Me paraqitjen e fesë islame në Gadishullin Arabik, bota filloi të merr kahe të tjera. Historia ndërroi faqen e saj të deriatëhershme. Myslimanët filluan të përhapen në shumë drejtime. Depërtimet e myslimanëve në truallin evropian u realizuan përmes Gjibraltarit (Xhebel-ut-Tarik) dhe Spanjës (më vonë El-Endeluth/Andaluzisë), Sicilisë dhe Italisë jugore. Pra, myslimanët në Evropë i kemi që në fillim të shekullit VIII.

Përhapja e kulturës dhe besimit islam përfshiu lindjen deri në Kinën qendrore, ndërsa në perëndim deri në brigjet e Atlantikut ose deri në Francën jugore. Kontaktet e para të evropianëve me kulturën islame shënuan një kthesë vendimtare në zhvillimin e mëtejshëm të lëmenjve të ndryshëm shkencorë. Falë rëndësisë së madhe që islami i dha diturisë dhe fjalës së shkruar, mjaft lëmenj shkencorë u përhapën me të madhe edhe në truallin evropian.

Që nga paraqitja e tij, Islami qëndroi në anën e shkencës, logjikës së shëndoshë dhe diturisë. Madje edhe Shkronja e parë Hyjnore ishte mësim, studim, lexim. Fenomeni ikre′ paraqitet si ujë i pijshëm në shkretëtirën e gjerë për të eturit dhe të humburit në labirintet e injorancës shekullore. Andaj mund të thuhet se parimet islame në mënyrë të vazhdueshme e obligojnë myslimanin në kërkimin e diturive, si dhe vazhdimisht nxisin në përhapjen e diturive edhe te të tjerët. I Dërguari Muhammed (a.s.) në mënyrë praktike e zbatoi qëndrimin islam ndaj diturisë. Ai vazhdimisht orvatej që ta zgjerojë nivelin arsimor të myslimanëve. Për këtë flasin qartë edhe shembujt e shumtë historik nga historia islame.

Qytetërimit islamik i ndihmoi mjaft edhe zbulimi i letrës, mjet ky i përkryer në shekullin VIII në Bagdad. Për një kohë shumë të shkurtër letra filloi të prodhohet edhe në disa qytete të tjera të shtetit islamik, si në Damask, Kajro etj. Libri i parë në letër u paraqit në Bagdad në vitin 870. Myslimanët i dhanë rëndësi tepër të madhe letrës (lexo: librit, diturisë). Andaj edhe thuhet se kultura e një populli matet me atë se sa harxhohet letra. Në shekullin XIII prodhimi i letrës u zgjerua edhe në Evropë.

Duke e ndjekur traditën historike arabe, Ibn Halduni vërteton se ekspansioni i vrullshëm kulturor islam dhe interesimi për dituritë e vjetra filloi me dinastinë abasite në mesin e shekullit VIII (mesi i shek. II sipas hixhrit). Ai thekson se kalifi El-Mensur solli mjaft vepra të ndryshme nga Bizanti, mes të cilave u gjet edhe vepra Elementet të Euklidit. Ibn Halduni vërteton se në botën islame vepra Elementet ishte vepër e parë greke që është përkthyer në gjuhën arabe.

Gjatë periudhës së dinastisë abasite, si edhe më vonë, Bagdadi ishte qendër kryesore e librit. Në periudhën e lulëzimit islamik në këtë qytet kishte rreth 100 librari të mëdha, shkolla nga më të ndryshmet, biblioteka të mëdha etj. Këtu ishte qendra e diturive dhe e fjalës së shkruar. Prej këtu dilnin dijetarë, filozofë dhe shkencëtarë të lëmenjve të ndryshëm. Në radhët e ithtarëve të librit dhe urtësisë dallohet kalifi Harunu′r-Rrashid (766-809), bibliofil i madh i cili në pallatin e vet kishte tubuar njohësit e gjuhëve joarabe, siç ishin ata që e njihnin gjuhën greke, latine, arameje, siriane, sanskrite, persiane etj. Në bibliotekën e tij ai kishte caktuar vende të veçanta për përkthyesit që vazhdimisht punonin në përkthimet e librave që ishin me karakter të ndryshëm.

Periudha e artë e kulturës dhe qytetërimit islam lulëzoi pikërisht në kohën e kalifatit të El-Memunit (813-832) i cili Bagdadin e shndërroi në një metropol grandioz të diturisë. Ai themeloi një bibliotekë të madhe e cila në kohën e kalifatit të tij posedonte rreth një milion libra. El-Memuni (i biri i Harunu′r-Rrashidit) ishte ai i cili në Bagdad kishte themeluar edhe një akademi të madhe të quajtur Bejtu′l-hikmeh (Shtëpia e urtësisë). Në kuadër të kësaj akademie ai kishte urdhëruar të ndërtohet edhe një observatorium astronomik dhe të themelohet një bibliotekë e madhe për çka kishte ndarë një shumë të hollash prej dyqind mijë dinarë. Ai angazhoi një numër të madh të dijetarëve dhe përkthyesve që dinin gjuhë të huaja. Ndër ta ishin Ibn Tarik, Ibn Mukaffa, Haxhaxh ibn Matar etj.

Përkthyesit shpeshherë edhe vetë ishin shkencëtarë, siç është rasti me tre djemtë e Shaqirit, të cilët ishin fizicientë dhe matematicientë, njësoj si edhe Hunajn Ibn Is′haku, mjek i famshëm nga Bagdadi. Hunajni (përkthyesi më i njohur i kohës së tij) ishte njohës profesional i gjuhës greke, siriane dhe asaj arabe. Gjuhën greke e kishte mësuar në Aleksandri. Ai ishte orator mjaft i shkathtë kur fliste gjuhën greke, madje e kishin dëgjuar duke e recituar Homerin në origjinal. Që në moshën njëzetvjeçare Hunajni u bë anëtar i sektorit të përkthyesve, ku së shpejti arriti të njihet si përkthyes më i mirë nga gjuha greke, të cilin El-Me′muni e kishte zgjedhur edhe si revizor të veprimtarisë së ″përkthyesve të tjerë të respektuar″.
Ishte e domosdoshme që veprat e përkthyera të Euklidit dhe Ptolomeut nga Hunajni të shkojnë në komisionin revizionues te eksperti Thabit Ibn Kurra.

Gjatë sundimit të tre kalifëve abasidë Hunajni udhëhoqi me një shkollë të rëndësishme të përkthimeve, veprimtaria e së cilës mund të vlerësohet sipas dorëshkrimeve të shumta që arritën deri te ne. Ndër anëtarët më të njohur të kësaj shkolle duhet të përmenden: i biri i Hunajniut, Is′hak Ibn Hunajn (i cili e përktheu Fizikën dhe Etikën e Aristotelit), Al-Batriku (i cili e përktheu librin Lëvizjet e kafshëve të Aristotelit), Ibn Matariun (i cili e përktheu librin Almanaku astronomik të Ptolomeut) dhe Ibn Kurranë (i cili bënte revizion ndaj përkthimeve të Euklidit dhe Ptolomeut që i kishte përkthyer Hunajni).

Disa vepra primare u bënë mjaft të popullarizuara dhe ishin lëndë e shumë komenteve dhe përkthimeve. Këtu para se gjithash bëhet fjalë për Elementet e Euklidit, për Almanakun astronomik të Ptolomeut, për veprat medicinale të Galenit, si dhe për veprat e Platonit dhe Aristotelit, të cilët ishin më të vlerësuarit ndër filozofët. Po ashtu u përkthyen edhe komentet e këtyre veprave nga origjinali që ishin të shkruara në gjuhën greke. Për traktatin e Aristotelit të titulluar Për shpirtin Hunajni i përktheu edhe Komentet e Temistiut.

Mjeku mysliman Ebu Bekër er-Razi (shek. IX/VII h.) shkroi kritikë për veprën e Galenit që në Perëndim ishte e njohur me titullin latin Dubilationes ad Galenum. Një tjetër mjek, që quhej Ibn Nefis (shek. XIII/VII h.), i komentoi disa kapituj nga Përmbledhja e Hipokratit. Në lëmin e fizikës Ibn el-Hajthemi (XI/V h.) e rikomentoi sistemin e Ptolomeut në dy vëllime. Ato ishin; Dubitationes in Ptolomaeum dhe Zgjidhjet e dyshimeve shikuar sipas Almanakut astronomik. Po ky autor ia kushtoi dy studime me vështrim kritik gjeometrisë së Euklidit të titulluar: Zgjidhja e çështjeve të parashtruara te Elementet e Euklidit dhe Komentet e supozimeve të Elementeve të Euklidit. Këto dy studime me siguri duhej të jenë komente të tërësishme të Elementeve. Është për t′u theksuar se nga veprat e rëndësishme të përkthyera, konsiderohej edhe Poetika e Aristotelit e përkthyer nga Ebu Bishr Matau në shek. X. Për veprimtarinë e përkthyesve u ndanë mjete të shumta materiale, me qëllim që të përkthehen sa më shumë libra. Librat përktheheshin nga gjuhët e tjera joarabe, siç ishin ato nga gjuhët hindu, pahlevi, shaldean, sirianishtja e vjetër, greqishtja, latinishtja dhe persishtja e vjetër. Me kontributin e tij intelektual ky kalif tërhoqi një numër të madh të dijetarëve dhe mendimtarëve të asaj kohe, si dhe i stimuloi dijetarët dhe përkthyesit në punët e tyre shkencore. Librat silleshin edhe nga viset e largëta. Sipas një të dhëne historike, thuhet se në Bagdad janë sjellë më shumë se 100 deve me libra.

Në Bagdad ekzistoi edhe një bibliotekë tjetër e madhe, biblioteka e Sabir Ibn Ardashirit, e themeluar në fund të shekullit X. Përveç bibliotekave publike, në Bagdad kishte edhe mjaft biblioteka private. Thuhet se historiani i njohur El-Vahidi (vdiq në vitin 822 të erës së re) pas vdekjes së tij kishte lënë një bibliotekë mjaft të pasur - 600 arka me libra.
Në shekullin X në Shiraz (Persi) ekzistoi një bibliotekë po ashtu grandioze të cilën e themeloi Buvejhid Add-ud-Devle. Në këtë bibliotekë kishte një numër të madh librash për të cilat kishte edhe katalog. Po ashtu edhe qyteti Rej (Persi) kishte një bibliotekë të madhe në të cilën thuhet se pati aq shumë dorëshkrime të cilat mund të ngarkoheshin në më tepër se katërqind deve. Historianët pohojnë se gjeografi i njohur Jakuti (shek. XIII) i kishte kaluar tre vite të tëra në bibliotekat e Mervas dhe Havarizmit në mbledhjen e materialit për Fjalorin e tij gjeografik.

Biblioteka të mëdha ekzistuan edhe në shumë qytete tjera të botës së atëhershme islame, si në Kajro, Damask, Kufë, Fes, Tunizi, Halep, Musul, Basra, Samerkand, Kordobë, Sevilë, Malagë, Granadë, Barcelonë dhe në shumë vise të tjera. Madje, Spanja myslimane (Andaluzia) është e njohur edhe me bibliotekën e madhe të El-Hakimit II (961-976) në Kordobë (Kurtuba), e cila posedonte rreth 600.000 libra, për katalogizimin e të cilave ishin të nevojshme 44 vëllime. Madje, në Kordobë (Kurtubë), pikërisht aty pranë bibliotekës së madhe të El-Hakimit II, ekzistonte edhe një lokal i veçantë ku rishkruheshin veprat. Thuhet se gjatë një viti rishkruheshin deri më tetëdhjetë mijë libra. Në grupin e rishkruesëve kishte edhe mjaft gra që merreshin me këtë aktivitet. Qendra e përkthimeve ishte qyteti Toledo (Tuljetula), që për fat të keq që në shekullin XI ra në duart e të krishterëve. Gjatë halifatit islamik në Andaluzi, vetëm në territorin e siujdhesës Iberike (Spanja e sotme) kishte rreth dyqind biblioteka të ndryshme publike. Në shoqërinë myslimane ndalu-ziane edhe shtresat më të ulëta popullore ishin entuziastë dhe ithtarë të denjë të leximit. Ishin të shumtë ata njerëz të cilët e kishin bërë traditë që të kursejnë të holla vetëm që të blejnë ndonjë libër. Ata e harxhonin edhe dinarin e fundit pikërisht për blerjen e librave.
Andaluzia shekuj me radhë zotëroi me ambientin e vërtetë intelektual ku edhe fryma tolerante ishte në nivel të duhur. Një frymë e atillë islame qartë reflektohej edhe në bashkëpunimin shkencor ndërmjet dijetarëve. Për qëndrimet dhe frymën tolerante, si dhe për bashkëpunimin shkencor në Spanjën myslimane, me mjaft entuziazëm flet edhe romansieri dhe orientalisti i njohur spanjoll Blasko Ibanjez. Ai në romanin e tij Katedralja thotë se një frymë e tillë as për së largu nuk ekziston në Spanjën e kohës së tij (gjysma e parë e shekullit XX).

Kur jemi te dashuria ndaj librit dhe fjalës së shkruar, si dhe te kultura dhe qytetërimi islam në Andaluzi, mund ta përmendim edhe vlerësimin e orientalistit Mek Kap në librin e tij Shkëlqimi i myslimanëve në Spanjë, f. 170 ku shkruan:
″Madje edhe klasat më të ulëta në shoqëri kanë qenë të etura për lexim, ndërsa punëtorët me paga modeste i kufizonin shpenzimet e tyre për ushqim dhe veshmbathje, për t′i shpenzuar paratë e fundit në blerjen e librave. Një punëtor e kishte tubuar një bibliotekë të tillë, kështu që njerëzit e shkencës tuboheshin rreth tij″.
Për atë se sa e vlerësuan myslimanët shkencën flet edhe fakti se universitetet e para në botë u themeluan pikërisht nga myslimanët, siç është ai në Fes të Marokos i themeluar në vitin 817, universiteti Al-Az′har në Kajro, i themeluar në vitin 972 etj.

Për rëndësinë tepër të madhe që islami ia kushtoi diturisë, ndërsa myslimanët e kultivuan shekuj me radhë, flet edhe fakti që edhe xhamitë e asaj kohe u bënë qendra të librit dhe fjalës së shkruar. Të gjitha ato, siç ishin xhamia e madhe El-Mensur në Bagdad, Emevie në Damask, Al-Az′har në Kajro, El-Kajrevan në Tunizi, Xhamia e Madhe në Sana, Daru′l-Ilm në Musul, biblioteka e Ibn Thevarit në Basra, biblioteka e Ibn Shatiriut në Damask, si dhe shumë xhami dhe biblioteka të tjera, ishin qendra të vërteta të diturisë dhe lëmenjve të ndryshëm shkencorë.

Ndër bibliotekat më të njohura të botës islame ishin: biblioteka e quajtur ″Shtëpia e Urtësisë″ në Kajro, biblioteka ″Shtëpia e Urtësisë″ në Bagdad, biblioteka e ″el-Hakemit″ në Kordobë, biblioteka ″Familja Ammar″ në Tripoli, etj. Ndërsa nga bibliotekat private më të njohura ishin: biblioteka ″Fet′h Ibn Hakkan″, biblioteka ″Ibn Hassab″, biblioteka ″Xhemaluddin Kafti″, biblioteka ″Benu Xherade″, biblioteka ″Muveffeka ibn Mitran ed-Dimeshki″, etj.

Bibliotekat dhe shkollat që ishin në territorin e shtetit islam u bënë urë lidhëse për kalimin e diturive të ndryshme në Evropën e errët. Ajo urë fatlume ishte Spanja myslimane (Andaluzia). Mendimi islam, i cili favorizon integrimin mbarëkulturor, dukshëm dhe rrënjësisht ndikoi edhe në trurin evropian...
Dr. Gustav le Bon thotë: ″Në kohën kur librat dhe bibliotekat për evropianët nuk paraqitnin kurrfarë rëndësie, kalifati islamik dispononte me një numër të madh qendrash dhe bibliotekash madhështore. Për ilustrim do të përmendim ″Shtëpinë e Urtësisë″ së Bagdadit e cila numëronte katër milion libra, biblioteka e Sulltanit në Kajro kishte një milion, biblioteka Tripoli (në Damask) kishte tre milionë libra, ndërsa në Spanjën myslimane për çdo vit publikoheshin rreth 80 mijë libra″.

Për entuziastët islamikë dhe për nivelin e lartë të qytetërimit dhe kulturës, G. L′Estrange kishte shkruar: ″Universiteti Mensurijje (në Bagdad) ishte një objekt mahnitës dhe shumë i bukur. Ai ngrihej rreth brigjeve të lumit Tigris. Janë të njohur katër kolegjet e tij juridikë, çdonjëri nga ato me 75 studentë dhe me profesor i cili i mësonte nxënësit gratis. Studentët merrnin bursë të rregullt mujore nga një monedhë ari. Kuzhina e kolegjit i siguronte ushqimet ditore. Ibn el-Furati shënoi se biblioteka përmbante edhe mjaft libra të rrallë të cilët ishin me vlerë të lartë. Ato ishin në lëmenj të ndryshëm me të cilët shërbeheshin studentët. Letra dhe lapsi ishin të siguruara për të gjithë ata që ishin të interesuar për të shkruar. Universiteti kishte banjot (hamamet) dhe ambulancën e tij. Mjekët organizonin edhe kontrolle mjekësore. Ata kujdeseshin për shëndetin e studentëve, ashtu që nëse kishte ndonjë të sëmurë, ata aty për aty ia jepnin edhe ilaçin. Mos të harrojmë se gjithë kjo ishte arritur në fillim të shekullit XIII″.

Nga kjo mund të themi se ato ishin kohë kur kontinenti i vjetër nuk e njihte shkrimin, madje princat evropianë mburreshin me injorancën e tyre... Në atë kohë Evropa nuk kishte asnjë qendër kulturore, ajo zhytej në errësirën e injorancës� Kjo është periudha kur bota arabo-islame dispononte me një kapacitet të madh të dijetarëve dhe qendrave të ndryshme hulumtuese.






Pozita e kulturës dhe qytetërimit islam ndërmjet kulturave klasike dhe bashkëkohore të botës


Tanimë është theksuar se kultura islame, duke marrë parasyshë kohën e paraqitjes së saj, është njëra nga kulturat më të reja botërore. Shikuar gjeografikisht, kësaj kulture i takon pjesa qëndrore i planetit tonë.

Ky përqëndrim kohor dhe hapsinor i islamit dhe të kulturës së tij (në qendër), përfshinë edhe masën e baraspeshës moralo-etike ndërmjet sjelljes ekstreme të atëhershme (shek.VII) dhe asaj së ardhshme njerëzore.

Mbështetjen për këtë mes të kursit të tij, ummeti e gjenë në ajetin kur′anor:
″Dhe ashtu (sikur u udhëzuam në fenë islame) Ne u bëmë juve një pupull të drejtë (një mes të zgjedhur) për të qenë ju dëshmitarë (në ditën e gjykimit) ndaj njerëzve, dhe për të qenë i dërguari dëshmitar ndaj jush. E kiblen nga e cila ti u drejtove nuk e bëmë për tjetër, vetëm se për të provuar atë që shkon pas të dërguarit, nga ai që kthehet prapa, ndonëse kjo ka qenë vështirë (për disa), por jo edhe për ata që All-llahu i drejtoi. All-llahu nuk është që t′ua humbë besimin tuaj. S′ka dyshim se All-llahu është shumë i butë dhe mëshirues ndaj njerëzve″. (El-Bekare, 143)

Me një vështrim më të thellë në tekstet kur′anore, do të mundemi të ballafaqohemi me mjaftë elemente te kulturave më të hershme, me synimet e tyre etike dhe filozofike, me bindshmëritë fetare ose materiale, me realizimet qytetëruese etj. Ky ballafaqim manifestohet nëpërmjet personaliteteve dhe jetës së të Dërguarëve të Allahut si personalitete historike dhe heronjë të historisë, si dhe nëpërmjet fatit të popujve ku ishin të Dërguar ata me porositë Hyjnore. Kultura e vjetër egjiptase dhe Egjipti faronik në disa aspekte janë të treguar nëpërmjet misionit të Jusufit, Musaut dhe Harunit (a.s.)[1]. Poashtu është edhe me kulturën asiriane, me idhujtarinë e saj të shprehur si dhe me despotizmin sundues (të Nemrudit) të cilit i kundërvihet Ibrahimit (a.s.) me thirrjen në monoteizëm (et-teuhid) dhe me luftën kundër thyerjes së tradicionalizmit dhe devijimeve tjera në këtë mjedis shoqëror ku ishte i dërguar ky profet[2].

Fermentimet (tronditjet) e caktuara që ndodhën në të kaluarën (kushtimisht, hebreje dhe krishtere - shën. i përk.), mund të përcillen përmes misionit të më shumë të Dërguarëve, siç ishin; Musa, Sulejmani, Davudi[3] dhe Isau (a.s.)[4].
Mjedisi i vjetër shoqërorë arabë, pranë disa karakteristikave, simbiozave pothuajse të të gjitha synimeve të theksuara fetare, filozofike dhe kulturore, njashtu është paraqitur në Kur′an[5].

Këto argumente, dëshmi dhe informacione kur′anore të një rrjedhe historike të disa shoqërive, ideve, besimeve dhe kulturave (edhe pse Kur′ani nuk është libër historik), pranë një varg të të dhënave materiale dhe ato të shkruara të cilat lindën gjatë historisë së njerëzimit, tregojnë në lidhshmërinë dhe në mbështetjen e pashmangshme të një kulture në tjetrën. Kjo është arsyeja që shoqërinë islame të fazës kur′anore dhe kulturën e tij (të islamit- shën. i përk.), nuk mund t′a vëzhgojmë në mënyrë parciale nga ato shoqëri dhe kultura historike që i paraprinë, veçanërisht kur bëhet fjalë për mjedisin e vjetër kulturor hebrej dhe krishter.

Pa marrë parasyshë që çdo njëra nga këto tre kulturat (hebreje, krishtere dhe islame) posedojnë fizionominë dhe karakteristikat e tyre filozofike, etike e të tjera, ato prapseprap, në sferën e mësimit themelor gërshetohen në tematikat për:
-zanafillën e botës dhe univerzumit
-qëllimin e jetës në Tokë
-drejtimin e lëvizjes së historisë njerëzore
-fenomenin e konfliktit ndërmjet të mirës dhe të shëmtuarës
-pozitën metafizike të njeriut në raport me Zotin, natyrën dhe gjithsinë.

Dallimet dhe diveregjencat e përfaqësuesëve të këtyre kulturave në disa çështje dhe qëndrime, ekzistuan që në periudhën parakur′anore (para ardhjes së Muhammedit a.s.), gjë për të cilën Allahu tergon në Kur′anin Fisnik:
″Ata edhe thanë: ″Kurrsesi nuk ka për të hyrë kush në Xhennet, përveç atij që është jehudi ose i krishterë! Ato janë fantazi të tyre! Thuaju: ″Sillni argumentin tuaj (çka thoni) po qe se jeni të drejtë? Nuk është ashtu (si thonë ata), po ai që është dorëzuar All-llahut dhe është bamirës, ai e ka shpërblimin e vet te Zoti i tij, për ata nuk ka frikë, as nuk kanë pse të mërziten. Jehuditë thanë se të krishterët nuk janë të mbështetur në asgjë (nuk kanë fe të vërtetë). Edhe të krishterët thanë se jehudit nuk janë të mbështetur në asgjë, e duke qenë se ata të dy palët e lexojnë librin. Po kështu si thëniet e tyre, thanë edhe ata që nuk dinin (idhujtarët për Muhammedin). Po në ditën e gjykimit për atë që ata nuk pajtoheshin, All-llahu gjykon ndërmjet tyre″. (El-Bekare, 111-113)

Një ndërmjetësim real ndërmjet këtyre kulturave ofron vetëm islami, për të cilën edhe Kur′ani flet: ″Thuaju (o i dërguar): ″O ithtarë të librit (Tevrat e Inxhil), ejani (të bashkohemi) te një fjalë që është e njejtë (e drejtë) mes nesh dhe mes jush: të mos adhurojmë, pos All-llahut, të mos ia bëjmë Atij asnjë send shok, të mos konsiderojmë njëri - tjetrin zotër pos All-llahut!″ E në qoftë se ata refuzojnë, ju thoni: ″Dëshmoni pra, se ne jemi muslimanë (besuam një Zot)!″ (Ali-Imran, 64)

Islami që nga fillimi muar rolin e ndërhyrjes kulturore ndërmjet kulturava dhe traditave të venitura dhe atyre të gjalla. Në disa lloje të caktuara ndërhyrja edhe sot e kësaj dite vazhdon. Pikëpyetje e madhe është se sa disa tradita dhe trashëgimi kulturore të grekëve të vjetër, iranianëve, indianëve, kinezëve, madje edhe të atyre bashkësive të vogla zezake të Afrikës, do të ishin të njohura dhe afër njerëzimit mesjetar ose atij bashkëkohor, po qe se nuk do të ekzistonte ndërmjetësimi ose ndërhyrja e islamit dhe sinteza qytetëruese të cilën popujt muslimanë me sukses e manifestuan në aspektin shpirtëror dhe material. Ndonjëherë, si sakrificë e këtyre orvatjeve, binin edhe vet muslimanët.

Se për çfarë sinteza dhe laramanie ndërkulturore bëhet fjalë, më së miri na tregon vetëm një komparacion i shkurtër i kulturës islame me atë hebreje dhe krishtere, që disa gjurmë të tyre mbetën deri në kohet bashkëkohore, duke marrë parasyshë se të gjitha pikënisejt e tyre gjenden në inspirimin fetar.
Kulturën e vjetër hebreje, që lindi nën ndikimin e mësimeve dhe traditës fetare hebreje, e karakterizon:
-lidhshmëria e shpirtërores me ate materiale
-besimi metafizik që është i pandarë nga raportet të përditshmërisë shoqërore
-Zoti si vullnet i mirë dhe fuqia krijuese dhe
-shoqëria njerëzore si arenë e betejës ndërmjet elementeve të të mirës dhe të keqes, si fushë e përparimit dhe zhvillimit të bashkësisë me të cilët sundon vullneti i Zotit.

Pranë të gjithave, kultura e vjetër hebreje nuk anoi kah shfaqja e fotografisë së jetës në botën tjetër. Përfaqësuesit e tyre shpërblimin ose dënimin e pritnin në këtë botë, duke u frikësuar që mos t′i ndëshkojë Zoti me katastrofë dhe me uri në këtë botë. Në këtë kuptim, Kur′ani thekson[6] disa shembuj të botkuptimeve hebreje të lidhshmërisë midis dënimit metafizik dhe fatit të shoqërisë në jetën e përditshme të tyre. Pjesëtarët e kësaj kulture, në orientimin e përgjithshëm të tyre, nuk i japin rëndësi amshueshmërisë së shpirtit pas vdekjes. Duke u ndërlidhur fortë për jetën e kësaj bote, domethënje absolute për ta kanë dukuritë që rrjedhin nga jeta.

Kultura krishtere është vazhdimësi kronologjike dhe zhvillimore e disa botkuptimeve dhe nocioneve fetare dhe shpirtërore hebreje. Krishterizmi u paraqit në provincat romake dhe në mjedisin shoqëror ku kënaqësitë materiale kishin shkaktuar shkatërrim dhe katasastrofë totale. Në këtë shoqëri (romake) pothuajse krejtësisht ishin të zhveshur nga përmabjtja jetësore shpirtërore. Ky është shkaku që krishterimi që nga ditët e para të karakterizohet me maksimum të fuqive shpirtërore, ashtu që bartësit e saj me sukses t′i kundërvihen shoqërisë romake të zhytur në epshe dhe në kënaqësi materiale. Pa dyshim, kënaqësi të pafrenuara të cilat u sollën shkatërrim shpirtëror por edhe material.
Nga këto arësye, idealet fetare dhe filozofike të kulturës krishtere, do të jenë në shenjë të:
-nënshtrimit shpirtëror
-largimit nga bota ndijore
-orientimit kah individualja, personalja
-fesë në amshueshmërinë e shpirtit dhe
-shikimit dhe shpresës në atë që pason pas vdekjes[7].

Kështu ishte gjendja e këtillë e shpirtit dhe shoqërisë njerëzore të njeriut semitian në Lindjen e Afërt, deri në paraqitjen e kulturës islame në shekullin e VII. Kultura islame i pranon të Dërguarit (Musa, Sulejman, Davud, Isa a.s. etj.) që hebrejtë i konsiderojnë si të tyre (sepse të gjithë ata ishin të Dërguar nga Një Zot, që e vërteton edhe vet Allahu në Kur′an).

Kultura islame nuk shkon sipas modelit të kulturës hebreje në të dhënit rëndësi vetëm jetesës së përditshme materiale, përgjegjësisë kolektive, dënimit dhe shpërblimit në këtë botë, e të braktisë botën tjetër. Islami nuk shkoi edhe pas kulturës krishtere, kur është fjala për nënçmimin e jetës materiale dhe koncentrimit të njeriut në aktivitetin shpirtëror brenda individit, që do të thotë se kultura islame nuk mori ndonjë qëndrim ekstrem ndaj materializmit të përditshëm, e as nuk e teproi ndaj anës shpirtërore. Shkoi rrugës së mesme, ndërmjet kulturës hebreje materialiste dhe të asaj metafizike, respektivisht spirituale të kulturës krishtere.

Në të vërtetë, islami paraqet një zhvillim historik të vlerave dhe të botkuptimeve të kulturave të mëparshme, veçanërisht të atyre me bazë fetare, dhe rekomandon pozitën natyrore të njeriut.

Kultura islame gjatë përiudhës së saj shekullore përjetoi mjaft fermentime dhe ndryshime historike. Prapseprap, deri në ditët tona mbeti që mbarë ummetit si dhe shoqërive tjera përreth, t′ju ofrojë lloje të ndryshme të njohurisë dhe njëkohësiht t′i sihariqzojë me mësimet fetare dhe me përmbajtejet e ndryshme për jetën, universin etj.

Konsiderojmë se Hisham Xhait është në të drejtë kur pohon se ″pothuajse gjithkund popujt e njohur, zgjimin e tyre në vete ose inkorporimin e tyre në histori, e realizuan përmes ndonjë kontakti me islamin. Madje edhe një botë pothuajse autonome, siç është ajo kineze, në rrjedhat botërore të këmbimit hyri përmes islamit. India ishte thellë e tronditur me ekspeditat çliruese muslimane të Kutejb b. Muslimit, e më vonë edhe të Mahmud Gazneviut. Sa i përket Afrikës së zezë e cila në kohën antike ishte plotësisht e panjohur dhe e izoluar, edhe shfaqja e saj jo e sigurtë në skenën historike është realizuar nëpërmjet islamit. Ç′të thuhet për rusët, bullgarët nga Volga, për popujt turkmen? Sa popuj barbar nga islami mësuan se çka në të vërtetë është qytetërimi...?[8]

Me baraspeshën e saj ndërmjet dy poleve të aktivitetit njerzorë (shpirtërores dhe materiales), kultura islame i ndihmoi krishterizmit mesjetar evropian dhe më gjërë që t′i harmonizojë synimet ekstreme në jetën e saj, e cila ishte në shenjë të nënçmimit të anës materiale të jetës në llogari të shpirtit. Kultura islame e ndihmoi botën që me vetedije të ballafaqohet me natyrën, i ofroi vullnet që me ate (natyrën) sa më shumë të shërbehet, t′a përmirësojë dhe t′a zhvillojë jetën njerëzore, e nuk e mësoi njeriun që të mospërfill shpërblimin dhe dënimin në jetën tjetër[9]. Domethënë, kultura islame e stimulon njeriun në drejtim të zhvillimit dhe përparimit material, mirëpo ate e bën në dritën e normave të vërteta etike. Islami i cili në Evropën mesjetare paraqitet në domethënjen e vet disadimensionale; si rrezik ushtarak, partner shumë i fuqishëm ekonomik si dhe ″kundërshtar ideologjik dhe modus filozofik″, do të mundësojë përparim shpirtëror dhe material duke e strehuar ate nga hordhitë shkatërruese barabare (mongole, turkmene, normane etj.) për një milenium të tërë. Kultura islame dhe bota e saj, veçanërisht në Lindje, amortizoi të gjitha forcat duke ofruar viktima dhe sakrifica të mëdha në qytetet e rrënuara (Bagdad, Semerkand, Buhara, Niva, Gazna, Damsak etj.) si dhe trasëhgiminë kultuore me vlerë shumëshekullore.

Në të vërtetë disa nga këta popuj pushtues përsëri do të ndërtojnë një pjesë të rrënuar të trashëgimisë kulturore islame, mirëpo, ai ishte një ekuivalent i dobët i lindur me dikontinuitetin në hovin kulturor të popujve islam. Këtyre shkaqeve të jashtme të dobësimit të kulturës islame do t′i ndihmojnë edhe disa dobësi të brendshme të shoqërisë islame, fakt i cili vetëm do t′i trimërojë disa popuj evropian që më qëllimet e tyre ekspanzioniste t′i nënshtrojnë disa vise të botës islame, e kështu edhe më tepër t′a ngadalësojnë kontinuitetin në krijimtarinë e saj shpirtërore dhe materiale.

Në vështrimin e vendeve dhe rolit të kulturës islame ndër kulturat bashkëkohore të botës, kur ndikimet ndërkulturor në erën e zhvillimit të shpejtë teknik dhe teknologjik përjetojnë kulminacionin e shpejtësisë dhe të gjithanësisë, vijmë në pyetjen e rëndësishme: Kush në të vërtetë janë ato pjesë vitale të kësaj kulture të cilët deri në ditët tona mbetën të njohura në te?
Pyetja është me rëndësi jo vetëm për shkak të përcjelljes së rrjedhave të dukurive në shoqërinë dhe në kulturën islame, por edhe për zbulimin e shkakut të dobësimit të dukshëm të kësaj kulture në disa sfera të veprimtarisë njerëzore. Zbulimi i asaj që është vitale dhe krijuese në këtë kulturë, për ne do të thotë edhe udhëzim deri në autenticitetin dhe në origjinalitetin e saj, të cilët në botën bashkëkohore të Lindjes ose të Perëndimit dijnë të mohohen për arsye të lidhjes sinkretike që kultura islame kishte me kulturat tjera në disa periudha kohore.

E qartë është se feja (ed-din) dhe bashkësia (el-xhema′a) janë dy elemente themelore të origjinalitetit të kulturës islame. Gjatë zhvillimit dhe përzierjes së saj me kulturat tjera, nga këto dy elemente do të zhvillohen edhe një varg tjerash, si; horizonte te reja të diturive, tradita, jurisprudenca, filozofia, arti dhe institucione të ndryshme të shumta.

Shpeshëherë ndodh që kultura islame të karakterizohet (të emrohet) si arabe. Ky emërtim bëhet kur veçanërisht mendohet në fazën e parë të saj për shkak të gjuhës që më së shumti flitej dhe shkruhej. Mirëpo, ky emërtim aspak nuk posedon bazë të shëndoshë, sepse një mendim i këtillë demnatohet kur kihet parasyshë se shumica e atyre që shkruan në gjuhën arabe nuk ishin arabë. Mendoj se nuk është e nevojshme të flitet për shtresat e gjëra të popujve të shumtë të cilët hynë në rrethin e kulturës islame, e të cilët gjuhën arabe e njohën vetëm përmes terminologjisë fetare e mjaft nga ajo nuk e kuptonin, ndërsa edhe më pak u shërbyen në jetën e tyre të përditshme. Mbetet më logjike që kjo kulturë të quhet islame, sepse lindi dhe u zhvillua në orientimin themelor të islamit.

Roli dhe raporti i kulturës islame përgjithësisht në ecuritë kulturore dhe qytetëruese botërore varej dhe ende varet nga pozita shoqëroro-politike, ekonomike dhe fetaro-kulturore të bartësve të saj, muslimanëve.

Shikuar nga aspekti problematik, shoqëria islame (el-umme), e me këtë edhe kultura e saj, do të kalojnë nëpërmjet më tepër faza të zhvillimit. Në të vërtetë nuk është lehtë që ato të caktohen periodikisht, sepse këto lidhen njëra me tjetrën. Prapseprap, në periudhën historike katërmbëdhjetë shekullore të kësaj kulture, në disa epoka të caktuara ekzistojnë mjaft karakteristika njohëse. Kështu që dy shekujt e parë të Hixhrit (shekujt VII-IX të erës sonë) janë në shenjë të konsolidimit fetar, politik, ushtarak dhe administrativ të ummetit. Bartësit e kulturës islame, individët ose bashkësia, mundësitë e tyre shpirtërore, intelektuale dhe materiale i mbështesin në mësimet kur′anore dhe në ato të haditheve. Ata, në këto dy burime gjejnë inspirim të plotë për aktivitetin e tyre të gjithanshëm njerëzorë, ku bëjnë pjesë edhe raportet me të tjerët.

Në bazë të mësimeve kur′anore dhe të haditheve u vendosen themelet e shtetësisë, organizimit ushtarak dhe admisitrativ (ndarja e viseve në krahina, wilaya, ministri dhe në divane). Muslimanët nuk treguan aspak egoizëm kur vendosën që për disa mënyra të organizmit administrativ të marrin parasyshë edhe diç nga traditat pozitive arabe ose të fqinjëve të tyre, siç ishin (Bizantinët, Persianët etj.). Letërsia dhe arti të kësaj shoqërie në atë periudhë qëndronin në shenjë të islamit, traditës arabe dhe të gjuhës. Pothuajse, kultura islame me kulturat tjera takohet në të gjitha fushat e aktivitetit njerëzor. Sado që të tregohet dëshirë dhe sinqeritet për koekzistencë me kulturat: iraniane, indiane, hebreje dhe krishtere, bartësit e kulturës islame synojnë drejt manifestimit të autenticitetit dhe origjinalitetit të tyre, veçanërisht në sferën e shpirtërores, respektivisht në çështjet fetaro-etike (çështja e Njëjësisë së Zotit, të vërtetës, të mirës dhe të keqes, drejtësisë dhe dhunës). Në praktikë, mbështetjen dhe ndihmën e tyre të plotë, këto synime e gjejnë në administratën shtetërore (hilafet), jurisprudencë dhe në sistemin e arsimimit, të cilët veprojnë në mënyrë efikase. Hovi i këtyre angazhimeve precize të muslimanëve, veçanërisht ndihet në shumë qytete të vjetra siç janë; Mekka, Damask, Jerusalem, Aleksandria ose në ato të reja, siç janë; Medina, Kufa, Basra, Fustat, Kajrevan etj., që u shndërruan nga qendra ushtarako-administrative në ato kulturore.
Pranë asaj se gjuha arabe ishte gjuhë e fesë dhe e diturive të saj, ajo u bë edhe gjuhë e administratës dhe në përgjithësi gjuhë e shkencës. Ndodhitë e shumta në një hapsirë gjeografikisht mjaft të zgjëruar (Gadishulli Arabik, Lindja e Afërme, Afrika Veriore, Spanja, India dhe Azia qëndrore) si dhe centralizimi i administratës shtetërore ofruan mjaft dokumentacione dhe material të shkruar që pranë nevojës së shoqërisë do të bëhen stimuls dhe mbështetje e mirë për lindjen edhe zhvillimin e diturive të ndryshme shoqërore dhe natyrore.

Shekulli i tretë dhe i katërt Hixhrij (X-XI të erës sonë), ku bën pjesë edhe koha e artë e administrimit të halifëve abasit në Bagdad, është kohë që, për shkak të aktivitetit frytdhënës dhe të gjithanshëm të ummetit, orientalisti gjerman Adam Mec (Adam Mez) e quajti renesansa e islamit dhe e kulturës së saj[10]. Karakteristikë e kësaj periudhe është:
a) përparimi ekonomik-komercial. Nëpërmjet të mirave të shumta materiale dhe prodhimeve, tregëtia zhvillohet me mbarë botën. Muslimanët me të madhe bëhen pjesëmarrës në këmbimin botërorë të mallrave dhe të të mirave të ndryshme materiale, veçanërisht në teritorin e basenit Mediteran ku edhe luanin rolin e urëlidhjes në relacionin Lindje � Perëndim;
b) struktura e rregullimit shtetëror sipas shembullit të traditës administrative perisane. Pranë halifes si shef i shtetit, paraqiten edhe disa emërtime dhe titullime tjera, siç janë; vezir (ministër), emiru l-umera (kryekomandant suprem ushtarak), kadi l-kuddat (gjyq suprem), sulltan, melik (mbret), muhtesib (inspektor) etj.
c) gërshetim i drejtëpërdrejtë dhe i gjithanshëm me kulturën hebreje, iraniane, helene dhe indiane.
Deri në kohën e rënies së halifatit abasit në Bagdad nga hordhitë mongole në vitin 1258, muslimanët në përbërjen e shtetit dhe qytetërimit të tyre bashkangjitën mjaft vise ku lulëzonte kultura helene (Siria, disa pjesë të Azisë së Vogël, Aleksandria, Xhundisaburi në Iran), kultura persiane (Mezopotamia, Irani dhe një pjesë e Azisë qëndrore), kultura indiane (Sind dhe disa vise tjera). Islami edhe në aspektin fetar ballafaqohet me kundërshtarët e tij atëherë kur vazhdohen dhe zhvillohen[11] polemikat, dijalogjet dhe debatet (el-munadhara) me hebrejtë, të krishterët, budistët, zoroastrianët dhe me bartësit e mësimeve filozofike greke.

Kundërshtarëve të tyre - mendimtarët muslimanë me prejardhje të ndryshme etnike - do t′ju ofrojnë përgjigje duke i përdorur mjetet dhe metodat e mësimeve të tyre; filozofinë, veçanërisht logjikën, që paraqet edhe njohuri të mirë të krijimtarisë dhe trashëgimisë materiale dhe të asaj shpirtërore të kundërshtarëve të tyre. Këto polemika do të zhvillohen edhe ndërmjet grupeve dhe rrymave të ndryshme brenda shoqërisë islame. Gjithë kjo, nga brenda dhe nga jashtë, do të jetë provokim për mendimtarët musliman që të tregohen në shumë disciplina shkencore si dhe të shkruajnë një numër të madh të veprave dhe shqyrtimeve, të realizojnë hulumtime në teren dhe të përkthejnë mjaft vepra klasike me përmbajtje filozofike, letrare e të tjera në gjuhën arabe.

Pas shekullit të katërt të Hixhrit, në kulturën islame vërehej fillimi i dobësimit të shpirtit produktues. Arsyet e kësaj ishin ato të natyrës subjektive dhe objektive. Më evidente ishin:
-seperatizmi dhe konfliktet ndërmjet vete të cilët e kapluan botën islame[12]. Në pushtet gjithnjë e më tepër vijnin oligarhitë ushtarake me prejardhje të ndryshme etnike të cilët zakonisht nuk kishin ndonjë traditë të përpiktë kulturore, me njohuri të kufizuara për islamin dhe mësimet e tij, si dhe të synimeve kulturore,
-tregëtia gjinjë e më tepër vështirësohej me raportet rigoroze të feudëve, gjë që mjaft keq reflektohej në jetën ekonomike të popujve muslimanë,
-instutucionalizimi i sistemit arsimor përmes programeve shkollore (medresante) në të cilat përcaktohen dituritë ashtu sikurse edhe manualet(?) shkollore (tekstet shkollore), shpeshherë të vjetër me shekuj,
-ulemaja, intelegjencia fetare dhe të tjerët, të cilët punonin pranë institucioneve të ndryshme arsimore, juridike dhe administrative, ishin nën ndikim të shtetit, gjë që ishte në dëm të aktivitetit të lirë intelektual etj.
-trysnitë e huaja aspak nuk e ndërprenin, e as që e zvogëlonion intensitetin armiqësorë ndaj botës islame, nga lindja (mongolët, turkmenët etj.), e nga perëndimi (kryqtarët, normanët, spanjollët, portugalët etj.). Popujt muslimanë gjithnjë e më tepër ishin arenë dhe sakrificë e luftrave imperiale dhe të eksploatimit të kapitalit rrënkues industrial të Evropës së shekullit XIX dhe XX,
-u zhdukën mjaft qendra të lulëzuese të kulturës islame, e ajo që u ngrit mbi gërmadhat në Mashrikun (Lindjen) dhe në Magrebin (Perëndimin) islam, aspak nuk i përngjet kulturës së hershme islame dhe vlerave artistike.

Në një situatë të këtillë, muslimanët gjithnjë e më tepër do të mbyllen në vete, dhe para rreziqeve që i kërcënohej trashëgimisë së tyre shpirtërore të mbetur, me mosbesim do të shikonin të tjerët. Zemërgjerësia e hershme kulturore dhe bashkëpunimi me popujt tjerë të botës dhe me frytet kulturore në te, do të dobësohen në shkallë shumë të ulët.

Rrethanave të jashtme, në të cilat kohëve të fundit u gjend pjesa më e madhe e botës islame, doemos duhet t′ia shtojmë edhe kunderthënjet e brendshme të shoqërisë islame, që nuk ishin të vogla. Në periudhën e tolerancës dhe lirive të mëdha shoqërore që buruan nga mësimet e Kur′anit dhe të Sunnetit, këto kundërthënje zgjidheshin në kohë të duhur, me të drejtë dhe qetë. Ndërrimet e shpeshta në pushtet, konfliktet nacionale dhe ideologjike - në disa pjesë të botës islame - krijonin klimë të despotizmit, urrejtjes, dhunës dhe terorit edhe atë jo vetëm ndaj përfaqësuesëve të pakicave dhe kulturave etnike, por edhe ndërmjet pjesës më të madhe, muslimanëve.

Idetë demokratike për të drejtat, liritë njerëzore dhe barazi, proklamoheshin edhe me revolucionin borgjez françez, ndërsa përparimi dhe hovi i ideve arsimuese do t′i kaplojë disa pjesë të botës islame (Turqinë, Egjiptin, Sirinë, Indinë). Njëkohësisht, në radhët e intelegjencisë muslimane do të paraqitet edhe thirrja drejt reformave dhe interpretimit bashkëkohorë të islamit, që aktuelizoi edhe një vlerësim të ri të trashëgimisë kulturore islame. Demokratizimi i madh dhe liritë e gjëra në mjediset muslimane, proçesi aktiv i zhdukjes së analfabetizmit, arsimimi, ngritja e ekonomive nacionale dhe ndarja e drejtë e pasurisë nacionale ne vendet islame, ktheu një gjallërim të konsiderueshëm në kulturën shpirtëroro-materiale islame, e me vet këtë edhe më tepër ua hapi rrugën ndaj të tjerëve. Për vlerën e kësaj kulture ndonjëherë më tepër do të tregojnë të huajt se sa vet muslimanët. Disa nga radhët e muslimanëve, të verbëruar me frytet e qytetërimit evropian, madje në mënyrë të vrazhdë do të sillen ndaj kulturës së tyre. Si reagim ndaj këtyre sjelljeve negative, pranë institucioneve arsimore e më gjërë, në vendet islame do të paraqiten aktivitete për ringjalljen e trashëgimisë kulturore islame. Krahas dëshirës së madhe për të mbërritur të lëshuarën dhe të humburën, në valorizimin dhe vëzhgimin kritik të trashëgimisë kulturore islame, ndërmjet muslimanëve bëhen edhe mjaft teprime.

Kontinuiteti i asaj që në kulturën islame është vitale dhe historike mjaft dobët përcillet dhe shumë pak merret në konsideratë nga ajo që është ngurtësuar dhe që ka mbetur në te, e ajo është me të cilën duhej që më herët të ndërpritet, sepse është bërë shkëlqim në zhvillimin dhe në përparimin e mëtutjeshëm të tij[13].

Vlerësimi i drejtë dhe korrekt, si dhe komparacioni i përpiktë me kulturat tjera të botës, do t′i ndihmojë edhe kulturës islame dhe bartësve të saj që të vazhdojnë zhvillimin e tyre shpirtëror dhe material, kështu që përsëri t′a marrin primatin në relacionet kulturore botërore. Në këtë mënyrë do të bëhet rikthimi i besimit të dyshimtë, para se gjithash në vetëdijen e vet muslimanëve, e pastaj edhe në sytë e të tjerëve.

Duke u kujdesur për pozitën e tyre në të kaluarën dhe në të sotmen, por edhe në të ardhmen, muslimanët - bartësit e kulturës islame, pranë orientimit aktiv të fuqive të tyre shpirtërore, intelektuale dhe materiale, edhe më tej do t′a ndihmojnë së njeriun në ofrimin e fatit dhe mirëqenjes, jo vetëm në këtë botë por edhe në botën e përhershme.




LITERATURA

′Arapsko-islamski uticaj na evropsku renesansu′, (Grupë autorësh) BI për BeH..., Sarajevë, 1987.
Xhait, H. ′Evropa i islam′, BI për B e H, Sarajevë, 1985.
Xhems, E.O. ′Uporedna religija′, Matica srpska, Novi Sad, 1978.
Hegel, G.W.F. ′Filozofija povijesti′, Naprijed, Zagreb, 1966.
Grunebaum, G.E. ′Analiza kulture i kulturna antropologija islama′, buletin i programit të tretë të radio Zagrebit, Zagreb, 1982, nr. 7, f. 5-30.
Mazhar, Xh. ′Hadaretu l-islam ve eseruha fi �terekki el-′alemi′, Kairo, 1974.
Mez, A. ′Die Renaisance des Islams′, përkthimi arab: M.A.H. Ebu Reyde, ′El hadaretu l-islamijja fi l-qarn er-rabi′ el-hixhri′, Kairo, 1957 (bot. i III).
′Rani srednji vek′, grupë autorësh, Jugosllavija, Beograd, 1976.
Seton-Watson, H. ′Nacije i drzhave′, (Ispitivanje porijekla nacija i politike nacionalizma), Globus, Zagreb, 1980.





FUSNOTAT