Detyra e mendimtarit të lirë në ndërtimine një shoqërie



Pyetje: Të supozojmë se jemi mendimtarë të vërtetë të lirë. Si duhet të jenë marrëdhëniet tona me shoqërinë? Cilën rrugë duhet ta zgjedhim ne?

Përgjigje: Mendoj se para se të flasim për marrëdhëniet ndërmjet mendimtarëve të lirë dhe njerëzve, së pari duhet të flasim për vetë mendimtarin e lirë. D.m.th., duhet të marrim të menduarit e lirë në kuptimin e vet të vërtetë. A mund të jemi të sigurt se mund t′i ndajmë mendimet me mendimtarin e lirë të shoqërisë sonë?

Mendoj se ende nuk e kemi arritur fazën e dytë (marrëdhëniet ndërmjet mendimtarëve të lirë dhe njerëzve), por, nëse supozojmë se e kemi arritur, kur do të bashkohemi me masat, a thua dimë se si të flasim me to? Çfarë duhet të kemi të përbashkët me to? Çfarë porosie kemi për to? Ky është me të vërtetë një problem i madh. Duke konsideruar se shoqëria jonë është religjioze, a duhet t′i refuzojë mendimet e masave? A duhet t′u diktojmë masave si të veprojnë? Nëse është kështu, a thua me këto a nuk e përforcojmë edhe më tepër botëkuptimin e tyre religjioz? Nëse i refuzojmë mendimet e tyre, a nuk jemi tjetërsuar nga ata, dhe a nuk i kemi hedhur në grupin e reaksionarëve që luftojnë kundër nesh? Mund të shohim se në të dy rastet problemi mbetet i pazgjidhur. Në anën tjetër, në esencë ende u besojmë mendimeve të intelektualëve evropianë të dy shekujve të kaluar.

Deri në çfarë mase, mendimet, planet dhe idetë e tilla do ta ngrisir. atmosferën dhe përgjegjësinë tonë?

Së pari, intelektuali evropian punon me një punëtor, që ka kaluar tre shekuj të Mesjetës dhe dy shekuj të Renesansës. Së dyti, ky punëtor jeton në një atmosferë që nuk është e zotëruar nga shpirti religjioz. Së treti, ai e ka arritur fazën e proletariatit industrial. Së katërti, ai jeton në një sistem mjaft të zhvilluar borgjez industrial; në të cilin marrëdhëniet janë të tipit indusirial; dhe së fundi, punëtori ka arritur një fazë të lartë të zlvillimit dhe të vetë-vetëdijes. E, që është më me rëndësi, dëgjuesit intelektual evropianë (proletariati industrial), kanë formuar një shtresë - një klasë që dallohet dhe të pavarur në shoqëri, e cila ka zhvilluar një kulturë speciale, koncesion dhe formë në themelimin e Evropës Perëndimore. Tani të supozojmë se si një mendimtar i lirë, (i cili do t′i imitojë idetë e inielektualit të shekullit XIX), përpiqem të bisedoi me një punëtor iranian, që nuk ka asnjë karakteristikë të dëgjuesit intelektual të shekullit XIX. Jetoj në një shoqëri ku borgjezia, përveç qyteteve të mëdha, është në fazën e saj fiilestare. Borgjezi blerës është njeri mesatar, e jo një borgjez i sistemit prodhues të vërtetë. Edhe pse kjo është kështu, ende nuk kemi klasë punëtore në shoqërinë tonë. Kemi vetëm grupe.

Ekzistojnë grupe punëtorësh në shoqëritë më primitive dhe më të korruptuara. Për shembull, në Arabinë Saudite (ku ka burime industriale dhe prodhim Perëndimor), rreth 500-2000 punëtorë jetojnë në kushtet më të mira, por shtetit në përgjithësi i mungon oraganizatë themelore e punëtorëve, ai ka vetëm një bazë klasore, bujqësore apo feudale.

Përveç kësaj, nuk jetojmë në shekullin XIX. Kur i krahasojmë karakteristikat e shoqërive tona në Azi dhe në Afrikë me një shoqëri evropiane, kuptojmë se ende jetojmë në shekullin trembëdhjetë. Sipas kësaj, duhet së pari të zbulojmë se në cilin shekull jetojmë, e pastaj t′i kuptojmë e t′i sqarojmë idetë tona. Përdorimi i ideve të shekullit XIX në shoqërinë e shekullit XIII jo vetëm që na le të ″fluturojmë″ në qiell: por edhe na bën të papërdorshëm kur nuk jemi në gjendje të gjejmë asnjë dëgjues - këto janë të njëjtat gjëra me të cilat tani ballafaqohen mendimtarët e lirë.

Mendimtarët tanë të lirë jetojnë në shekullin XIII, por fjalët, mendimet dhe idetë e tyre janë të huazuara nga intelektualët Perëndimorë evropianë të shekullit XIX dhe të shekullit XX. Si të tillë, ata nuk mund të gjejnë asnjë degjues. Dëgjuesit tanë janë borgjinë ″klasikë″, që nuk kanë asgjë të përbashkët me borgjezinë evropiane. Borgjezia jonë e pazarit është 100% religjioze, kurse ajo evropiane është 100% joreligjioze. Borgjezia evropiane qe progresive përderisa e krijoi Revolucionin Francez, kurse ajo jona vetëm harbon nëpër pazaret - që është një bazë për të kërkuar traditën.

Nga pikëpamja e masave tona të gjera, qytetërimi mesatar i tyra është aq sa ai i fshatarit. Ata janë dëgjuesit tanë dhe atyre nuk mund t′u flasësh ashtu si Xhon Muri që u foli punëtorëve britanez më 1864. Kështu është gabim të mendohet se jetojmë në shekujt XIX dhe XX, po ashtu është gabim edhe të shkohet pas hapave të intetektualëve evropianë të këtyre dy shekujve, duke menduar se ata janë modelet tonë. Rrjedhimisht nga kjo duhet t′i heqim ″idetë″ e intelektualëve evropianë të shekuilit XIX nga koka, dhe për herë të parë ta zbulojmë shekullin tonë.

Ekzistojnë popuj në botë, që jetojnë në një fazë parahistorike, në realitet, ata ende nuk kanë hyrë në fazën historike. Sipas kësaj, ″të jesh″ në shekullin XX është një gjë krejtësisht e ndryshme nga ″të jetosh″ në të. Rrjedhimisht, duhet së pari ta zbulojmë shekullin tonë, e pastaj të mësojmë nga mendimtarët ″identikë′ evropianë, të cilët anojnë kah idetë tona të shekullit tonë. Jetojmë ende në shekujt XIII dhe XIV (fundi i Mesjetës, apo agimi i epokës moderne). Në Evropë, këto periudha ishin kalimtare nga feudalizmi dhe religjioni tradicional, në një borgjezi që paraqet vizion botëror të çelur, në një borgjezi revolucionare, dhe në një protestë kundër religjionit. Në ditët e sotme i kemi të gjitha këto kushte në shoqërinë tonë. Megjithatë, duhet ta dimë se ç′ka bërë Evropa në shekujt XIII dhe XIV. Përveç kësaj, duhet të dimë se cilat ishin shkaqet që mendimtarët e lirë evropianë e luajtën rolin e tyre aqë mirë sa që e ndryshun Mesjetën e ngrirë dhe stagnuese në një Evropë të re?

Faktorët themelorë, që kontribuan për sjelljen e civilizimit në Evropë, ishin të natyrës ekonomike dhe intelektuale. Nga pikëpamja ekonomike, feudalizmi ndryshoi në borgjezi. Në vend të aristokratëve reaksionarë dhe të poshtër, u paraqit borgjezia. Kjo i përkushtohej marrëdhënieve Lindje - Perëndim, kryqëzatave, zbulimit të Amerikës dhe të Australisë, merkantilizmit, dhe eksploatimit të Afrikës, të Azisë, të Amerikës Latine, bile edhe të Amerikës Veriore. Nga pikëpamja intelektuale ndryshimi u bë nga Katolicizmi në Protestantizëm. Mendimtari i lirë i shekullit XIV nuk e mohoi religjionin; por ai i transformoi pikëpamjet e tij nga Parajsa në tokë, prej tendencës kah shpirti, natyra, etika dhe asketizmi kah puna dhe përpjekja; nga sufizmi kah vetëdija, dhe nga përqëndrimi personal kah përqëndrimi shoqëror. Me një fjalë, të njëjtat burime të fuqishme kulturore dhe religjioze që rrinë të fshehura në zemrën e Evropës, mendimtarët e lirë i ndryshuan në forca lëvizëse, kreative dhe konstruktive.

Sipas kësaj, duhet të varemi nga ky fakt, e jo të shkojmë sipas asaj që thotë Sartri, Marksi, e Ruso. Atë që e thonë këta njerëz, ka të bëjë me dy shekujt tonë të ardhshëm. Duhet të punojmë për shoqërinë në të cilën jetojmë tani, më tepër se sa të punojmë për satisfaksionin tonë mental dhe fizik. Për ne janë të rëndësishme veprat e Kalvinit dhe Luterit, pasi ato e transformojnë etikën katolike (e cila e kishte burgosur Evropën në traditë qysh me shekuj) në një forcë lëvizëse dhe kreative. Për shembull, Maks Veberi diskutoi për marrëdhënien ndërmjet kapitalit dhe etikës protestante. Ai tha se shtetet ku dominon Katolicizmi siç janë Spanja, Franca dhe Italia ishin më pak progresive se Anglia, Gjermania dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës te të cilat dominonte Protestantizmi. Në realitet, Veberi thotë se ekzistonte një marrëdhënie direkte ndërmjet etikës Protestante dhe kapitalizmit.

Mund të vërejmë se ato shtete, që e kanë ndryshuar religjionin Katolik nga forma e tij reaksionare në një forcë kreative dhe protestuese, bënë një hap përpara. Në anën tjetër, ato shtete që e mbrojtën Katolicizmin, mbetën në kushtet Mesjetare. Gjeografikisht Spanja, dhe historikisht Italia, ishin në pozitë të atillë, që kishin potencial të jenë shtetet më progresive në Evropë. Së pari, Spanja e kishte të kaluarën më të shkëlqyer në Evropë dhe Roma qe qendra e civilizimit të Krishterizmit (para fesë Islame). Së dyti, lëvizja e Renesansës në shekujt XV dhe XVI, e kishte prejardhjen nga Italia me artistët dhe mendimtarët e tillë të mëdhenj siç janë Da Vinçi, Miklangjelo, dhe Galileu. Edhe pse në të kaluarën Spanja nuk i ngjante Romës; prej shekullit VIII e deri në shekullin XII, ajo mbante qytetërimin më të madh të fesë Islame e që më vonë luajti rolin e transmetimit të kulturës Islame në Evropë. Gjëja më ironike është se këta dy flamurtarë të civilizimit, janë tani më të prapambeturit në Evropë. Derisa Amerika, Anglia, dhe Gjermania, të cilat të fundit qenë të kapluara nga qytetërimi, janë më të përparuarat. Në këto vende, civilizimi, industria, kapitalizmi, dhe fuqia materiale janë të shpjegueshme (mund të shpjegohen) vetëm në dritën e faktorëve religjiozë dhe të ndryshimeve religjioze. Në këtë pikë arritëm në konkluzion se mendimtarët e lirë prej shekullit XIV - XVII fatin e tyre e gjetën duke shkatërruar besimin e tyre të vjetër, dhe duke e zëvendësuar Katolicizmin në një Protestantizëm protestues, botëror, politik, dhe materialist.

Një detyrë e tillë mund të kryhet edhe në Lindjen religjioze, që jeton në fund të periudhës Mesjetare. Por, nuk është e drejtë që t′i imitojmë mendimtarët e lirë të Evropës të shekujve XIX dhe XX dhe të refuzojmë religjionin. Në një shoqëri siç është ajo e Iranit, themeli i së cilës është religjioni, nuk duhet të shndërrohemi në të ashtuquajturin kuadër të mendimtarëve të lirë (që mblidhet nëpër kafene, kabare, dhe festa që të ″flasë me të madhe″ dhe të tregohet, duke cituar personalitete të raja), përderisa qytetarët tanë mesatarë ende jetojnë në Mesjetë, pa pasur kurrfarë lidhje me talentin, religjionin, ideologjinë dhe shkrimin tonë.

Çdo shkollë që nuk ka bazë kulturore të shoqërisë i ngjan një libri, që e kanë përdorur vetëm një grup i vogël studentësh dhe profesorësh. Sikur të ishin shtypur e botuar edhe me mijëra libra të tillë, ato nuk do të kishin kurrfarë efekti te masat. Rreziku më i madh, megjithatë, është vetëndarja e mendimtarit të lirë nga konteksti i shoqërisë. Nëse një mendimtar i lirë e ndan vetveten nga shoqëria e vet pavarësisht se ku shkon ose çka bën, shoqëria e tij do të mbesë në një korrupsion të përhershëm. Për shembull, në shekujt V dhe VI pas Hixhrës, mendimtarë të tillë si Ibn Sina, Gazaliu (dy nga mësuesit e mëdhenj të historisë) vdiqën në një shoqëri që po rrokullisej nën korrupsionin e periudhave të Selxhukëve dhe Gaznevive. Përse? Për arsye se këta mendimtarë të lirë qëndrojnë larg nga shoqëria (e si pasojë, do të ishte më mirë për ne pa ata; në vend të Ibn Sinasë, Gazaliut, Fehrit dhe Zekiria Raziut, do të kishim një Ebu Zer, dhe të gjitha shoqëritë Islame do të kishin shpëtuar nga duart e Selxhukëve, Gaznevive dhe Mongolëve).

Po ashtu edhe në Greqinë antike, ekzistonin mendimtarë të lirë siç ëshië Aristoteli. Por gjatë gjithë jetës së Aristotelit, njerëzit në Athinë vuanin nga korrupsioni, aristokracia dhe robëria. Në anën tjetër, nuk ekzistonte asnjë filozof në Spartë, por këtu njerëzit ishin sportistë dhe trima. Në Athinë, me qindra shkrimtarë, filozofë, etj., nuk mund ta ndryshonin e ta organizonin shoqërinë; prezenca dhe mungesa e tyre nuk paraqesin kurrfarë dallimi.

Problemi ynë në Lindje (p.sh. në Iran), është se prej shteteve tona kemi krijuar kopshte platonike. Për shembull, po të shkosh në Teheran e të vizitosh ca kafene, do të takosh shumë mendimtarë të lirë, socialistë, ekzistencialistë, etj. Ata kanë një ″super market″ me ide, si edhe botimet e tyre speciale personale. Por për fat të keq, njeriu mesatar në rrugë nuk e di se kush janë e se ç′bëjnë këta ″idealistë″.

Pyetje: Me qëllim që të bisedosh me njerëzit, a është e mjaftueshme ta dish vetëm gjuhën e tyre?

Përgjigje: Është më se e qartë. Të supozojmë se shkoj në njërin nga fshatrat për të vizituar një xhami. Një mulla predikon diçka të pakuptueshme dhe të cekët. Po të mund ta zë vendin e tij dhe të flas ashtu që njerëzit t′i shihnin gabimet dhe ndoshta udhëzimet e tij të gabuara, atëherë do të thotë se e di detyrën time si një mendimtar i lirë. Megjithatë, po të fshihem në një qosh e të filloj të përshpëris me një fshatar, duke menduar se ai është budalla apo për arsye se kam frikë nga akuzat e mullës për ″papastërtinë″ time, do të isha njeri injorant dhe budalla. Duhet të vërej se ç′bën mulla, dhe se si vepron ai me njerëzit. Përse njerëzit e dëgjojnë atë? A është diskutimi i tij ajo që i tërheq njerëzit apo ndonjë lloj tradite tjetër apo trashëgimie? Po t′i gjejmë përgjigjet tona jo vetëm që do t′u flasim fshatarëve në mënyrë më efektive dhe të sinqertë, por si pasojë e kësaj, do ta merrnim pozitën e mullës dhe të themelojmë një themel e bazë për mendimtarin e lirë në shoqërinë. Përndryshe, nuk do të shkonim kurrkund, duke u ulur në fotelje dhe duke filozofuar.

Pyetje: A mund t′ua imponosh vetveten njerëzve ashtu siç je, apo është e mjaftueshme ta flasësh gjuhën e tyre? Për shembull; po të doja të jem mendimtar i lirë e të flas me ta, a është e nevojshme t′i kem të njëjtat shprehi që i kanë edhe ata?

Përgqigje; Kjo nuk është e nevojshme. Këto lloje të procedurave dhe të adeteve u takojnë sociologëve amerikanë. Nuk ka nevojë t`i ndërroj rrobet apo fytyrën dhe t′i imitoj të huajt. Nëse shkoj në një xhami dhe ua shpjegoj masave Huseinin; në mënyrë më logjike dhe më të arsyeshme, se që e bën mulla, ata mua do të më dëgjojnë më tepër. Megjithatë, derisa mulla dominon në mentalitetin e fshatarëve, unë (si një mendimtar i lirë) vetëm do t″i flas periferisë, pavarësisht se sa modern të jetë fjalimi im, nuk do të vlejë për asgjë. Nuk ka dallim ndërmjet thënieve të ekzistencialistëve dhe atyre të socialistëve. Puna ime është të ndikoj në vetëdijen e fshatarëve.

Një herë lexoja një artikull të një regjisori filmik iranian, që e kishte bërë regjinë e filmit ″Kur lejlekët fltuturojnë″. Ai thoshte: ″Nëse një regjisor do ta njohë një fshatar, duhet të bëhet shok i tij me qëllim që të zbulojë se çka thotë dhe çka ndjen, si edhe çfarë lloj problemesh, idealesh dhe dhembjesh ka ai. Duhet të mësojmë se si të flasim dhe të jetojmë me të, me qëllim që të zbulojmë stilin e tij″. Sipas kësaj, një mendimtar i lirë duhet të jetë regjisor i shoqërisë së tij, d.m.th., ai duhet vazhdimisht ta ndjejë dhe të jetë themelues i shoqërisë së tij. Të supozojmë se dy mendimtarë të lirë të llojit tim hyjmë në një kafene, në të cilën njerëzit e zakonshëm bëjnë muhabet dhe pijnë çaj. Papritmas në gjithë kafenenë do të mbretërojë qetësi e madhe - çdokush do ta ndalë muhabetin, talljen dhe punën! Do të fillojnë të na shikojnë me çudi sikur të kishim zbritur nga Marsi, duke dëshiruar që të na përzënë prej aty sa më shpejt. Ne, mendimtarët e lirë jemi jashtë kontekstit të kësaj atmosfere, pasi vijmë në këtë kafene të flasim më tepër se sa të dëgjojmë. Është e qenësishme të shkojmë në zemrën e masave, por jo me pikëpamje arrogante.

Një herë Xhelali më tha: ″Kur vija nga faltorja e shenjtë në Meshhed, fillova të endem duke e mbajtur kaputin në dorë. Një fshatar m′u afrua e më tha: «O shok, sa e shet këtë kaput?» I thashë: «Nuk e kam për ta shitur»″. Xhelali u gëzua për së tepërmi nga ky incident, pasi kalimtari e kishte marrë vesh gabimisht, duke menduar se është ndonjë i llojit të tij, e donte t′ia blejë kaputin. Ai konkludoi se është një arritje e madhe që ta zësh një Teheranas për fshatar. Xhelalit i thashë kështu: ″Po, është një arritje e madhe, por ai njeri kishte shikime më të mira nga ti, për arsye se ai të trajtoi mirë e ti iu përgjigje keq. «O shoku im, nuk e kam për ta shitur» nuk është përgjigje adekuate e një mendimtari të lirë, pasi e detyrove të kuptojë se ka bërë gabim. Kështu, ai i tërheq vërejtje vetvetes pasi ka menduar se ti je dikush tjetër. Nuk duhej ta largosh atë, sepse më në fund do të kuptonte se njeriu me kaput në shpatullat e tij nuk do të thoshte: «O shok ...», për arsye se me këtë fjali komunikon me fshatarin, kurse ti je njeri i huaj ndaj si pasojë i përket një klase tjetër!″

Pyetje: Për t′u realizuar ajo që e propozoni, nevojitet një kohë më e gjatë. Si mund t′i realizojmë të gjitha këto?

Përgjigje: Në zgjidhjen e problemeve sociale, nuk duhet të mendojmë menjëherë për rrugën më të shkurtër, por duhet të mendojmë për mënyrën më konkrete. Shkaku përse pjesa dërrmuese e mendimtarëve të lirë nuk kanë qenë në gjendje të zgjedhin kurrgjë, gjendet në faktin se ata kanë pritur të zbulojnë disa mënyra. E kur kuptuan se nuk mund të bëjnë më tepër, ata ca dëshpëruan dhe u kthyen në shkrimin e poezisë moderne, për shembull: ″Për tetëmbëdhjetë vitet e kaluara disa herë bëmë ca thirrje nëpër rrugë. O Zot! Pa sukses! Kështu u dëshpruam për së tepërmi! Ah! Nuk kemi të drejtë të mërzitemi!″

Është me rëndësi se duhet ta zgjedhim rrugën më të mirë dhe më logjike, e cila më së lehti mund të na drejtojë kah qëllimi ynë. Ç′duam të bëjmë? Nëse i ndjekim punët sipërfaqësore, e dimë se të tilla kemi bërë me mijëra herë e çdo herë të mërzitur, përsëri, jemi kthyer në pikën fillestare.

Funksioni i mendimtarit të lirë nuk është ta udhëheqë shoqërinë. Ky është ndër gabimet më serioze që e bëjnë mendimtarët e lirë të të gjithë botës. Mendimtarët e lirë janë elementet më të pavlefshme për t′i udhëhequr njerëzit. Në të gjitha kryengritjet afrikane dhe aziatike asnjëherë nuk do të gjeni fytyra të mendimtarëve të lirë. Udhëheqësit revolucionarë janë më së shpeshti nga radhët e masave të gjera dhe të njerëzve të zakonshëm. Mendimtarët e lirë çdoherë kanë qenë fatkeqësia më e madhe për revolucionet.

Më 1960, në një mbledhje që u mbajt në Afrikën Veriore, u vendos që në ngjarjen ku u tregua i sukseshëm revolucioni i Afrikës Veriore, dhe Afrika u çlirua, pozitat e udhëheqsisë (ministria e arsimit, ekonomia, etj.), më tepër duhet t′u jepen mendimtarëve të lirë se sa revolucionarëve apo guerilëve. Por, cilët ishin mendimtarët e lirë? Ata që shkonin përtej oqeanit t′i punojnë doktoratet, derisa revolucionarët luftonin nëpër hendeqe. Sipas kësaj, revolucionari duhej ta lë armën e tij, dhe të shkojë pas punës së tij, ashtu që inzhenjeri dhe doktori (të cilët gjendeshin jashtë shtetit) të mund të udhëhiqte. Për fat të keq, këto shoqëri që kanë pasur revolucione të suksesshme, bëhen konservative dhe të korruptuara në momentin kur intelektualët dhe të arsimuarit e heqin udhëheqësinë nga revolucionarët. Tunisi është një shembull tipik. Rrjedhimisht, funksioni i mendimtarëve të lirë nuk ëshië udhëheqja politike në një shoqëri, por, puna e tyre e vetme është ta ngulisin vetëdijen në masa, e asgjë tjetër. Nëse një mendimtar i lirë mund të zgjojë një shoqëri, atëherë produkti i misionit të tij do të jenë vetë heronjt, që mund t′i udhëheqin vetë mendimtarët e lirë. E derisa nuk ka heronj, do të thotë se misioni i mendimtarëve të lirë nuk është ende i kryer. Religjioni, arti, komunikimi me njerëzit, poezia dhe teatri; që të gjithë janë faktorë të rëndësishëm me të cilët mund të punojnë mendimtarët e lirë; përpjekja për të bërë diçka më tepër se kjo, është diçka e kotë. D.m.th., detyra e mendimtarit të lirë përkufizohet në kthimin e shoqërisë së tjetërsuar (nga ana e evropianëve) në veten reaie të saj, në karakteristikat e saj dhe në ndejenjat e ″uzurpuara″ të saj njerëzore, me këtë duke marrë me vete edhe vetëdijen klasore, besimin dhe historinë nacionaie. Në plotësimin e një detyre të këtillë, duhet zgjedhur mënyrën më logjike (e jo më të shkurtër).

Për dallim nga mendimtarët e lirë të cilët presin më tepër e sakrifikojnë më pak, ne duhet të sakrifikojmë më tepër e të presim më pak. Do të kisha dashur të shoh dy deri më tri gjenerata, duke punuar pa pasur kurrfarë rezultatesh. Për shembull, po t′i mbërrimë qëllimet tona për dhjetë vjet, do të detyrohemi të shikojmë prapa njëqind vjet. Çdoherë kemi pasur përvoja të çuditshme në Azi dhe në Afrikë. Ato shtete, që i kanë arritur shpejt qëllimet e tyre, shpejt i kanë humbur të drejtat e tyre të mëparshme. Ja përse jam kundër të gjitha revolucioneve ″të shpejta″ dhe të papjekura.

Pyetje: Sipas mendimit tuaj, kush duhet të na formojë, ne vetë vetveten, apo dikush tjetër?

Përgjigje: Vetëm ne vetveten. Ashtu siç e bënë edhe mendimtarët e lirë afrikanë. Kush i formoi ata? Një afrikan qe i dëbuar në Francë, i përzënë nga restorantet e SHBA-ve, dhe nuk trajtohej si qenie njerëzore në Angli. Megjithatë, tani, ai fitoi një vetë-vetëdije, përkundër të tjerëve që ende nuk dinë të shkruajnë. Një herë hasa në një shitës në Francë. Ai ishte musliman, dhe i kishte mësuar përmendësh ato rreshta të Kur`anit, që janë të dobishme për luftën e tij sociale. E njëjta gjë ishte e vërtetë për personalitetet, që i njihte, dhe për historinë, që e kishte lexuar. Që të gjitha këto ia ipnin atij vetëdijen. Ai ishte i njohur me çdo shtet, dhe i analizonte problemet botërore në nivel aq të lartë që më mahniti për së tepërmi. Kush e kishte ushtruar dhe kush e kishte mësuar këtë njeri? A e kishte bërë këtë ndonjë ekspert i UNESCO-s, ndonjë profet, profesor majtist i Sorbonës, apo vetë ai?

Pyetje: Në rastin e mendimterit afrikan, atë e marrin aq inat sa më në fund kjo i ndihmoi të fitojë vetëdije. Por, inati nuk është shkaku i vërtetë në rastin tonë, apo jo?

Përgjigje: Nuk është e vërtetë se nuk na kanë inat. Por është fakt se për këtë nuk jemi të vetëdijshëm. Njeriu i zi i sotëm është po ai i njëjti, të cilin e përbuznin në shekujt XVII dhe XVIII në Paris. Në shekujt XV dhe XVI ata u larguan me anije të posaçme (si kastravecë) në Amerikë. Ata i blenë me çmime të parëndësishme dhe i shitën me çmime më të larta në SHBA-të dhe në Australi. Në këtë kohë këta robër nuk e kuptuan se i përbuznin, por këtë e kanë kuptuar tani.

Megjithatë, natyra e mërisë dhe e ekzistimit të kontradiktës te ata vetë, nuk janë dy faktorë kompetentë për fitimin e vetëdijes. Derisa vullneti i njeriut nuk e zbulon kontradiktën, deri atëherë njeriu do të mbetet në kontekstet shoqërore me mijëra vjet. Një zezak duhet ta ndjejë mërinë me qëllim që të bëhet faktor në zgjimin e të tjerëve. Duhet ta njoh mirë e ta ndjej armikun tim. Por, derisa nuk mund ta ndjej, do të jem para tij i verbër; bile edhe do ta marr guximin t′i afirohem, në mënyrë që mos të jetë më armiku im. Njeriu iranian, që është krenar se punon për një evropian (i cili e ka shkatërruar shtetin dhe historinë e tij), më nuk do të ketë armik, por do të ketë shef mbi krye. Është e qartë se ky shef nuk mund të krijojë vetëdije te shërbetori. Armiku është një antitezë, që mund të krijojë vetëdije, por vetëm nëse ″kuptohet″ se një kontradiktë e tillë faktikisht, ekziston.

Funksiorret e mendimtarit të lirë dhe artistit janë që t′i largojnë kontradiktat dhe moskuptimet që ekzistojnë në zemrën e një shoqërie, dhe t′i fusin ato në ndjenjat dhe në vetëdijen e një shoqërie. Derisa ekzistojnë kontradikta të tilla, objektivisht nuk do të shkatërojnë kurrfarë lëvizjeje. Në shekullin e njëzetë ende jemi dështmitarë të shoqërive, që jetojnë në feudalizëm; që është diçka që i takon epokës së dytë apo të tretë të historisë së njeriut. Ose, ende ekzistojnë shoqëri, të cilat ende nuk bëjnë pjesë në periudhën historike, d.m.th., nuk e posedojnë as veshjen e as shkrimin e tyre. Rrjedhimisht, kundërthënia duhet të bëjë pjesë në subjektivitet, me qëllim që të shkaktojë lëvizje. Ja përse varfëria nuk shkakton lëvizje, por vetë ndjenja e kësaj varfërie. A nuk ësfttë kështu? Shpeshherë varfëria bile edhe pranohet, e po sa të ndodhë kjo, nuk ekziston më kontradikta. Të varfërit duhet të zhviliojnë një vetëdije të varfërisë.

Njëra prej mënyrave që bënë pjesë në kuadër të kundërthënieve dhe të realiteteve pozitive në vetëdijen e gjeneratës sonë, është kërkesa e ndihmës nga ata që e kanë kryer këtë detyrë. D.m.th., në vend të studimit të Marksit, të Sartrit apo të Hajdegerit, etj., (të cilët nuk përputhen me kushtet tona) duhet të zbulojmë se çka kanë thënë Fanoni, Meviudi, Jasini, Radhakrishnani, mendimtarët e Kongos, Çadit, etj. Këta njerëz që janë siç jemi edhe ne, kanë një detyrë identike me këtë tonën, të cilën ata e kanë kryer. Duhet të mësojmë nga këta njerëz dhe nga këto shtete, e jo ti imitojmë. Kjo do të ishte përkthim dhe dyfishim i thjeshtë. Të dyfishosh Aime Çezirin nuk dallon nga ajo se ta imitosh Sartrin. Ata duhet t′i përdorim në mësimin, hulumtimin dhe në metodologjinë tonë.

Pyetje: Të supozojmë se jetojmë në atmosferën kulturore të shekujve XIll dhe XIV, a duhet po ashtu të pranojmë se idetë evropiane të shekullit XX janë të gatshme për përdorimin tonë para gjashtëqind vjetësh?

Përgjigje: Më pyetët një pytje mjaft të mirë. Po. Megjithatë, duhet ta dini se ngandonjëherë mund të kalojnë pes shekuj për njëzetë vjetë. Tani kemi shoqëri në Azi dhe në Afrikë që - përmes planifikimit të saktë - kanë kaluar pesë shekuj për tridhjetë vjetë. Faktikisht, problemi i revolucionit intelektua dhe i lëvizjes sociale nuk është subjekt i kritereve të matjes kalendarike. Disa herë një shoqëri mund të kalojë (mbulojë) një epokë për një periudhë kohore më të shkurtër. Mendoj se nëse një mendirmtar i lirë jeton në një shoqëri primitive, ai nuk duhet të presë që kjo shoqëri të ndryshojë në feudalizëm, në borgjezi, në kapitalizëm, në imperializëm, në socializëm, etj. Njeriu mund t′i kalojë këto ndryshime vetëm nëse e njeh plotësisht shoqërinë e tij. Ja përse, një mendimtar i lirë, mund ta shfrytëzojë determinizmin historilk, me një fjalë, ta kapërcejë, apo ta ndryshojë atë.

Po të konsiderojmë se gjendemi në shekullin XIV dhe se punojmë në shoqërinë tonë duke i përdorur metodat e shekullit XIV, do të arrijmë në shekullin XX, për më pak se gjysëm shekuli. Siç thotë Fanoni: ″Asnjëherë nuk duhet të kërkojmë të bëjmë tjetër Evrupë apo Amerikë nga Afrika″. Çka mendohej të bëhej me SHB? Një Evropë tjetër, por ato mbetën në SHB të A! Po të duam ta transformojmë Afrikën në Evropë, do të kemi dy Amerika. Por, a vlen të bëhet një gjë e tillë?

As nuk duam të bëjmë Evropë e as një Amerikë tjetër, por vetëm një shoqëri njerëzore. Evropa dhe Amerika u munduan të krijojnë një shoqëri njerëzore (humane}. Ata folën shumë, por e bënë pikërisht të kundërtën, dhe ironikisht i vranë të gjithë njerëzit të cilët i gjetën. Absolutisht nuk: duam të zihemi me Anglinë, SHBA-të, apo Francën. Asnjëherë!

Pyetje: Cila është detyra e një mendimtari të lirë në sendërtimin e një shoqërie?

Përgjije: Po të ketë detyrë një mendimtar i lirë, ajo menjëherë do të dalë përpara, përndryshe duhet ta presë determinizmin historik. Në atë rast, njeriu do të jetë objekt i determinizmit, e nuk do të ketë as përgjegjësi, e as detyrë. Cili është dallimi i determinizmit providencial dhe asaj historik? Njeriu thotë se Zoti na ka krijuar ashtu siç jemi kurse tjetri na lidh fatin e njeriut me determinizmin historik. Sipas mendimit tim, më mirë është njëriu të jetë i krijuar nga Zoti, e jo ashtu siç thotç rasti i dytë.

Pyetje: Me qëllim që të jemi ne gjendje që të fitojmë pavarsi në të menduarit, e me qëllim që të bëjmë një kërcim në zhvillimin tonë, a është e duhur që se pari të posedojmë një teknologji?

Përgjigje: Si mundet një shoqëri të ciles i mungon identiteti, të posedoje teknologji dhe të jete e pavarur nga teknologjia perëndimore? Cila shoqëri ka mundur ta bëj këte. Japonia ka teknologji pasi ka edhe identitet. Një shoqëri të cilës i mungon edhe karakteri shpirtëror, gjithëmonë do te mbetet konsumues. Edhe po që se mund të podhoj, ajo prap do të mbetet vegël në duar e kapitalistit.

Pyetje: A mund të krijomë teknologjinë tonë dhe të shkojmë edhës sonë, në vend që të vallëzojmë sipas muzikës tyre?

Përgjigje: Me qëllim që të arijmë deri te prodhimi ekonomik, duhet së pari të pastrojmë pune me prodhimtarinë kulturore. Nuk mund të mbetemi ne pikpamje ″kulturore″ koloni e Perendimit, kurse industrialisht të jemi të pavarur; kjo ëshhtë e pamundur. Si mund një individ që nuk është në gjendje të zgjedh një gjë të tjeshtë, të fitojë pavarësin e tij teknologjike para Perëndimit?

Një shërbetor së pari duhet ta fitojë pavarësin e tij njerëzore, e pastaj ta kërkoje pavarësin ekonomike. Nga pikpamja mentale dhe humane, ai së pari duhet ta fitojë pavarësin e tij njerëzore; ta braktisë shtëpin e shefit, dhe të shkojë e të kerkojë një punë tjetër.

Sipas kësaj, së pari duhet të fillojmë një prodhim kulturorë me qëllim që te kemi edhe një prodhim ekonomik; përndryshe, përgjithmonë do të mbetemi konsumues. A keni parë ndonjeherë ndonj njeri pas veturës Bjuik 1970 në Teheran? Ai është aq krenar, sa që sillet sikur vetë ai e ka zbuluar atë. Bile edhe një mi mund ti kursej parat, e të blej një gjë të tillë*. Perëndimi thotë se ka aritur deri në hënë, e se ne këtu, po shqtësohemi. Çfar lidhje ka e gjith kjo me ne?

Pyetje: A nuk duhet prodhimi kulturor dhe ekonomik të ecin paralelisht?

Përgjigje: Deri sa njeriu nuk ka fituar vetëvetëdije, ai nuk mund të ketë vetëdije ekonomike. Së pari ai duhet të bëhet qenie njerëzore, të mendoj, të zgjedh, të krijoj, të ndalet së vjellurit muhabete evropiane, e në vend të kësaj, të flasë për vetveten. Me qëllim që të jem i pavarur nga Perëndimi, së pari duhet ta njoh atë mirë dhe ta mbërrij fazën e ″pavarësisë mentale″.

Pyetje: Por Perëndimi nuk pret ta mbërrijmë atë. A do të jetë zhvillimi i tij i shkpejtuar teknoiogjik në proporcion me hapin tornë fiilestar?

Përgjigje: Po. Kjo teori qe përpiluar në ″mbledhjen e vitrt 2000″. Megjithatë, sociologët dinak të Perëndimit këtë e nxorën në pah. Na thanë se pas tridhjetë viteve GNP-ja aziatike do të përparojë për pesë herë, kurse ajo e Perëndimit do të përparojë për 30 herë. D.m.th., zbrazëtira ndërmjet nesh do të zgjerohet më tepër në të ardhmen sa që është tani. Megjithatë, ata nuk e marrin parasysh faktin e ″kërrcimit″. Në çfarë mënyre masin ata? Me përqindjen e tanishme të progresit. Natyrisht, po t′i mbajmë faktorët ekzistues konstantë, edhe për tridhjetë vjetë ata do të kenë të drejtë. Por, këta faktorë nuk mund të mbeten të njëjtë. Tani kemi shoqëri në Azi, të cilat kanë përqindje konstante të prodhimit për 1.000 vjetët e kaluar. Megjithatë, papritmas, në dhjetë vitet e kaluara, ata bënë një kërcim të shumëfishtë. Duke iu falënderuar kërcimit mental dhe sociaI,GNP e tyre ka bërë disa përparime fenomenale. Sociologët e Perëndimit nuk e marrin parasysh këtë ″faktor të kërcimit″ (me të cilin disponon Lindja).

Pyetje: Pa të mos i pranoni parashikimet e mbledhjes së vitit 2000, si e shihni të ardhmen?

Përgjigje: Unë nuk parashoh. Parashikimi u takon sociologëve Perëndimorë. Unë e studioj të tashmen. Megjithatë, e di se në vitin 2000 konsumimi do të zhduket. E di, po ashtu se ″ideologjia″ çdoherë në histori ka qenë fitimtare. Tani kemi ideologji në Azi dhe në Afrikë. Po e dëshmoj dobësimin e Perëndimit qysh prej periudhës së Spenglerit. Grafiku aziatik ngjitet përpjetë, e ai perëndimor, rrëshqet tatëpjetës. Fitorja i takon Lindjes!

Pyetje: A mund ta arrijmë internacionalizmin?

Përgjigje: Internacionalizmi është një rrenë e madhe. Ai në përgjithësi përdoret për të na eksploatuar, për të na gënjyer e për të na zhgënjyer. Duke supozuar se një ditë do të bëhet realitet, atëherë ″zotëri″-u do të zëvendësohej me ″z. Proletariat″. E pranoj internacionalizmin vetëm atëherë, kur Azia dhe Afrika do të mund të kenë një ″zgjedhje të lirë″ të personalitetit bashkë me 500 milionë njerëz nga Perëndimi.

Në atë rast do ta pranoj si humanizëm; e që d.m.th., barazi e njerëzisë. Megjithatë, derisa nuk jam qenie njerëzore, dhe më akuzojnë se jam primitiv, nuk mund të bëj asgjë. Puna ime me Perëndimin do të jetë si marrëdhënia rob-pronar, ose si një njeri me duart e zbrazëta me një kapitalist. I pari duhet të punojë, e i dyti ta marrë fitimin. Internacionalizmi është shkak i madh për krijimin e një bashkëpunimi të dobët ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit. A nuk është gënjeshtër bashkëpunimi i njeriut me duar të zbrazura me njeriun e pasur? A mundet një njeri i pasur, i bazuar në vullnetin e paratë e tij, ta kryejë këtë detyrë? Kjo është njësoj si Haxhi Pazari derisa e eksploaton gjithkënd; thotë se është vëlla religjioz i çdokujt, dhe se shkon në xhami të vajtojë për Huseinin! Çka do të thotë kjo vëllazëri religjioze këtu?

Kur një Proletar borgjezizohet, ai bëhet borgjez; nuk më intereson prapavija e tij! Po, Eduard Hithi, ishte djalë i qilimarit po ashtu; por, a thua është qilimar tani? Sipas kësaj, kur i gjithë proletariati bëhet borgjezi, atëherë e gjithë shoqëria është borgjeze. Në këtë rast, më nuk kemi klasë borgjeze, kemi vetëm një shoqëri borgjeze, e cila e eksploaton çdokë me qëllim që të na e tregojë konsumimin ndaj tyre.

Duhet të mendoj dhe të jem ai që jam. Kur u bëra qenie njerëzore, fitova një status ekuivalent në shoqërinë internacionale, e fitova edhe të drejtën të vendos, atëherë mund të them se të gjithë njerëzit janë të barabartë. Por, derisa internacionalizmi nuk më njeh si qenie njerëzore, nuk kam asgjë të përbashkët me të. Ç`është internacionalizmi? Bile edhe proletariati Perëndimor po më rrjep!

Pyetje: A i përkushtohet progresit teknik ajo që shtetet Perëndimore kanë fituar aq prosperitet të madh ekonomik?

Përgjigje: A mendoni se vetëm për 8 orë pune evropianët kanë një ekonomi aq të përparuar? Një vozitës i taksit në Francë punon 6 orë dhe shetit rrethepërqark gjatë 18 orëve tjera; dhe në ndërkohë, është i sigurt nga pikëpamja financiare. A i përkushtohet kjo punës së tij apo vjedhjes së shtetit të tij nga Afrika? Franca e bien nga Algjeria një shishe të verës së kuqe për 10 santimë, domate nga Afrika për pothuajse asgjë, dhe e kultivon kafenë e Çadit pa para! Ajo u paguan 9.00 dollarë në ditë afrikanëve të zhveshur e të gjorë ta përpunojnë kafenë, dhe në ndërkohë lëvdërohet se kapitalizmi është i mirë për shkak se i paguan mirë punëtorët. Në ndërkohë ajo e shet të njëjtën kafe për milionë dollarë. Franca nuk paguan asnjë bankë nga xhepat e saj; ajo i vjedh të gjitha!

Pyetje: Ndoshta propozoni ndonjë teori?

Përgjigje: Unë nuk jam teoricient. Kushdo që prodhon teori është i mirë vetëm për universitete. Përse shërben teoria?

Pyetje: Evropianët kanë arritur një fazë progresive të të menduarit, pse sillen në këtë mënyrë?

Përgjigje: Mendoj se kanë paragjykime. Ata besojnë në superioritetin e tyre personal, dhe kanë krijuar një atmosferë të të menduarit që quhet ″egocentrizëm″ e që është vetëqëndrim. Një individ egocentrik nuk i quan të tjerët qenie njerëzore. Kjo filozofi ka ekzistuar në Perëndim qysh prej kohës së Greqisë antike. Bile edhe humanistët, antropologët, dhe socialistët zihen në kurthet e egocentrizmit. Marrëdhëniet njerëzore me ata janë të kufizuara në marrëdhënie ndërmjet klasëve të tyre. Ata nuk bisedojnë për marrëdhëniet universale.

Asnjëherë nuk mund të harroj se socialistët e mëdhenj, humanistët, dhe përfaqësuesit e demokracisë së shekullit XIX, kanë diskutuar për gjithçka (bile e kanë analizuar edhe marrëdhënien ndërmjet eksploatuesit dhe punëtorit) por, asnjëherë nuk e kanë përmendur eksploatimin!

Këtu duhet të theksoj diçka: në problemet njerëzore dhe sociale nuk duhet t′i referohemi metodologjisë shkencore në mënyrë absolute. Për shembull, kur kemi të bëjmë me ndonjë njësi shkencore, koncentrohemi në validitetin ose në jovaliditetin e saj. Megjithatë, në problemet sociale nuk duhet t′i kushtojmë vëmendje logjikës së fjalisë, por duhet të ndalemi në gjeografinë e këtij elementi.

Në Lindje, jemi viktima të të njëjtave sende që e formuan jetën në Perëndim. Për shembull, ndonjëherë ndonjë ″izëm″, i cili e shpëtoi Perëndimin nga robëria dhe e bashkoi, e gjeti rrugën në Lindje në një epokë historike të posaçme që kushtëzoi disparitet dhe ndarje. Ose, nacionalizmi i njëjtë, i cili ishte shkaku i progresit në shekujt XVI dhe XVII, dhe e ndërtoi Francën, Australinë, Anglinë dhe Gjermaninë, shkaktoi disparitet dhe kushtëzoi përçarje në fuqinë Islame të shekullit XIX.

Kështu, është e qartë se përveç së vërtetës, rrenës dhe logjicizmit të një elementi social, duhet të merret parasysh edhe gjeografia e këtij elementi. Të supozojmë se një fëmijë bonjak më vonë trashëgon një pronë. Në ndërkohë unë i kam sytë te pasuritë e tij dhe mendoj se si t′ia vjedh. Ç′të bëjë që të mos m′i zbulojë mendimet?

Duhet të krijoj shumë ndjenja te ai. Për shembull, duhet t′i them: ″Mënyra më e mirë të bëhesh njeri është t′i rikthehesh diturisë″. Duhet vazhdimisht t′ia ngulis në kokë rëndësinë e diturisë dhe ta dërgoj në Londër. Ta detyrojë të lexojë libra dhe përmbajtje filozofike. Ose, nëse fëmija ka ndjenja religjioze duhet t′i tregoj të shkojë pas faljes, etj. Fëmija, - po të donte ta bëjë atë që duhej - do të më kapte për jake e do të më thoshte: ″Hej, sillmi paratë!″

Në këtë mënyrë çdo gjë duhet të kuptohet dhe të vendoset në kontekstin e vet - në gjeografinë e vet. Nuk duhet të koncentrohemi vetëm në ″fjalë e muhabete të thjeshta″, por, së pari duhet ta vlerësojmë ″folësin″.

Pyetje: Çfarë burimesh sugjeroni për fitimin e vetëdijes?

Përgjigje: Nuk duhet të mendojmë se ka ndonjë burim të posaçëm që na jep vetëdije. Për shembull, kur isha student universiteti, lexoja shumë libra. Këto mbetën në kokën time si një koleksion i bestytnive dhe miteve derisa shkova në Evropë dhe u bëra student i Bergut Me metodologjinë që e mësova atje, i transformova të gjitha këto bestytni dhe mite në elemente që prodhojnë vetëdije. Për shembull, një tregim i pavërtetë për shekullin e shtatë do të më furnizonte me një vetëdije pasi do ta kërkoja kontekstin, personat dhe qëllimin për të cilin ky tregim qe shkruar.

Është me rëndësi të theksohet se kur kemi një metodologji nëpër duar, një rrenë mund të na ndihmojë për zbulimin e një periudhe specifike në të kaluarën. Me qëllim që ta plotësojmë këtë, duhet të kemi pikëpamje specifike, dhe të kërkojmë gjëra të posaçme në histori, por edhe të shikojmë historinë nga një kënd specifik. Në atë rast mund të përdorim informata për t′i gjetur elementet e nevojshme përbërëse për të ndërtuar themelet tona të sotme kulturore, e po ashtu të njoftohemi mirë edhe me ato të së nesërmes.

Për shembull, t′i hedhim një sy ekzistencializmit. Baza filozofike e tij është kjo: Njeriu së pari e ka ekzistencën e pastaj, ai e formon esencën e tij (karakteristikat dhe specifikat e saj)..

Mund të vërejmë se Mulla Sadri ynë fliste për gjërat e njëjta në të kaluarën. Sipas kësaj, nëse e pranojmë lidhjen tonë historike dhe filozofike me të kaluarën, do të kemi mentalitete dhe ideologji mjaft të zhvilluara, e jo një dyfishim Persian të asaj që thotë Perëndimi. Ekzistencializmi në shtetin tonë është një imitim i papjekur Perëndimor, i cili duhet të pasurohet; në mënyrë që të mund të quhet filozofi me përvojën tonë teozofike 3000 vjeçare.

Kur isha në Evropë, Radhakrishnani kishte ardhur në Belgjikë. Pasi isha kureshtar, shkova ta shoh. Në Belgjikë ai mbante një ligjëratë për historinë e religjioneve. I pashë shkencëtarët e mëdhenj nga gjithë Evropa, të cilët ndiheshin si fëmijë në praninë e tij. D.m.th., kur Zotëri Radhakrishnani shprehte një pikëpamje, ai e njihte aq mirë tematikën për të ci!ën fliste sa që shkencëtarët evropianë ndiheshin si apostujt para profetit. Kur donin të shtronin pyetje ishin të turpshëm dhe të kujdesshëm. Kur fliste një njeri si Krishnani (që i njeh mirë shkollat teozofike Lindore), njeriu mahnitej me gjithë atë bukuri dhe thellësi. Në këto momente evropianët kuptonin se para tyre gjendej një personalitet i ri në Evropë! Për fat të keq, ne përsëri kthehemi dhe i takojmë të vjellurat evropiane, në kohën kur një njeri si Krishnani na e ka ofruar tryezën e darkës së njerëzisë me pjata të reja e të freskëta.

Më 1961 kur Nehru erdhi në Francë, ambasada Indiane (për dallim nga të gjitha të tjerat, që përpiqen ta imitojnë vazhdimisht vallëzimin dhe verën franceze) servoi në pjata Indiane. Kur erdhën në vizitë njerëzit e ngritur evropianë, panë se gjërat ishin të ndryshme,... Kjo i bëri francezët të ndihen inferiorë, pasi pas dy shekujsh vuajtjeje nën eksploatim, indianët qëndruan fortë, duke i ruajtur e kultivuar traditat e tyre. Kjo e rriti respektin e evropianëve.

Ja kjo është çështja, të cilën unë e nënkuptoj me origjinalitet dhe me të menduarit e lirë, e jo një përsëritje qindvjeçare e ideve dhe të vjellurave të Marksit nga një mendimtar i lirë iranian, gjë që nuk i shërben kurrkujt. Ata individë, që kanë qenë të suksesstiëm në Afrikë e Azi, janë po ata që kanë qenë të aftë t′i mësojnë e t′i harrojnë filozofitë evropiane. Ata ishin në gjendje t′i njohin shoqëritë e tyre, të gjejnë qëllime dhe solucione të reja, të bazuara në burimet e tyre ekzistuese kulturore, historike dhe sociale; dhe të krijojnë një themel të ri. Mund të themi se ata kanë qenë të suksesshëm!

FUND