KISHA DHE DHUNA INTELEKTUALE
Behxhet Jashari
16.12.2006

″Ju lutem këto libra medoemos t′i dërgoni diku. Dërgoni në universitet në Kajro ose në Fes. Për to këtu në Garnatë nuk ka shpëtim″.
(Një zonjë plakë e Granadës, dhjetor, 1499, Granadë - Spanjë)


Terrori ndaj librit ishte një nga fatkeqësitë më të mëdha të historisë së fjalës së shkruar. Mesjeta evropiane është e mbushur me raste të këtilla. Kështu që në këto kohë kisha ishte ajo që bënte vlerësimin e librave, se cilat janë për në stivë, e cilat për t′u lexuar. Gjatë historisë së kishës u paraqitën mjaft libra të cilat konsideroheshin si të rrezikshme. Librat e tillë ndaloheshin, ndërsa autorët ndiqeshin në mënyrë të pamëshirshme. Shembulli më i vjetër i ndalimit të librave në histori është shënuar që nga koha antike, atëherë kur në Athinë në shekullin V para erës së re filozofi grek Protagora kishte shkruar një tekst në të cilin blasfemoheshin zotat pagan. Për këtë shkak, me vendim të udhëheqësisë së qytetit, në vitin 411 p.e.r. tekstet e tij u dogjën, ndërsa Protagora u dëbua nga Athina[1].

Gjatë periudhës romake, perandori Dioklecian në vitin 297 të erës së re do të urdhërojë të digjen të gjitha librat, bibliotekat, si dhe të mbyllen të gjitha shkollat të cilat paraqesin rrezik potencial për stabilitetin e Perandorisë Romake. Ai filloi me manihejët, librat e të cilave i dogji pa mëshirë, ndërsa në vitin 303 të erës së re lëshoi një urdhër kundër të krishterëve. Pas këtij urdhri pësuan shumë libra fetare të krishtera, madje edhe një numër i madh klerikësh dhe priftërinjsh të krishterë[2]. Në vitin 333 të erës së re do të shohim se mbreti Konstandin urdhëron të digjen të gjitha librat e teologut të krishterë Arianusit nga Aleksandria (vdiq në vitin 336 të erës së re), fraksioni i të cilit quhej arianitë.

Ndërkaq, në Koncilin e Parë të Kostandinopojës të mbajtur në vitin 381 të erës së re, gjatë periudhës së mbretërisë së Theodosiut I, u soll vendim për djegien e të gjitha librave të heretikëve, të ashtuquajtura pneumatomaha. Po ashtu perandori i Perandorisë perëndimore romake Valentiani III dhe perandori i Perandorisë Lindore Romake Marcijani, në vitin 455 të erës së re sollën një ligj me të cilin urdhërohej djegia e librave të heretikëve, ndërsa mbreti Jovijan urdhëroi të digjet biblioteka pagane e Antiokisë[3].

Në vitin 325 të erës së re, koncili i mbajtur në Nike solli edikt zyrtar me të cilin ndaloheshin disa nga librat fetare që në përditshmërinë religjioze krishtere (veçanërisht në ato vende ku frekuenca intelektuale, filozofike e teologjike ishte më evidente, si në Jerusalem, Damask, Aleksandri etj.) kishin domethënie të madhe religjioze. Në të vërtetë ato ishin një numër i madh i ungjijve, rreth treqind sosh, të cilët atëherë ishin në qarkullim dhe përdoreshin gjatë riteve kishtare. Nga të gjithë ungjijtë aktual vetëm katër prej tyre u zgjodhën si ungjij kanonikë, ndërsa të gjithë të tjerët u zhdukën, përfshirë këtu edhe Ungjillin e Barnabës. U vendos që të gjithë ungjijtë e tjerë (qofshin ato të shkruara në gjuhën hebreje, greke, siriane ose arameje) të zhduken. Kështu që janë djegur rreth 270 versione të ndryshme të Biblës[4]. Posedimi i ungjijve jokanonikë e të paautorizuar nga Kisha, konsiderohej vepër penale. Ai i cili kapej me ndonjë kopje të paautorizuar të Ungjillit, Kisha e dënonte me vdekje.

Papa Damasus (304-384 të erës së re) kishte urdhëruar që Ungjilli i Barnabës të mos lexohej. Ndërsa Evangelium Barnabe (Ungjilli i Barnabës) si të ndaluar e shohim edhe në dekretin e lëshuar nga Glasiani (në vitin 496 të erës së re). Ky dekret vazhdoi të jetë në fuqi edhe më vonë, duke u rimbështetur edhe nga papa Hormisidasi (514-523)[5]. Të gjitha librat që përmbanin ide të kundërta me trininë (njërën nga dogmat themelore për të krishterët) me të cilat kisha zyrtare nuk pajtohej, u ndaluan. Zyrtarët e krishterë vazhdimisht jepnin edikte që ishin për ndalimin e librit, madje librat shpeshherë përfundonin edhe në zjarr, gjë që ndodhi edhe me librat e nestorianëve. Në të vërtetë nestorianizmi ishte një fraksion kishtar i themeluar nga patriku i Kostandinopojës që quhej Nestorius (381-451), fraksion ky i cili me të madhe kishte filluar të përhapet edhe në Palestinë, Irak, Liban, Azi të Vogël, Siri, Jordani etj.[6], ndërsa më i theksuar ishte në lindje të Sirisë, pikërisht në Edesë[7]. Pikëpamjet e Nestorit dhe të nestorianëve shkaktuan reagime dhe polemika të ashpra në qarqet kishtare bizantine, ndërsa në Koncilin e Efesit që u mbajt në vitin 431, nestorianizmi u gjykua si herezi[8]. Më vonë (në vitin 489 të erës së re) perandori Zenon do të urdhërojë që shkolla nestoriane në Edesë të rrënohet[9]. Pas këtij diskualifikimi kishtar, nestorianët u detyruan të kalojnë në Persi, ku sundonin Sasanidët. Më vonë, nestorianizmi u përhap edhe në shumë vise të tjera arabe, ndërsa mbrojtje më të sigurt gjetën gjatë kalifatit islam të dinastisë abasite (750-1258)[10].

Në analet e historisë së librit (me këtë edhe të bibliotekës) u bë i njohur edhe dekreti i njohur kishtar Decretum Gelasianum (v. 494 të erës së re), përmes së cilit u ndaluan një numër i madh i librave për opinionin. Në të vërtetë Decretum Gelasianum ishte një dokument-indeks ku qëndronin titujt e librave të ndaluara nga Kisha, gjegjësisht me urdhër të papës Gelasi[11]. Në mesjetën e hershme numri i ndalesave dhe i dënimeve do të shtohet në atë masë sa që do të dobësohet monopoli kishtar ndaj prodhimit të librit. Djegiet të librave që ishin me karakter të ndryshëm, si ato shkencor e teologjik, ishin bërë përditshmëri. Siç thuhet, në tubimin kishtar të Lateranit në Romë, që u mbajt në vitin 743 të erës së re, është sjellë një vendim me të cilin urdhërohet që tekstet teologjike të Adalbertit të zhduken në tërësi[12].

Si vazhdimësi e këtyre censurave rigoroze ndaj librit, mund të konsiderohet edhe këshilla e papës Nikolla I (858-867) drejtuar hanit bullgar Borisit, të cilin e këshillon se si duhet vepruar me librat e konfiskuara nga myslimanët në territorin e atëhershëm bullgar (shek. IX)[13]. Në të vërtetë ky është një dokument nga Arkivi i Vatikanit ku në kreun CIII të atij dokumenti me titull Response Nicolai I Papae ad consulata Bulgarorum thuhet: ″Ju pyetni ç′duhet bërë me librat heretikë, për të cilët pohoni se gjenden te ju, kurse i keni marrë nga saracenët. Ata, natyrisht, nuk duhet ruajtur, sepse sikur që është e shkruar (në Enciklikën mbi Korintasit), kuvendimet e këqija e prishin moralin e shëndoshë, prandaj dorëzojani zjarrit si të dëmshme dhe heretike″[14].

Nga ky tekst i papës kuptohet qartë se sundimtari bullgar Borisi kishte kërkuar përgjigje konkrete për librat e saracenëve (myslimanëve), pasi që këta kishin qenë të detyruar të konvertojnë prej fesë islame në krishterizëm. Është me rëndësi të përmendet se nga ky rast kuptohet edhe një fenomen tjetër që ka të bëjë me konfliktet brendakishtare të shekullit IX. Fjala është për skepticizmin e shumë sundimtarëve të Ballkanit ndaj Kishës: hamendja apo dilema politike se kah duhet orientuar; nga Bizanti ose Roma?! Kjo tregon se orvatjet për supremacion fetar (skizmatik brendakishtar) ishin mjaft evidente në përditshmërinë evropiane, madje historia mesjetare evropiane është e mbushur me konflikte të ashpra ndërkrishtere, gjegjësisht me lufta të ashpra kundër dijetarëve (lexo: librit) dhe ″heretikëve″, për çka në hollësi shkroi edhe Maks Beri[15].

Me paraqitjen e Inkuizicionit në skenën e Evropës së krishterë[16], horizonti i veprimit intelektual dhe ai i mendimit të lirë do të ngulfatet mjaft. Inkuizicioni ishte themeluar me qëllim që t′i dënojë të gjitha llojet e herezisë në brendinë e Evropës së krishterë, siç ishin: bogumilët, katarët, albigenezët, valdenezët, templarët, adamitët, sebelianistët, bagardetët, hugenotët, si dhe magjistarët. Mirëpo Inkuizicioni nuk u ndal vetëm këtu, por ai u zgjerua edhe kundër hebrenjve dhe myslimanëve, si dhe kundër kulturës islame në Spanjë.

Nga lëvizjet dhe rrymat më të njohura skizmatike krishtere të cilat ashpër u dënuan nga Gjyqi i Inkuizicionit do të veçojmë:

Bogumilët, katarët, albigenezët, valdenezët (Varfanjakët e Lionit), templarët (lat. templum - tempull), adamitët, sebelianistët, bagardetët, hugenotët (fr. huguenots), etj. Aktet tmerruese të katolicizmit mesjetar evropian nuk përfunduan vetëm me ″heretikët″, por ato u orientuan edhe kundër femrës. Nuk duhet t′i harrojmë qëndrimet fundamentale kishtare ndaj femrës, ndaj së cilës Gjyqi i Inkuizicionit i manifestoi dënimet më drastike. Kisha urdhëronte administratorët dhe agjentët e saj që t′i dënojë gratë vetëm pse janë të racës së zezë, fallxhore ose për atë që përgatisnin ilaçe nga barishtet e ndryshme. Inkuizicioni në shumë raste ua ndalonte grave që t′iu ofrojnë ndihmë mjekësore edhe lehonave gjatë lindjes, sepse sipas Kishës, dhembjet e lindjes janë dënim për atë që Eva e kishte këputur mollën nga druri i diturisë në parajsë, andaj ishte përgjegjëse për Mëkatin Lindor. Dokumenti i titulluar Malleus maleficarum (Çekani i shtrigave), të cilin romansieri Den Braun e përmend në Kodin e Da Vinçit të tij, sado pak na e kthjellon pozitën e mjerë të gruas në shoqëritë e mesjetës krishtere. Aty dokumentohet se vetëm gjatë tre shekujve Kisha i kishte djegur në stivë afër pesë milionë gra. Ndoshta për një qëndrim të këtillë kontribuoi edhe prifti Tertulian (160-230), i cili kishte pohuar: ″A e dini se secila nga ju është një Evë, në këtë kohë bëhet gjykimi i gjinisë suaj nga Zoti, faji gjithashtu ekziston, ju jeni dera e djallit, ju jeni ajo që veproi lirshëm me pemën, dezertori i parë i ligjit të shenjtë...″.

Sulmet më të ashpra të Inkuizicionit ishin të drejtuara drejt katarëve, ndërsa ndihmëtarë dhe dorë e djathtë e inkuizicionistëve (të cilët i gjurmonin heretikët dhe të gjithë ata që i kundërviheshin Kishës katolike) ishin një shtresë njerëzish të cilët u quajtën dominikanë, themelues i së cilës ishte teologu Dominigo de Guzmani (1170-1221), i njohur si Shën Domeniku. Dominikanizmi (term që në gjuhën latine është bërë një lojë fjalësh, si: domini-canes që do të thotë qentë gjurmues të Zotit) ishte lëvizje në shërbim të Kishës dhe inkuizicionit, andaj pjesëtarët e saj kurrë nuk e mohuan pozitën e tyre si gjurmues ose si hetues të heretikëve, në veçanti ndaj katarëve[17]. Dominigo de Guzmani në vitin 1216 kishte ardhur në Tuluz (Francë) me qëllim që t′i luftojë katarët, ndërsa Papa Inoçenti III e lejoi dhe e sanksionoi themelimin e rendit të dominikanëve dhe zyrtarisht kjo lëvizje u quajt Rendi i vëllezërve predikues (Ordo Fratrum Praedicatrum)[18]. Ndikimi i dominikanëve ishte mjaft i suksesshëm, sa që ata arritën të depërtojnë në shumë katedra, fakultete e universitete evropiane. Qëllimi kryesor i lëvizjes dominikane ishte lufta kundër heretikëve; zhdukja fizike ose ″riedukimi″ dhe kthimi i serishëm i tyre në gjirin e Kishës Katolike. Siç kuptohet, dominikanët ishin agjentë të denjë të inkuizicionit dhe ishin nën ndikimin e mësimeve të Shën Augustinit. Njëri nga dominikanët më me ndikim ishte edhe teologu i krishterë Toma Akuini (1225-1274), i cili në radhët e tyre ishte inkuadruar në vitin 1243[19]. Ai e kishte formuluar edhe vendimin e Kishës kundër heretikëve, në të cilën thuhej:

″Herezia është mëkat, për ç′arsye heretiku duhet jo vetëm të eskomunikohet nga Kisha, por edhe të mbytet. Po qe se heretiku këmbëngul në qëndrimet e tij, atëherë Kisha nuk duhet të kujdeset për të, por për njerëzit tjerë. Me këtë Kisha do ta largojë heretikun nga krahu i saj, ndërsa procesin e mëtejmë Kisha ia lë gjyqit profan, ashtu që ai do ta largojë nga faqja e dheut″[20].

Kontributi më efikas dhënë teologjisë dhe doktrinës së krishterë në përgjithësi erdhi pikërisht nga teologu katolik dhe dominikani Toma Akuini. Ai doli nga elita intelektuale e Universitetit të Parisit ku ishte profesor i rregullt, nga një vend arsimor ku qarkullonin mjaft ide dhe mendime të ndryshme filozofike e juridike, aty ku pati frymë edhe averroizmi... Në përgjithësi Akuini njihet si njëri ndër personalitetet më të shquara të lëvizjes së liberalizmit juridik në teologji dhe filozofi. Ai është autor i veprës së famshme Summa Theologiae të shkruar në vitet 1266-1273 në të cilën e paraqiti sintezën më të kapshme dhe deri tani të pakapërcyer të doktrinës së krishterë të quajtur tomizëm, e cila ishte mbështetur në filozofinë dhe teologjinë e Aristotelit (384-322 p.e.r.). Në të vërtetë tomizmi është tërësia e pikëpamjeve filozofike e teologjike të Toma Akuinit ose një sintezë ndërmjet filozofisë aristoteliane dhe teologjisë së krishterë katolike. Njëri nga tiparet thelbësore të tomizmit (ashtu siç është paraqitur në veprat e Akuinit Summa Theologiae dhe Summa contra gentiles), është racionalizmi i veçantë sipas të cilit arsyeja e njeriut është në gjendje ta kuptojë, shpjegojë ose ta perceptojë së afërmi ekzistencën e Zotit etj.

Ndryshe nga Shën Augustini, i cili mbështetej në filozofinë e Platonit (427-347 para erës së re) e të neoplatonistëve dhe që ngulmonte në paracaktueshmërinë, Toma Akuini mbështetej në Aristotelin dhe ishte i mendimit se njeriu është zotërues i akteve të veta vetëm sipas arsyes dhe vullnetit; prandaj gjykimi i lirë (liber arbitrum) i njeriut quhet ″aftësia e vullnetit dhe e arsyes″, gjë të cilën e shpjegon në Summa theologiae-n e tij[21].


Reformatorët evropian nën llupën kishtare

Urdhri papnor për dëbimin e jo të krishterëve nga Spanja datonte që nga shek. XIII (edhe pse Inkuizicioni spanjoll u themelua në vitin 1480), që do të thotë se përmes këtij akti juridik kishtar legalizohet dhuna kundër të gjithë jokrishterëve, madje edhe kundër dijetarëve, heretikëve etj. Kështu pra, që në Koncilin e Lateranit të mbajtur në vitin 1215, lëshohet një dokument sipas së cilit hebrenjtë, me qëllim që të njihen, detyrohen të mbajnë nga një shenjë me ngjyrë të verdhë, ndërsa në vitin 1267 papa Klementi IV përmes ediktit të quajtur Turbato corde urdhëron Gjyqin e Inkuizicionit në Spanjë që t′i dëbojë të gjithë hebrenjtë nga Spanja. Siç theksuam më lartë, inkuizicioni Spanjoll u themelua në vitin 1480 në Asamblenë e Kuqe që u mbajt në Toledo, kurse i njëjti u suprimua (u hoq nga përdorimi) në vitin 1823[22].

Ekzistojnë mjaft të dhëna që flasin për ndalimin e mendimit të lirë dhe veprave të shkrimtarëve të ndryshëm, të cilët Inkuizicioni i konsideroi se janë në kundërshtim me frymën kishtare. Historia i shënoi rastet e shkeljes flagrante të të drejtave të mjaft autorëve skolastikë. Ndër ata të cilët u dënuan nga ky gjyq, ishin edhe: Berengari nga Tursi (v. 1050), Abelari nga Bati (v. 1120), Ivan Skot Eriugeniu (v. 1225), Xhon Viklifi (1328-1384), si dhe shumë e shumë ″heretikë″ të tjerë, me të cilët Kisha me vrazhdësi i qëroi hesapet. Librat që përmbanin rrezik të veçantë (siç ishin ato të dijetarëve të reformacionit, Viklifit, Kalvinit, Sigerit, si dhe të Ibn Rrushdiut (1126-1198), Galieut etj.) digjeshin. Kështu ndodhi edhe me Talmudin e hebrenjve, i cili gjatë historisë disa herë u ndalua dhe u dogj, siç ndodhi edhe në vitin 1242, kur në sheshin e Parisit publikisht u dogjën disa kopje të Talmudit.

Me rëndësi është të theksojmë se në Evropën e shekullit XIII hebrenjtë u ballafaquan me persekutime të ashpra skizmatike, gjë që u bë me urdhrin zyrtar të Vatikanit. Në të vërtetë dyshimet ndaj hebrenjve dhe librave të tyre teologjike erdhën si pasojë e paraqitjes së disa sekteve të krishtera, siç ishin katarët, albigenezët, bogumilët etj. Të gjithë këta ranë në sytë e dominikanëve (agjentëve të Kishës), andaj në vitin 1236 - me urdhrin e papës, Gërgurit IX - Kisha filloi fushatën edhe kundër hebrenjve. Si pasojë e këtyre zhvillimeve (në vitet 1239-1242), në Paris janë djegur 24 qerre me disa mijëra libra hebreje. Kjo fushatë vazhdoi edhe në Itali, Spanjë, Angli, ku u dogjën mijëra libra që i përkisnin teologjisë hebreje[23]. Po ashtu edhe në shekullin XVI pati fushatë të ashpër antihebreje. Me urdhrin e papës, në vitin 1553 në shumë qytete të Italisë - si në Romë, Venedik, etj. - u dogjën disa mijëra libra hebreje, madje edhe kopje të shumta të Talmudit. Kjo ndodhi më 21 dhjetor të vitit 1533 kur sheshi Shën Marku u mbulua nga hiri i librave të djegura hebreje[24].

Në mesjetë u shpallën një varg ndalesash duke mos lejuar përkthimin e Librit të Shenjtë në gjuhën e popullit. Ndalesat e atilla ishin më evidente në Francën e shekullit XII e këndej. Në vitin 1299 Edikti i Tuluzit (Francë) ua ndaloi laikëve që t′i posedojnë dhe t′i lexojnë tekstet e shenjta biblike të Besëlidhjes së Vjetër dhe të Re...[25]. Elen Vahjt thotë se pushteti i Papës ka bërë përpjekje që ta fshehë ″Fjalën e së vërtetës″ nga populli [26]. Ndalesa të librit kishte edhe në shumë vise tjera të Evropës mesjetare, si në Angli, Spanjë, Itali etj. Thuhet se gjatë mesjetës inkuizicioni i dogji disa miliona libra dhe mbi treqind mijë dijetarë e njerëz të arsimuar...

Në periudhën e protureformacionit, atëherë kur Kisha e ashpërsoi qëndrimin e saj ndaj librave të padëshiruara dhe atëherë kur publikohet Indeksi i librave të ndaluara (Index librorum prohibitorum), privilegjin për t′i ruajt dhe për t′i lexuar librat e ndaluara e morën jezuitët. Ata u obliguan nga zyra e lartë e Kishës që t′i përcjellin botimet e ndryshme teologjike, madje edhe ato të lëmenjve të tjera, veçanërisht ato që publikoheshin nga luteranët, jo vetëm në Gjermani, por edhe në Itali. Deri para Revolucionit Francez zyrtarët francez e zbatonin ligjin kundër autorëve të teksteve blasfemuese duke i mbyllur në kështjellën-burg që gjendej në Bastiljë. Në Bastiljë u mbyllën shumë libra, ndër të cilat edhe ato të Volterit, Rusosë, Holbahut dhe shumë libra të autorëve dhe filozofëve të tjerë francezë[27].

Inkuizicioni me syçeltësi i vështronte lëvizjet e botueseve dhe shitësit e librave në të gjitha qytetet e ndryshme evropiane, si në Itali, Spanjë, Francë, me qëllim që të ketë kontroll sa më efikas ndaj tyre. Pasi që Kisha gjithnjë e më tepër ballafaqohej me skizma të ndryshme krishtere, si dhe me librat e tyre ″heretike″, në vitin 1571 papa Piu V themeloi Congregatio Indicis librorum prohibitorum (Kongregacioni i Veçantë për Indeksin e Librave Heretike). Ky kongregacion kishte për detyrë t′i përgatitë botimet e reja të Indeksit[28]. Mirëpo, ajo që punën e inkuizitorëve e bënte më të rëndë dhe më të komplikuar, ishte urdhri që në Indeks të shënohen të gjithë autorët dhe titujt e atyre veprave që në ndonjë mënyrë bien ndesh me mësimet zyrtare të Kishës. Në këtë regjistër u gjet edhe emri i Galileut, Xhordano Brunos, Dekartit, Stendalit, Spinozës, Balzakut, Zolës[29], etj.

Sidoqoftë, detyra kryesore e inkuizicionit famëkeq ishte që t′i ndjekë të gjithë ata që ishin shmangur prej dogmës dhe interesave kishtare katolike. Të gjithë ata që mendonin apo besonin në mënyrë disonante në raport me interesat e kishës katolike, siç ishin mjaft mendimtarë, teologë, humanistë, romansierë, shkencëtarë etj., u dënuan ashpër nga ky institucion kishtar. Martirët më të njohur në historinë e tmerrshme të inkuizicionit, të cilët njëkohësisht edhe u anatemuan nga Kisha, janë: Xhon Viklifi (1328-1384) - teolog, Jeronimi, Jan Husi (1369-1415), Peter Kanishi, Martin Guska[30], Miguell Serveto (1509-1553) - mjek dhe teolog, Xhordano Bruno (1548-1600) - filozof dhe astronom (Brent Kenedi thotë se obskurantët mesjetarë - siç ai e quan Kishën katolike dhe Gjyqin e Inkuizicionit - kishin për qëllim që të mos përmendet emri i Brunos, mirëpo sot, edhe pse Kisha katolike ka një pozitë të lartë në shoqërinë evro-perëndimore, prapëseprapë njollën e quajtur Gjyqi Kishtar mesjetar i Inkuizicionit romano-katolik nuk mund ta shlyejë, ndërsa emri i Brunos dhe shkencëtarëve të tjerë të vërtetë nuk u harrua)[31], Galileo Galilei (1564-1642) - astronom (i cili disa herë u akuzua nga Kisha për shkak të zbulimeve të tij astronomike. Në të vërtetë Galileo në moshë të thyer u detyrua që të ulet në gjunjë para Papës dhe biskupëve të tjerë duke u lutur: ″Unë, Galileo Galilej, në moshë 70 vjeçare kërkoj falje para lartësisë suaj me shkrimet e shenjta para syve, i marr në duar dhe i puthë ato gjersa pendohem dhe mohoj pohimin e marrë se Toka lëvizë dhe këtë pohim e konsideroj herezi të urrejtur″. Thuhet se në shenjë proteste me zë të ulët kishte shtuar: ″Megjithatë lëvizë″)[32], Zhan Kalvini (1509-1564), Luçilio Vanini, Martin Luteri (1483-1546, Martin Luteri përmes 95 tezave të tij teologjike - të cilat të shënuara në një letër i vendosi në dyert e Katedrales së Vitenbergut të Gjermanisë - shprehu revoltën e tij kundër qëndrimeve të Papës dhe të Kishës katolike), Sigeri i Brabandit (përfaqësuesi më i njohur francez i averroizmit i cili me vendim të Gjyqit të Inkuizicionit në vitin 1277 në Paris u gjykua me vdekje), Roxher Bekoni (1214-1294), etj.

Për ta kuptuar ashpërsinë e inkuizicionit që u ushtrua kundër mendimtarëve, shkencëtarëve dhe reformistëve evropianë, mund të përmendim edhe atë se në vitin 1557 në Kembrixh të Anglisë, në mënyrë solemne u dogjën edhe eshtrat e reformatorëve (tanimë të mbytur) Martin Bucer dhe Paul Fagius, si dhe librat e tyre ″heretike″[33].

Këto ishin ligje të Kishës. Sipas dogmës kishtare, stiva ishte një dënim adekuat për ″heretikët dhe librat e tyre″, sepse sipas Kishës ″zjarri shëron″ (ingis sanat). Këto ishin akte të tmerrshme që u ushtruan kundër njerëzve të diturisë dhe fjalës së shkruar.

Bibliotekat në shënjestër

Gjyqit të Inkuizicionit nuk mundën ti shpëtojnë mijëra shkencëtarë, humanistë, mendimtarë dhe njerëz të fjalës së shkruar, mirëpo krahas kësaj është me rëndësi të përmendim edhe atë se një numër i madh i bibliotekave evropiane pësuan edhe nga konfliktet skizmatike, siç ishin ato ndërmjet katolikëve dhe protestantëve në Gjermani, Suedi, Francë, Çeki etj. Ndër ato më së shumti pësoi biblioteka e Pallatinit në Hajdelberg (Gjermani). Kjo bibliotekë u shkatërrua në vitin 1622, atëherë kur në këtë qytet hyri ushtria e Ligës Katolike në krye me princin e Bavarisë Maksimilijanin I, cili vendosi ta plaçkitë bibliotekën, ndërsa librat t′ia dërgojë papës Gërguri XV. Ky hap me siguri ishte shpërblim ndaj Vatikanit katolik që ndihmoi kundër protestantëve gjermanë. Papa tani nuk e kishte pritur dhuratën e dytë, por menjëherë në Hajdellberg i kishte dërguar disa ekspertë për dorëshkrime të vjetra me qëllim që t′ia sjellin të gjitha librat në Vatikan[34]. Gjermanët janë orvatur disa herë që nga Vatikani t′i kthejnë librat e plaçkitura në vendin e tyre në Hajdellberg, por kot. Thuhet se një pjesë e tyre është kthyer në vitin 1816 me urdhrin e papës Piu VII, ndërsa numri më i madh i tyre ende gjendet në bibliotekën e Vatikanit. Plaçkitje dhe dëmtime të bibliotekave pati edhe nga Franca, atëherë kur ushtritë franceze me urdhrin e Napoleonit dhe administratorëve të tjerë francez, nga bibliotekat e ndryshme, si ato private ashtu edhe nga ato kishtare, u plaçkitën qindra mijëra dorëshkrime dhe libra të rralla. Të gjitha ato u dërguan me qerre në Paris. Kjo ishte dita e 27 korrikut të vitit 1798, ditë kur asnjërit nga të pranishmit nuk i shkoi ndërmend se këtu bëhet fjalë për një plaçkitje të thesarit kulturor të një populli dhe një kulture tjetër. Të gjithë ata mendonin se ky është një akt normal, sepse popullin e pushtuar jo vetëm që duhet robëruar, por duhet edhe t′i vidhet gjithë ai thesar i pasur kulturor të cilën e ka ngritur. Francezët nuk panë asgjë të keqe në atë kur plaçkiteshin muzetë, galeritë, bibliotekat dhe libraritë e ndryshme anekënd vendeve të pushtuara nga ata, si në Evropë, ashtu edhe në Orient... Pasi Napoleoni e humbi luftën në Vaterlo në vitin 1815 dhe në mënyrë të poshtëruar u ekstradua në ishullin Shën Helena, atëherë shtetet evropiane filluan të kërkojnë nga Franca që t′u kthehet thesari i plaçkitur kulturor[35].

Për ata që e luftuan fjalën e shkruar, mënyra më e mirë e zhdukjes së librave ishte djegia e tyre në mënyrë publike. Natyrisht, djegiet e këtilla bëheshin në sheshe ku tuboheshin njerëzit e informuar më parë[36]. Djegia e librave zakonisht bëhej në prani të një numri të madh të njerëzve, veçanërisht në vendet ku frekuenca e njerëzve ishte më e madhe, si në sheshe, ura, në afërsi të kishave etj. Librat e djegura shkaktonin tym, ashtu siç edhe ″mendimet blasfemuese e heretike″ të cilat shpreheshin në ato libra, që po ashtu duhej të shndërroheshin në tym, në asgjë...


Shkronjat e shndërruara në hi

Ata që nuk deshën të mbeten vetëm në dhunën kundër njerëzve dhe dijetarëve, por u drejtuan edhe kundër fjalës së shkruar ose librit - që paraqet thesarin kulturor të një populli - është edhe françeskani Francisko Ksimenes de Cisnerosi, i cili ishte inkuizitori kryesor në Spanjë. Ky nuk deshi të mbetet vetëm me represionet dhe dhunën që ua shkaktoi myslimanëve në Spanjë, por urdhëroi të zhduken edhe të gjitha librat e myslimanëve që do të gjenden në Granadë. Kështu pra në sheshin Bab ul-Ramle të Granadës u tubuan dhe u dogjën më shumë se tetëdhjetëmijë libra[37]. Ne këtu do ta veçojmë vetëm njërin nga ato raste, gjegjësisht krimin ndaj librit dhe kulturës islame që u realizua në Granadë, atëherë kur në pushtet erdhën Isabella dhe Ferdinandi i Aragonës (1479-1516).

″Ishte viti i fundit i shekullit pesëmbëdhjetë, atëherë kur trupat e krishtera marshuan triumfalisht në Granadë dhe në emër të Ferdinandit dhe të Isabelës, e pushtuan qytetin. Në pasditen e ditës së parë të dhjetorit të vitit 1499, ushtarët e krishterë nën komandën e pesë kalorësve u futën në njëqind e nëntëdhjetë e pesë biblioteka dhe pallate të qytetit, për të cilat dihej se fshehin vepra dhe përmbledhje të njohura. Ata i plaçkitën të gjitha ato vepra që ishin të shkruara me alfabet arab. Ndërkaq një ditë para kësaj ndodhie, disa dijetarë të krishterë, që ishin në shërbim të Kishës, i kishin preferuar Ksimenes de Cisnerosit që nga edikti i tij t′i përjashtojë treqind dorëshkrime. Mjekët e tyre përbetoheshin dhe e lutnin Ksimenesin që t′i kursejë ato treqind dorëshkrime të vlefshme, kryesisht vepra medicinale. Ksimenesi u pajtua me këtë, sepse edhe ai e dinte se mjekësia te myslimanët ishte shumë më e përparuar se gjithë ajo që e dinte bota krishtere. Ai u pajtua me kusht që t′i vendosin në bibliotekën e re që planifikonte ta themelojë në Alcale[38]. Ato kryesisht ishin dorëshkrime medicinale dhe astronomike të cilat i paraqitnin të arriturat më të rëndësishme shkencore, si dhe tekste e komente medicinale që nga kohët më të vjetra. Aty qëndronte pjesa më e madhe e materialit, i cili nga Gadishulli Pirinej (Andaluzia) dhe nga Sicilia mori rrugën në viset e tjera të Evropës, që atje t′ia tregojë shtigjet renesancës.

Disa mijëra kopje të Kur′anit me komente si dhe me mendime teologjike e filozofike për vlerat dhe fshehtësitë e tij - gjithë kjo e shkruar në kaligrafi - njerëzit e uniformuar i ndanë veçmas. Dorëshkrimet e rralla që ishin me rëndësi më të madhe për arkitekturën e përgjithshme të jetës intelektuale të Andaluzisë, pa kurrfarë rendi u tubuan në një gërmadhe dhe më pas i ngarkuan në shpinët e ushtarëve. Ushtarët tërë atë pasdite tubonin me qindra mijëra dorëshkrime. Vetëm gjatë asaj pasdite, deri në mbrëmje, i zbrazën të gjitha libraritë dhe bibliotekat tona. Atë natë, në sheshin e qytetit Bab ul-Ramle, u ngrit një murë i lartë librash. Pothuajse i tërë thesari kulturor islam andaluzian, madje edhe më gjerë, qëndronte pikërisht në këtë shesh të vjetër të Bab ul-Ramlesë (në periferi të Granadës në Spanjë).

Ksimenes de Cisnerosi sonte e zgjodhi këtë qytet dhe pikërisht këtë vend me qëllim që aty ta manifestojë shkathtësinë e tij antikulturore përmes ndezjes së stivës. Librat e qëndisura dhe të zbukuruara ishin dëshmi për aftësinë e myslimanëve të këtij gadishulli që në çdo aspekt ua kalonte standardeve të murgjve të krishterë. Përmbajtja e tyre ishte lëndë mahnitëse e dijetarëve të mbarë Evropës... Ushtarët të cilët morën pjesë në ngritjen e murit të lartë të librave u iknin shikimeve të qytetarëve granadas. Disa nga ata ishin të pikëlluar e disa të tjerë të tërbuar. Sytë u shkëlqenin, ndërsa në fytyrat e tyre vërehej vandalizmi dhe arroganca. Ndërkaq në fytyrën e disa të tjerëve, përderisa shkonin djathtas-majtas, vërehej një zbrazëtirë. Një i moshuar nga ata vazhdimisht e përsëriste të vetmen fjalë të cilën kishte guxim ta thotë para asaj ndodhie të tmerrshme: ″Po ngulfatemi në detin e pandihmësisë″. Disa ushtarë, ndoshta për atë se asnjëherë nuk mësuan të shkruajnë dhe të lexojnë, e kuptuan se në çfarë vepre të madhe kriminele marrin pjesë. I mundonte ajo që e bënin. Bijtë e fshatarëve i përkujtonin tregimet të cilat ua kishin mësuar pleqtë e tyre; rrëfimet për barbarizmin maur tani ballafaqohen me tregimet për kulturën dhe diturinë e tyre. Ushtarë të këtillë nuk pati shumë, por edhe ai grusht kishte një rëndësi... Duke iu falënderuar dinjitetit instinktiv të këtij grushti ushtarësh, disa qindra dorëshkrime të rëndësishme prapëseprapë, disi në fshehtësi, mbijetuan. Më pas u bartën përtej detit, në vende të sigurta - në bibliotekat private myslimane në Fes, dhe kështu shpëtuan nga dhëmbët e përgjakur barbarë.

Errësira filloi ta mbulojë sheshin. Ushtria tuboi një grup të madh të qytetarëve të zemëruar, kryesisht meshkuj. Autoritetet myslimane me turbanë dhe imamët me ahmedije në kokë u përzien me kallfët dhe me çirakët, me tregtarët, fshatarët, bujqit, zejtarët dhe me shitësit e imët, por edhe me kodoshët, prostitutat dhe me ata që ishin të sëmurë mentalisht. Aty gjendeshin përfaqësues të ndryshëm të njerëzimit. Pas dritareve të një pallati, roja më e besuar e Kishës së Romës, me ndjenja kënaqësie shikonte se si para tyre vazhdimisht rritej grumbulli i librave. Ksimenes de Cisnerosi çdoherë besonte se pabesimtari nuk do të mund të dëbohet përderisa nuk zhduket kultura e tij. Kjo nënkuptonte zhdukjen sistematike të të gjitha librave të tyre, sepse tradita gojore është jetëshkurtër, përderisa inkuizicioni nuk ua shkurton gjuhën e tyre të ndytë, siç mendonin ata. Nëse ai personalisht nuk do të mundet, atëherë do të gjendet dikush tjetër që do të dijë të organizojë një stivë të domosdoshme, dikush që është i vetëdijshëm se garancia e ardhmërisë është në qëndrueshmëri dhe në disiplinë, e jo në dashuri dhe në arsim... Ksimenesi ishte mahnitur. Ai ishte i zgjedhur i Kishës Romake që të shërbejë si dorë e shtrirë e Zotit... Ai mburrej me këtë hap të tij. Buzëqeshjen që e kishte duruar në fëmijëri, nuk kishte pasur bazë...

Një ushtar ishte detyruar të bënte roje para dritareve të ipeshkvit. Ksimenesi e shikoi dhe ia lëkundi kokën; pastaj sinjali u bart më tej te njerëzit me vravashkë të ndezur në dorë. Dhe, zjarri u ndez. Për një çast mbretëroi qetësia. Të gjithë heshtën. Më pas u dëgjua klithma e gjatë nëpër atë natë të errët të dhjetorit të vitit 1499. U dëgjuan edhe disa zëre: ″Nuk ka Zot tjetër përveç Allahut dhe Muhamedi është i Dërguari i Tij″. Jo larg Cisnerosit, një grup këndonte, por ai nuk mund të dëgjonte asnjë fjalë. Ai edhe ashtu nuk do ta kuptonte, sepse gjuha e vargjeve ishte arabe. Zjarri ngrihej lart në qiell. Edhe vet qielli dukej si ndonjë pafundësi e djegur, ndërsa shkëndijat me spektrin e tyre notonin në horizont nga kaligrafia e iluminuar të cilat gëlltiteshin nga flaka. Sikur edhe vetë yjet qanin me pikëllim të madh... E dogjën kulturën tonë. I dogjën dy milionë dorëshkrime. Për një ditë u zhdukën gjurmët tetëshekullore islame.

Populli në qetësi të plotë filloi të shpërndahej, derisa një bonjak nuk i zhveshi të gjitha rrobat nga trupi i tij dhe hipi në stivë. ″Çfarë domethënie ka jeta pa librat tona″? U dëgjua klithma nga mushkëritë e tij të përflakëruara: ″Do të na e paguajnë për këtë. Do të na e paguajnë për atë që sot na e bënë″. Pastaj e humbi vetëdijen. Zjarri e gëlltiti, sikurse edhe librat. Njerëzit qanin në qetësi dhe me plot zemërim. Ajo stivë dhe ai zjarr i madh nuk mundi të shuhet me lotë. Pastaj populli u shpërnda... Në shesh mbretëroi një qetësi. Aty-këtu zjarret ende vëreheshin. Ksimenesi - me fytyrën e tij të fshehur në buzëqeshje dhe duke planifikuar potezat e ardhshme - ecte nëpër hi. Mendonte me zë: ″Çfarëdo hakmarrje që ata të përgatisin në thellësinë e dhembjes së tyre, nuk do t′ju ndihmojë, ne kemi fituar. Vërtetë mbrëmë kemi fituar″. Ksimenesi e dinte më mirë se çdo njeri në Gadishull, madje edhe më mirë se Isabella e egërsuar, se çfarë fuqie fshehin idetë në vete. Duke shkelur në hi, ai me shqelm e shkapërderdhi një grumbull të djegur librash. Tani mbi ugarin e një tragjedie duket hija e asaj tjetrës″ [39].

Gjithë kjo ishte rezultat i Reqonkuistes[40]. Ky ishte akt vandal ndaj kulturës islame, edhe pse më vonë shkencëtarët evroperëndimorë do të pohojnë se ″Evropa i ka një borxh të madh islamit dhe myslimanëve″. Pas këtyre ndodhive tragjike për fjalën e shkruar dhe urtësinë islame, ithtarët e diturisë dhe shkronjës së artë, ata që librin dhe diturinë e konsideruan si pjesë e jetës së tyre, siç më herët ishte edhe Ibn Hazm el-Endelusi, madje me mallëngjim do ti citojnë vargjet:

″Letrën mund ta digjni,
por jo edhe atë që është në të;
sepse ajo qëndron në zemrën time.
Kudo që të shkoj, atje vjen edhe ajo;
ndalet aty ku ndalem edhe unë,
edhe në varr do të vijë me mua″.

″Kjo poezi qëndronte në thellësitë e miliona zemrave (myslimane të Andaluzisë) që ishin ithtarë të denjë të fjalës së shkruar, për të cilët libri paraqiste shenjë e kulturës dhe e qytetërimit″[41]. Kjo ishte koha kur libri dhe fjala e shkruar nuk kishte kurrfarë domethënie në vetëdijen evropiane. Ishte kjo periudhë kur torturoheshin edhe pronarët e bibliotekave, kohë kur shkronjat shndërroheshin në hi...

Nuk ishte kjo hera e parë e djegies së librit dhe të një kulture, siç ndodhi në Spanjë, ato u dogjën edhe më herët, veçanërisht me rastin e invadimit mongol në shekullin XIII në kryeqendrën e shtetit islam, në Bagdad. Kjo ishte koha kur u rrënua Bagdadi dhe u dogjën dhjetëra biblioteka me mijëra libra. Nga ky invadim pësoi edhe qyteti Rej (Persi) ku ishte një bibliotekë e madhe në të cilën pati aq shumë dorëshkrime të cilat mund të ngarkoheshin në më tepër se katërqind deve[42]... Të gjitha këto biblioteka të cilat ekzistuan në Rej, Merve, Havarizëm (Persi), Bagdad etj., u dogjën nga hordhitë mongole në vitin 1219-1220.

Krime të tilla po ashtu mjaft u manifestuan edhe nga ana e bllokut ortodoks. Sa për ilustrim do ta përmend vetëm Krimenë që gjendet nën administrimin e Ukrainës, ku në kryeqytetin Bahçesaraj, pikërisht në oborrin e sulltanëve osmanlinj, ekzistoi një xhami dhe një bibliotekë e madhe. Këto ishin ngritur gjatë periudhës kur administronin osmanët.

Biblioteka e Bahçesarajit dispononte me një fond prej disa dhjetëra mijëra librash. Aty vinin të gjithë ata që ishin të interesuar për librin, ata të cilët dëshironin të dinë për filozofinë islame, historinë e religjioneve, etikën, për komentet kuranore, shkencën e hadithit, letërsinë dhe gramatikën osmane etj. Biblioteka e Bahçesarajit ishte shkëndijë e vërtetë nga e cila u përhapën njohuri të ndryshme fetare, shkencore, filozofike etj. Bahçesaraji është qytet i njohur edhe me medresenë e madhe që atëherë e quanin Zinxhirli Medrese. Kjo medrese ishte vatër e vërtetë arsimi për myslimanët e Krimes. Mirëpo, në shekullin XVIII, gjatë konflikteve me ushtrinë osmane, rusët i kishin djegur pothuajse të gjitha objektet që u shërbyen myslimanëve, pra edhe bibliotekën e madhe të qytetit, xhaminë e bukur që gjendej pranë saj, si dhe Zinxhirli Medresenë. Ky ishte një akt barbar rus që përpiqej ta shkatërrojë çdo gjë që i përkiste kulturës dhe qytetërimit islam.

Siç duket, të gjitha krimet dhe aktet eliminuese ndaj librit (kur kemi fjalën për librin e Orientit që nga shekulli XI e këndej), janë rezultat që në ndonjë mënyrë u inspiruan nga Reconquista spanjolle, e më pas edhe nga inkuizicioni romak, sepse që nga mesi i shekullit XI, Reconquista spanjolle është e ngarkuar me një atmosferë lufte fetare që ua përgatiste rrugën ushtarakëve shpirtërorë të kryqëzatave[43]... që përfunduan me pasoja të mëdha negative për Evropën dhe krishterimin. Nga të gjitha veglat me të cilat është shërbyer Kisha në luftë kundër reformacionit, me këtë edhe kundër fjalës së lirë, kanë qenë jezuitët[44], ndërsa para tyre dominikanët. Jezuitët ishin një grup i krishterë të cilët morën për obligim përhapjen sa më efikase të religjionit katolik. Kjo ishte një lëvizje katolike të cilën në vitin 1534 e themeloi ushtaraku dhe teologu Ignjacio Lojola (1491-1556). Këtë lëvizje të murgjve katolikë Lojola e formoi gjatë qëndrimit të tij në Universitetin e Parisit, që në fillim e quajti: ″Shoqëria e Jezuit″[45]. Pasi që papa Pali III në vitin 1540 u njoh për së afërmi me jezuitët, ai tha: ″Po këta janë gishtërinjtë e Zotit″! Jezuitët ishin mjaft të suksesshëm në misionin e tyre. Ata arritën ta përforcojnë bindjen katolike në shumë vise të botës, si në Indi, Kinë, Japoni, Brazil, Argjentinë, Amerikë etj. Jezuitët u konfrontuan edhe me reformistët luteristë anembanë Evropës. Lëvizja e jezuitëve, me dekret të Papës Klementi XIV (1769-1774), u ndalua në vitin 1773. Ndalesa u bë për shkaqe politike, sepse ata ndikonin në lëvizjet politike të shumë shteteve evropiane. Madje ata me fanatizmin katolik që vazhdimisht e predikonin, shpeshherë u kundërviheshin edhe reformave ekonomike, politike, etj.

Siç dihet, kryqëzatat u inspiruan nga ″shpirti i Kishës″, andaj edhe i tërë mëkati bie pikërisht mbi te. Viktor Ygo do të thotë se: ″Jetës së Kishës nuk do t′i gjykohet sipas nivelit të përparimit njerëzor, por në bazë të faqeve të historisë së saj. Kisha e kamxhikoi Parnillin deri në vdekje për shkak të pohimit të tij se yjet nuk dalin nga trajektoret e tyre të caktuara. Kisha e hodhi në burg Komplandin 27 herë për shkak të bindjeve të tij shkencore se në gjithësi ekzistojnë edhe botë të tjera përveç Tokës. Kisha e torturoi Harvejin për shkak se kishte dëshmuar që gjaku qarkullon nëpër arterie dhe venë të njeriut. Kisha e kishte futur në burg shkencëtarin Galile Galilen për shkak se ai kishte pohuar se Toka rrotullohet rreth Diellit, gjë që ishte në kundërshtim me teoritë që ishin paraqitur në Besëlidhjen e Vjetër dhe të Re. Kisha po ashtu e kishte burgosur dhe torturuar Kristofor Kolombon, sepse ai kishte zbuluar vende të cilat nuk i përmend Tora dhe Ungjilli...″[46].


Autor: Behxhet Jashari
dielli.net



Bibliografia selektive:
  1. Aleksandar Stipcevic, ′Sudbina Knjige′, Naklada Benja, Lokve, 2000.
  2. ′Ungjilli sipas Barnabës′, Prishtinë, 1998.
  3. AZIZ-US-SAMED, Ulfe, ′Islami dhe krishterimi′, Zëri Islam, Prizren, 1992.
  4. HAVERIC, Tarik, ″Srednjovjekovno filosofijsko nazivlje u arapskom jeziku″, el-Kalem, Sarajevo, 1991.
  5. MURTEZAI, prof. dr. Ekrem, ″Fjalor i feve″, Rilindja, Prishtinë, 2000.
  6. HITI, Filip, ″Istorija arapa″, Veselin Masle�a, botimi II, Sarajevo, 1973.
  7. IBRAHIMI, Nexhat ′Islami dhe muslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar - shekujt IX -XIV′, Logos/A, Shkup, 2003.
  8. BEER, Max, ″Opca historija socijalizma i socijalnih borba″, Zagreb, 1933.
  9. Vjekoslav Klaic, ′Povijest Bosne do propasti kraljevstve′, Zagreb, 1982.
  10. WHITE, G. Ellen, ″Beteja e madhe ndërmjet Zotit dhe djallit″, shtëpia botuese adventiste ′Znaci na vremeto′, Shkup, 2003.
  11. SEJJID, Muxhteba Musavi Lari, ″Islami dhe civilizimi perëndimor″, Drita, Gjilan, 2004.
  12. OZAKPËNAR, Jëllmaz, ″Kultura dhe qytetërimi″, Logos/A, Shkup, 2003.
  13. GOMBRIH, H. Ernest, ″Histori e shkurtër e botës″, Elena Gjika, Tiranë, 1999.
  14. LILJE, Hans, ″Martin Luter-1483/2003″, Ogledalo, Skopje, 2003.
  15. SHARIF, M.M. ″Historija Islamske Filozofije″, August Cesarec, Zagreb, 1990.
  16. De RU@MON, Deni, ″Dvaeset i osum vekovi na Evropa″, Kultura, Skopje, 1997.
  17. GINZBURG, Karlo ′Djathi dhe krimbat - bota e një mullisi të shekullit XVI′, ″Çabej MÇM″, Tiranë, 1998.
  18. ARNOLD, Thomas, ″Povijest islama″, SIZ, Sarajevo, 1989.
  19. MAKIAVELI, Nikollo ′Princi′, Tiranë, 1992.
  20. HITI, Filip, ″Istorija arapa″, Veselin Masle�a, botimi II, Sarajevo, 1973.
  21. Le GOFF, Jacques, ″Qytetërimi i Perëndimit Mesjetar″, Toena - Fondacioni Soros, Tiranë, 1998.
copyright © dielli.net. All rights reserved.
Tekstet e prezentuara domosdoshmërisht nuk përfaqësojnë politikën e redaksisë të dielli.net!