duke filluar me disa zgjedhje nga Nehxh ul-Belagha, që është libri i mendimtarit më të parë në Islam.

Pas kësaj fillon seria, që është e para ndër koleksionet ′Ravai′. Figura e parë që ajo trajton është Ali ibn Ebu Talibi. Në të janë diskutuar nën kapituj të ndryshëm jeta dhe cilësitë kryesore të Imam Aliut, të cilat, duke qenë se shkruhen nga një kristian, mund të mos jenë në pajtim me pikëpamjen shi′ite. Megjithatë ato përmbajnë një numër të madh margaritarësh, faktesh dhe drejtësi. Objekti i saj i dytë është Nehxh ul-Belagha. Ndër nënpikat e saj, njëra titullohet ‘Përpilimi i veprës′, kurse tjetra ‘Vërtetësia e Autorësisë së veprës′. Lidhur me këto çështje ai shkruan:

     Nuk kishte kaluar shumë kohë pas kompilimit të Nehxh ul-Belagha-s, kur disa dijetarë historianë filluan të hedhin dyshime për saktësinë e saj. Pionier i tyre është Ibn Khalikani, që ia veshi autorësinë e librit vetë kompiluesit të tij. Më vonë atë e ndoqën Dhehebiu dhe të tjerë. Më pas, meqenëse Sejjid Raziu njihej përmes lidhjes me gjyshin e tij, të quajtur Murteza, e meqë edhe vëllai i tij më i madh, Ali bin Tahiri (966-1044 A.D.), njihej me emrin Sejjid Murteza, disa njerëz u futën në qorrsokak dhe nuk dallonin dot midis tij dhe vëllait të tij, kështu që ia atribuan këtij të fundit kompilimin e Nehxh ul-Belagha-s, siç bëri Xhorxhi Zeidan. Ndërkohë, disa të tjerë, siç ishte rasti i orientalistit Clemann, shkuan aq larg, sa e quajtën Sejjid Murtezain si autorin e vërtetë të librit. Po të kërkojmë arsyet e këtij dyshimi, ato përmblidhen në pesë pika.

Pastaj ai rreshton pothuajse të njëjtat arsye të dyshimit, që janë pohuar pak më parë, kur folëm për Muhidin Abdul-Hamidin, komentuesin e Nehxh ul-Belaghës, duke i hedhur poshtë të gjitha një nga një.

3. Dijetari kristian me famë të përbotshme dhe poeti nga Beiruti Polis Salama shkruan në faqet 71-72 të librit të tij Awal Mulhima Arabia Eid ul-Ghadir të botuar në Matba′e Nasr, Beirut:

     Nehxh ul-Belagha është libri më i famshëm, nga i cili Imam Aliu mund të njihet në gjithë plotësinë e tij. Me përjashtim të Kur′anit, atë nuk e kalon në elokuencë asnjë libër tjetër.

Pastaj ai shkruan këto vargje si vlerësim të Nehxh ul-Belaghës:

          Në të e arrin dija kulmin,
               në të për enigmat çelës gjen,
          në të ndrijnë gurët e çmuar
               dhe e vërteta dritë shkëlqen,
          plot lule parajsore është,
               me bukuri që kurrë s′venitet
          që s′vyshken, se është Hiri vetë
               mes tyre që ka mbirë e rritet,
          në të nis udhë Keutheri Hyjnor
               plot me ëmbëlsi e me fllad,
          me brigjet në blerim kredhur,
               dhe fundin që kush s′ia ka mat.

Nga citimet e dijetarëve e tradicionistëve të lartpërmendur del fare qartë edhe vlera letrare e virtuale e Nehxh ul-Belaghës, prandaj nuk është nevoja të zgjatemi më tej për këtë temë.

Mbetet vetëm pozicionimi i këtij libri në pikëpamje teknike, për të ditur se deri në ç′shkallë mund t′i bazojmë kërkesat tona ndaj tij. Sipas mendimit tonë, autorësia e Prijësit të Besimtarëve mbi përmbajtjen e këtij libri është provuar me të njëjtën siguri si dhe autorësia e Imam Zeinel Abidinit mbi ′Sahifa-i-Kamile′, si ajo e autorëve të të Katër Librave, apo si ajo e hartuesve të Shtatë Poemave të Varura Mu′alikat us-Sebe′e, etj. Për sa i përket ndjenjës estetike që provokojnë shprehjet dhe fjalët e veçanta, kjo ka të bëjë me stilin e të folurit ose me mënyrën e të shprehurit dhe është në varësi e pajtim me përmbajtjen e librave burimore, që konsiderohen si të mirëqenë. Sipas rregullit të vendosur nga të parët (selefët), të cilët e quajnë të mjaftueshme besueshmërinë e burimit për të gjykuar lidhur me korrektësinë e një tradite, plotësimi i këtij kushti për të tërën i jep besueshmëri, në pikëpamje teknike, secilës prej pjesëve të tij. Sipas dijetarëve më të vonshëm, që e zgjidhin problemin e besueshmërisë në pajtim me cilësitë e treguesit, përmbajtja e Nehxh ul-Belaghës bie në kategorinë ‘Mursalat′, ku pesha e mursalatit ndërvaret me personalitetin e rrëfenjësit. Për shembull, nëse saktësia e një tradite konfirmohet edhe prej Ibn Ebi Amirit dhe disa bashkëluftëtarëve të tjerë të rangut të lartë, nuk ka më nevojë të shkohet më tutje lidhur me faktin se kush është rrëfenjësi. Pranimi i traditës prej tyre është provë e mjaftueshme e besueshmërisë së saj. Ja përse është thënë që Mursalati i Ibn Ebi Amirit bie në kategorinë e Musned-it. Duke gjykuar mbi këtë bazë, Sejjid Raziun (Zoti e lartësoftë pozicionin e tij) e vë më lart se Mursalati i zakonshëm personaliteti i shquar i tij. Megjithatë, pa marrë parasysh ligjëratat dhe aspektet historike, që nuk janë aq të rëndësishme sa besimi dhe veprimi, ne do ta shqyrtojmë përmbajtjen e Nehxh ul-Belagha-s dhe kundërshtimet e shprehura ndaj saj në lidhje me besimin dhe veprimin e duke u bazuar në principin e barazisë e të preferencës; kjo për faktin se në raste të caktuara një traditë e Nehxh ul-Belagha-së mund të fitojë përparësi mbi një traditë ‘Musned′, që trajton të njëjtën temë. Në rastet e tjera problemi mund të përfundojë në ngjashmërinë Takafu′, megjithëse nuk mungojnë dhe rastet kur kundërshtimet s′mund të mënjanohen. Por kjo nuk e cenon në asnjë mënyrë pozicionin e përgjithshëm të Nehxh ul-Belagha-s. Pesha e saj mbetet e paprekur, ashtu siç mbetet e paprekur edhe pesha e Kafi-ut, pavarësisht nga fakti që disa tradita të tij nuk merren parasysh për njërën apo tjetrën arsye.

Siç u tha më lart, ligjëratat e Imam ‘Aliut janë kompiluar, lexuar e mësuar shumë më parë se të lindte Sejjid Raziu. Ato janë gjetur në librat e shkruara nga muslimanë të famshëm para kohës së Sejjid Raziut, si dhe nga bashkëkohës të tij. Një listë e këtyre autorëve, që kanë cituar këto ligjërata, letra dhe thënie dhe që kanë diskutuar hollësisht fjalët dhe shprehjet e përdorura nga Imam Aliu jepet si më poshtë:

1. Ebu′l-Mundhir Husham bin Seibul Kalbi. Ai ishte autor i shumë librave. Ibn Nedim në el-Fihrist numëron 144 nga librat e tij. Në Kitab ul-Xhemel ai boton një letër dhe disa ligjërata të Imam Aliut (207 H.).
2. Ebu Abdullah Muhammed bin Umer bin Wakidi el-Eslemi nga Medina, i njohur si ‘el-Wakidi′. Ibn Ebi′l-Hadidi dhe Ibn Nedimi e kanë cituar gjerësisht (207 H.).
3. Ibn Mazahim el-Kufi, autor i Kitab us-Siffin. Ibn Ebi′l-Hadidi i është referuar shumë këtij libri (212 H.).
4. Ebu Ubeid Kasun bin Selam el-Harvi el-Baghdadi (224 H.).
5. Ebu Xherir Muhammed bin Abdullah el-Iskafi (240 H.).
6. Muhammed bin Hadib el-Baghdadi. Ibn Ebi′l-Hadidi e ka cituar në shumë raste (245 H.).
7. Ebu Uthman Amir bin Bahr ul-Xhahiz Uthmani (255 H.).
8. Imam Muslim në librin e tij Sahih Muslim (261 H.).
9. Ebu Xha′fer Ahmed bin Khalid el-Burki, në librin e tij el-Mehasin (274 H.).
10. Ebu Muhammed Abdullah Muslim, i njohur si historiani Ibn Kutejbe Dinawari; në ′Ujun ul-Akbar, el-Imameh we′l-Sijaseh dhe Gharib ul-Hadith ka cituar shumë ligjërata dhe letra (276 H.).
11. Ahmed bin Jahja el-Baladhuri në Ansab ul-Ashraf (279 H.).
12. Ibrahim bin Muhammed eth-Thekafi nga Kufa, në librin e tij ′el-Farath′. Ibn Ebi′l-Hadidi e ka cituar gjerësisht (283 H.).
13. Ebu′l-Abbas Muhammed bin Jezid el-Ezdi, i njohur si Mawardi në librin e tij el- Kamil (285 A.H.).
14. Ebu Hanife Ahmed bin Dinawari, në Kitab ul-Akbar et-Tawal (290 A.H.).
15. Ebu Ali Muhammed bin Abdul-Wehab Xhabaji i Basras. Ibn Ebi′l-Hadidi dhe shumë shkrimtarë të tjerë kanë cituar librat e tij (303 H.).
16. Ibn Xha′fer Muhammed Ibn Xherir et-Taberi në Tarikh (310 H.).
17. Ebu′l-Kasim Abdullah bin Mahmud el-Kabid el-Belkhi. Ibn Ebi′l-Hadidi dhe Ibn Mejthemi i janë referuar shpesh (319 H.).
18. Ebu Bekr Muhammed bin Hasan bin Darid el-Ezdi nga Basra, në librin e tij el-Umm ut-tabani (321 H.).
19. Ebu Ta′ib Muhammed bin Ahmed el-Witha en-Nahvi në librin e tij el-Mus′hi (325 H.).
20. Muhammed Ibn Jakub el-Kulejni, në librat e tij Usul el-Kafi dhe Furu el-Kafi (328 H.).
21. Muhammed Ibn Abd Rabbihu në el-Ikd ul-Ferid (328 H.).
22. Ebu′l-Kasim el-Dhuxhaxhi në el-Amali (337 H.).
23. Historiani Mes′udi në Muruxh udh-Dheheb (347 H.).
24. Ebu′l-Faraxh el-Isfahani në Kitab ul-Aghani (355 H.).
25. Ebu′l Kasim Suleiman bin Ahmed Taberani në Mu′xhem us-Seghir (360 H.).
26. Sheikh es-Saduk Ibn Babawejh el-Kumi në Kitab Ilal we Shara′i Me′anij ul-Akbar dhe Ikmal ud-Din (381 H.).
27. Darai Buiteni në el-Afrad (385 H.).
28. Ebu Bekr Bakuleni në Asxhaz ul-Kur′an (403 H.).
29. Ebu Abdullah Muhammed, i njohur si Imam Hakim en-Nishapuri në el-Mustedrek us-Sahihejn (405 H.).
30. Ibn Meskewejh në Texharib ul-Ummam (421 H.).
31. Ebu Na′im el-Isfahani në Hiljet ul-Ewlija (430 H.).
32. Ebu Abdullah Muhammed bin Nu′man, i njohur si Sheikh Mufid në Kitab ul-Irshad, el-Amali dhe Kitab ul-amel. Ishte mësues i Sejjid Raziut (431 H.).
33. Ebu Muhammed el-Hasan bin Shubeh el-Harani në Tuhfat ul-Ukul (432 H.).
34. Sheikh ul-Tahife Ebu Xha′fer Muhammed bin Huseini et-Tusi (460 H.).
35. Ebu Ahmed el-Hasan bin Abdullah el-Askeri në el-Hikam we-Amsal (482 H.).
36. Ibrahim bin Muhammed el-Bartheki në el-Muhesin we Massawi (485 H.)

Lista e ligjëratave dhe letrave të cituara nga autorë të ndryshëm.

Nga ligjëratat dhe letrat që pasojnë janë cituar kohë pas kohe nga autorë dhe historianë të ndryshëm ose janë diskutuar kuptimet dhe nënkuptimet e pjesëve të ndryshme. Kjo listë nuk mbulon të gjitha ligjëratat dhe letrat dhe është përgatitur pas shumë kërkimeve që akoma nuk kanë mbaruar. Studimi dhe kërkimi kanë përcaktuar autenticitetin e këtyre punimeve të Imam Aliut. Megjithatë kërkimet vazhdojnë akoma në vende si Egjipti, India dhe Pakistani. Në Indi Meulana Imtiaz Ali Arshi Rampuri njofton se ndërsa ka bërë përparime të konsiderueshme, është në kërkim të burimeve të tjera të informacionit.

Ligjëratat:

7; 8; 9; 10; 14; 16; 17; 19; 20; 22; 24; 25; 28; 30; 31; 32; 33; 34; 37; 38; 39; 40; 41; 42; 44; 45; 47; 51; 53; 55; 56; 61; 62; 63; 67; 69; 70; 73; 75; 80; 82; 83; 84; 85; 86; 87; 91; 92; 94; 95; 96; 100; 106; 109; 110; 113; 114; 119; 123; 124; 126; 127; 128; 129; 134; 139; 140; 142; 148; 149; 150; 156; 160; 165; 167; 170; 173; 174; 176; 177; 178; 179; 181; 184; 185; 191; 198; 202; 205; 207; 208; 211; 213; 215; 221; 222; 223; 225; 228; 230; 232; 235; 242; 243.

Letrat

1; 3; 5; 6; 7; 8; 9; 10; 11; 12; 13; 14; 17; 18; 22; 27; 30; 31; 32; 34; 35; 36; 38; 39; 40; 41; 46; 48; 49; 50; 53; 54; 60; 62; 68.

Lista e kompiluesve të ligjëratave, letrave, etj., të Imam Aliut, së bashku me datat e vdekjes së tyre, dhe kë kanë dhe nga kush janë referuar e cituar librat e tyre.

1. Kompiluesi i parë i veprave të Imam Aliut ishte Zeid Ibn Wehab el-Xhehni (vdiq më 90 H.). Libri i tij është referuar gjerësisht nga Ebu Xha′fer et-Tusi (680 H.). Pra për më shumë se gjashtqind vjet ky kompilim ka qenë në qarkullim.
2. Muhammed bin Ebi Nasr el-Sukuni nga Kufa, që vdiq më 148 H. Përmbledhja e tij e ligjëratave dhe letrave të Imam Aliut është referuar më shumë nga biografi i famshëm, Nexhashi (450 H.).
3. Ebu Mikhnaf Luth Ibn Jahjah (170 H.). Biografi Ibn Nedim ka lexuar dhe cituar nga Ebu Mikhnafi librat e mëposhtëm:

el-Gharath; Makthal-i Ali; el-Siffin; el-Nehravan; el-Xhemel; Makthal-i Uthman; Makthal-i Muhammed Ibn Ebu Bekr.
Ibne Nedimi thotë që secili nga këta libra përmban shumë ligjërata, thënie dhe letra të Imam Aliut. ‘Makthal-i Husein i Ebu Mikhnafit është akoma në qarkullim të gjerë dhe është përkthyer në gjuhë të ndryshme aziatike e europiane.
4. Ebu Muhammed Misade bin Sadakath el-Abdi nga Kufa. Ishte dishepull e bashkëpunëtor i Imam Musa el-Kadhimit dhe vdiq më 183 H. Ai kishte mbledhur ligjërata të Imam Aliut. Biografi Nexhashi ka cituar nga ai disa referenca.
5. Ebu Is′hak Ibrahim bin Ali Hakam bin Dhahir el-Freji. Ishte dishepull i Kadi Shrikut. Vdiq midis viteve 190-200 H. Alame Tusi (460 H.) ka ndeshur këto libra të tij: Kitab ul-Mallahe dhe Kitab ul-Khutuba Ali. Ky i fundit përmbante ligjërata të Imam Aliut.
6. Abdul-Khair Svaleh bin Abi Hamid Ali Rida (214 H.) në librin e tij Kitab Khutuba-e-Emir-ul-Muminin ka mbledhur ligjërata të Imam Aliut. Nexhashiu e ka referuar këtë libër në Biografitë e tij.
7. Abdul-Husein Ali bin Muhammed el-Madaeni (224 H.) ka kompiluar ligjërata dhe letra të Imam Aliut dhe e ka titulluar librin e tij Kitab ul-Khutuba-i Ali we Kutubeh-Ila-Ammalihi. Ibn Nedimi i është referuar këtij libri në ′Biografitë′ e tij.
8. Ebu Ahmed Abdul-Aziz bin Jahja bin Eisa el-Xhuludi el-Ezdi nga Basra mblodhi ligjërata, letra, thënie, poema dhe maksima të Imam Aliut në libra të veçantë dhe i kishte titulluar ato Kitab ul-Khutuba-i Ali (ligjërata); Kitab-i Rasa′il Ali (letra); Kitab-i Shaer Ali (poema); Kitab-i Mu′a′-i Ali (Maksima) dhe Kitab ul-Edeb-i Ali (thënie). Nexhashiu i ka lexuar të gjitha këto libra dhe i ka cituar.
9. Ebu Abbas Jakub bin Ahmed bin Ibrahim el-Sumeiri nga Baghdadi ishte bashkëkohës i Sheikh Mufidit; kishte mbledhur ligjërata të Imam Aliut. Ibn Ebi′l-Hadidi i ka cituar shpesh ato.
Këta nëntë dijetarë dhe teologë të famshëm të Arabisë nga shekulli i parë deri në shekullin e pestë kanë mbledhur ligjërata, letra, thënie, maksima dhe poema të Imam Aliut dhe këto libra janë lexuar, referuar e cituar nga biografë të tillë të mëdhenj si Ibn Nedimi, Nexhashiu dhe Tusiu.