Pjesa VI

Kultura dhe Ideologjia

“Përsëri vonohem, dhe prandaj, kërkoj falje. Për shkak të logjikës së tepërt nuk doja të vijë këtu, por entusiasmi dhe “ ankthi” për t’ju parë juve më bëri që...
Siç u thashë mbrëmë studentëve të grupit letrar, sa i përket së nesërmes ndjenja ime intuitive e “përkohësisë” dhe e “pasigurisë” më lejuan të qëndroj në shtëpi. Quaje atë intuitë, apo realitet, çka do që të dalë nga situata, menjëherë e kuptoj se ditët më janë të numëruara... Nuk i besoj ardhmërisë sime, dhe nuk e ndjej veten të sigurt të rri para jush e të flasë... Ja pse dua gjithmonë të qëndroj sa më gjatë.
Sonte diskutimi im është mjaft komplks, dhe pasi nuk ka mjaft kohë që ta bëjmë të qartë këtë temë në tërësi, do të përmbahem vetëm në disa pika të përgjithshme.”

Kështu, shpejt pas kësaj fjale, Dr. Sheriati ndërroi jetën, qe viktimë e SAVAK-ut, policisë sekrete jozyrtare të Shahut. Jeta e Dr. Sheriatit nuk qe e qetë, ai luftoi pandërprerë, kundër regjimit të korruptuar të Shahut. Qe ky një regjim që zgjati plotë gjysëm shekulli, në kurriz të së cilit me qindra njerëz të pafajshëm e vranë, kidnapuan ose u izoluan nga babai i Shahut dhe nga vet ai.

Dr. Sheriati, si edhe shkencëtarë të tjerë, të cilët humbën jetën duke kundërshtuar fuqinë satanike të Shahut, u mundua që të predikojë fenë e vërtetë Islame, për të cilën mendonte që ishte “ilaç” natyral kundër imperializmit dhe eksploatimit, por njëkohësisht edhe zgjidhje ndaj problemeve të mëdha të botës së tretë.

Rezultati i përpjekjeve të pandërprera të Dr.Sheriatit, u kurorëzua, duke nxjerr në dritë rregullar (shartet) e vërteta të fesë Islame, të cilat patën qenë të institucionalizuara (apo, përkohësisht jo të dukshme) dhe metamorfozën që e pësuan me shekuj kuazi-predikuesit e fesë.

Ky punim: “Kultura dhe Ideologjia”, ka rëndësi të posaçme, ashtu si edhe veprat e tjera të Dr. Sheriatit. Në këtë punim do të përpiqem të bëj të qarta kuptimet e këtyre tre koncepteve: kultura, civilizimi, dhe ideologjia.




Kultura (Farhang) (1)

Fjala FARHANG në gjuhën persiane (në njërin nga kuptimet e saj), do të thotë “kulturë”, që është edhe një term i ri në fenë Islame.

Sociologët të ndryshëm evropianë dhe disa themelues të shkollave të ndryshme të të menduarit, i kushtuan kujdes të posaqçm fjalës kulturë. Për shembull, Morris Dobre edhe Oswald Spengler mendojnë se kultura është struktura primare e shoqërisë njerëzore. Veçanërisht, Spengleri themeloi shkollën e tij të “kulturalizimit”; ai besonte se jeta shoqërore, aktiviteti dhe vdekja, varen drejtpërdrejt nga kultura. Kështu që, me qëllimin që të ndërmarrin një detyrë apo ekspeditë (mision) sociale dhe motivacion në një periudhë të caktuar kohore, liderët dhe strukturat e tjera të ngritura të shoqërisë, duhet të marrin pjesë në renovimin apo restaurimin kulturor. Qysh kur fjala “kulturë” e fitoi vlerën, që e meritonte, ajo u bë një element mjaft i ndjeshëm, e si pasojë u bë objekt i studimeve të shkencave sociologjike dhe civile (qytetare). Secili filloi të japë interpretimin e vet të kësaj fjale, kështu që më në fund ajo u aktualizua me përmasa të gjera në shkencat e sociologjisë, të psikologjisë, dhe të antropologjisë, duke u popullarizuar aq shumë, sa që në qarqet akademike të shkencave të historisë u krijuan dy degë të posaçme: antropologjia kulturore dhe historia e evolucionit kulturor, posaçërisht në SHBA-të.

Për ne, si edhe për ata para nesh, historia paraqet një përmbledhje të ngjarjeve të kaluara, një proces të pandërprerë që është zhvilluar sipas ligjeve të caktuara dhe të përcaktuara, po ashtu edhe një “akumulim” të1 jetës, një proces të pandërprerë që është zhvilluar sipas ligjeve të caktuara dhe të vdekjes së shoqërisë; e kjo do të thotë se ajo histori përmban edhe një proces të pandërprerë të lindjes, të rritjes, të plakjes e të zhdukjes së një shoqërie, si edhe të lindjes së shoqërive të reja, të cilat do t’i zëvendësonin atë të vjetrat.

Megjithatë, sipas pikëpamjes së “kulturologëve” lidhur me historinë, ajo nuk paraqet asnjërën nga fazat e lartëpërmendura: as akumulim, as lindje, e as vdekje (zhdukje) të një shoqërie. Ata besojnë se ajo paraqet një studim të kulturës njerëzore në të gjitha periudhat, që nga fillimi, e deri në ditët e sotme. Mjafton të themi se “Farhang”, fjalë së cilës përpara nuk i kushtohej kujdes i mjaftuar në Iran (nëse eventualisht përmendej, ose merrej si fjalë pa rëndësi, ose merrej si sinonim i civilizimit), identifikimin e saj e gjeti në kulturën tonë. Në kuptimin specifik “Farhang”, që përpara kishte kuptim mirësjelljeje apo kuptim etik, në kulturën tonë nga mendimtarët tanë të lirë2 u zëvendësua me konceptin perëndimor “kulturë” që, në mes të tjerash, ka qenë një zgjidhje e lirë.



Civilizimi

Cilat janë karakteristikat e përgjithshme dhe dallumet ndërmjet kulturës dhe civilizimit?3
Një definicion thotë së civilizimi dhe kultura, janë shuma (totaliteti) i akumulimeve (arritjeve) materiale dhe shpirtërore të njerëzisë. Definicioni i dytë thotë se, kultura dhe civilizimi janë të huajturat (rezultatet) materiale dhe shpirtërore, të një shoqërie dhe të një populli të veçantë. Që të dyja këto definicione i përmbajnë dy lloje kulturash dhe civilizimesh: njëra është universale, kurse tjetra etnike.



Kultura universale dhe civilizimi

Për cilin civilizim univerzal do t’ju flas tani? Athua për atë që u manifestua në civilizimin dhe kulturën aleksandriane, Islamike, dhe Mesjetare, apo për atë që quhet e vjetër, e re, indiane, kineze, apo edhe për ndonjë tjetër? Natyrisht, të gjitha këto kanë karakteristika të përbashkëta, pasi në çdo periudhë historike njeriu posedon një kulturë dhe një civilizim, i cili ka evoluar prej ndonjë kulture dhe civilizimi të mëparshëm. Për shembull, kultura dhe civilizimi i Mesopotamisë dhe i Persisë arritën kulminacionin e tyre, dhe më në fund u zhdukën. Nga Mesopotamia, ajo (kultura) shkoi në Kretë dhe në Greqi, pastaj pati zhvillim të mëtejmë në Romë, në botën Islamike (në Arabi e gjetiu), kurse në Mesjetë u kthye në Perëndim dhe në Romë, dhe më në fund erdhi dhe e pasuroi shekullin tonë.

Nëse përpiqemi të japim një interpretim të kulturës dhe të civilizimit nga pikëpamja universale, do të shohim se ato i përmbajnë ruajtjet (arritjet) dhe krijimet e akumuluara (të sajuara) nga gjenerata të ndryshme, duke i ndihmuar kështu njerëzimit (më tepër se ndonjë populli ose shoqërie të caktuar), që të përparojë nga një ekzistencë nomadike në një epokë të re, -që shënon ngritjen e njeriut nga një nivel më të ulët në një civilizim më të lartë. Ky interpretim i bënë të pakuptimtë civilizimet dhe kulturat perëndimore, lindore, indiane, kineze, greke dhe romake. Të gjitha këto janë një civilizim dhe një kulturë që ka evoluar në periudha të ndryshme kohore, dhe e gjitha kjo, është një realitet i vetëm në histori, i cili bartet doradorës popujve të ndryshëm që dynden përqark hartës së madhe gjeografike.

Në çdo periudhe shpirti i sendërtimit të një civilizimi gjenerohet dhe trashëgohet në një popull, i cili bëhet mentor (udhërrëfyes) i kohës së vet, duke mbajtur në vete vulën e civilizimit dhe të mençurisë. Pas kësaj, civilizimi vjetësohet, vdes, dhe ia dorëzon vulën e tij një populli të ri.



Kultura etnike dhe civilizimi


Kultura etnike më tepër se sa ajo universale i përmban të gjitha produktet apo ruajtjet (arritjet) për çdo popull veçmas këtu, kultura dhe civilizimi përbëhet prej ngjyrërave të ndryshme, me se dallohet një popull prej një tjetri. Në këtë mënyrë, p.sh., dallohet civilizimi indian prej atij persian, romak, grek, etj.

Nëse analizojmë kulturën dhe civilizimin nga pikëpamja etnike ashtu siç bën edhe Spengleri, lirisht mund të themi se kultura dhe civilizimi i sotëm kanë marrë shumë nga kultura perëndimore (janë”vesternizuar”). Pse? Për arsye se Perëndimi i kristalizon4 ndjenjat e tij, karakteristikat e popujve, pikëpamjet dhe mendimet për modele të caktuara kulturore, përveç asaj edhe ia imponon edhe ato të vetat popujve dhe shteteve të tjera.

Aime Çezie5 beson se civilizimi nuk mund të monopolizohet, që d.m.th., ekziston vetëm një civilizim, kështu që, emëruesi i përbashkët i të gjithë njerëzimit është “civilizimi”. Ai në realitet paraqet një mori investimesh dhe përvojash njerëzore në periudha të ndryshme kohore. Në këtë mënyrë civilizimi kinez, iranian dhe indian janë të pakuptimtë. Në çdo vend flitet për të njëjtin civilizim, ndaj ndarjet e ndryshme etnike nuk merren parasysh.

Një ndër fenomenet e civilizimit është edhe teknologjia, e cila është universale. Nuk ka dallim ndërmjet një rotori rrotullues iranian dhe ndërmjet atij që do të ishte i domosdoshëm për industrinë tekstile të Evropës. Është e njëjta rrotë motorike (rotor) që ka evoluar me shekuj, me qëllim që të marrë një formë moderne elektrike, duke mos pasur ndonjë shenjë iraniane apo evropiane.

Kultura, në anën tjetër, përmban manifestimin dhe karakteristika të një populli të veçantë, me çka dallohet një popull prej një populli tjetër. Kështu që, Aime Çezire mendon se kultura është aspekti etnik i civilizimit, kurse civilizimi është aspekti gjeneral (i përgjithshëm) i kulturës.

Megjithatë, në supozimin e Aime Çezirit hasim në një moskuptim të vogël. Duke e definuar kulturën dhe civilizimin, ai harron predispozitat e veta. Aime Çeziri është një mendimtar i “zi”, i cili përfaqëson një popull të veçantë afrikan. Ai nuk e studion kulturën dhe civilizimin si një shkencëtar nga Sorbona, edhe pse ata (shkencëtarë) vuajnë nga paragjykime të ndryshme. Ai meqë dëshiron të përkahen vetëm predispozitat e tij, nuk mund të jetë objektiv.

Shkencëtari perëndimor do të kishte thënë se kultura është një fenomen special (i posaçëm), për të cilin janë aftë vetëm “popujt superiorë” (d.m.th. ata që janë të privilegjuar). Ata , të cilët mund të prodhojnë (krijojnë) një kulturë të këtillë duhet natyrisht të kenë sisteme të zhvilluara nervore, tru të shëndoshë, dhe koeficient të lartë të inteligjencës. Sipas kësaj, d.m.th., ekzistojnë vetëm popuj (raca) të caktuar, të zgjedhur, të cilët do të ishin në gjendje të prodhojnë kulturë dhe t’ua ofrojnë atë atyre që nuk janë të aftë për të. Për fat të keq, shumë nga shkencëtarët e mëdhenj, si Ernest Renan, Kent Dobino 6 dhe Siegfrid, thonë fjalë të pakuptimta, Hegeli do të kishte folur në këtë mënyrë:

“Popujt veriorë arianezë dhe mongolezë janë që të dy të aftë të prodhojnë kulturë me atë dallim që të parët prdhojnë kulturë logjike, të zhvilluar dhe të vetëdijshmë, kurse të dytët, e bëjnë këtë në menyrë instiktive dhe të pavetëdijshme. Kështu, historikisht, populli arianez i huazoi mjeshtëritë e kultivimit të kulturës nga popujt e Lindjes së Largët dhe vazhdoi ta zhvillojë atë. Pra, me kalim të kohës, arianezët lindor u shndërruan në ato perëndimorë, d.m.th., kultura religjioze u shndërrua në kulturë filozofike... në popullin gjerman, popullin më të çmuar e më inteligjent se të gjithë, kultura e të cilit është e amshueshme. Ky është populli që do të bëhet pronar i vetë-vetëdijes”.7

Në ditët e sotme, tani më pohohet se vetëm gjermanët veriorë dhe popujt perëndimorë janë kompetentë të prodhojnë kulturë, kurse të zinjtë nuk janë të aftë.

Pse? Pasi që jemi të detyruar të besojmë se njeriut të zi i mungon korteksi (mbulesa) i trurit, dhe se disa nga qelizat speciale të trurit të tij janë ose të çrregullta ose krejtësisht mungojnë! Njeriut të zi i mungon kultura dhe asnjëherë në histori nuk ka luajtur rol primar, por vetëm si rob.

Për shumë gjëra duhet t’u falënderohemi zezakëve, pasi edhe si njerëz zë robëruar morën pjesë në sendërtimin e civilizimit tonë. Leopold Sedar Senghor,8 kryetar, poet i njohur, dhe filozof, mendon se edhe pse piramidat egjiptiane i kanë ndërtuar zezakët, i kanë zbukuruar parohë që nuk kanë qenë zezakë. Kështu që, zezakët kanë marrë pjesë në sendërtimin e civilizimit vetëm si fuqi pune fizike, e jo si mendimtarë.

Në realitet, civilizimi u zhvillua paralelisht me instucionalizimin e robërisë. Përse? Robëria i shpëtoi të ashtuquajturit popuj superiorë dhe intelektualë nga puna fizike, nga hapja e gropave dhe nga shumë punë të tjera shtazore, duke u dhënë mundësi që më tepër të koncentrohen në fuqitë e tyre mendore. Robërit, duke kryer punë fizike (manuale), u lejuan të bardhëve, racës superiore, të zhvillojnë mendjen dhe shpirtin e tyre, të krijojnë religjione të mëdhe, të krijojnë vepra kolosale artistike, të shkruajnë poezi dashurie dhe etikë, t’i shtojnë edhe pak shije të rafinuar kulturës njerëzore dhe të shpikin filozofi të ndryshme dhe civilizime të mëdha. Po të mos ishin të zinjtë ata që u përdorën gratis nga raca superiore, të bardhët më vonë nuk do të mundnin t’i zhvillonin shpirtërat dhe talentin e tyre. Kështu, iu falënderojnë të zinjve, robëve, të cilët na ndihmuan në sendërtimin e këtij civilizimi, ky është një falënderim i një mendimtari të klasës puntore. Tani, njeriu i zi duhet të krijojë kulturën e tij, e mënyra e vetme që të arrihet ky qëllim është nëpërmjet të imitimit dhe asimilimit. Nëpërmjet të këtyre proceseve ai duhet të ndryshohet dhe të bëhet një pseudo-evropian; por, veshja stili dhe vendi social i tij, t’i jetë i subordinuar atij të evropianëve të vërtetë, pasi ata duhet të jenë mbi të gjithë.

Kësisoj, siç ka edhe prodhues edhe konsumues në ekonomi, (edhe pse ky i fundit nuk është i aftë të prodhojë, ai duhet patjetër të mbesë prodhues absolut), po ashtu ka edhe dy pole edhe në lëmin e kulturës: prodhues dhe konsumues. Pasi konsumuesi nuk mund të prodhojë, ai është i detyruar ta blejë mallin e prodhuar nga “prodhimtaria kulturore” dhe nga makineria e Perëndimit, me çmimin e kërkuar.

Siç mund të shohim, Aime Çezire, ballafaqohet me bindje të thella dhe me pakuptimësi të cilave duhet t’u përgjigjet. Duke studiuar problemet njerëzore dhe historike, ai në mënyrë spontane ndjen se një mision (ekspeditë) ndaj njerëzisë, është shumë më me rëndësi se sa një përpjekje shkencore. Duke hulumtuar probleme konceptuale dhe filizofike në lëmenj siç janë: antropologjia, filozofia e historisë, sociologjia, ai mundohet që ta mbrojë vetveten (dhe popullin e tij), kundër akuzimeve perëndimore se “të zinjtë nuk kanë kulturë”, dhe përpiqet që plotësisht të pastrojë mendjen e një lëvdate të tillë të rrejshme. Përveç asaj, qëllimi i tij është që ta rikthejë besimin në popullin e tij, të cilin gjatë shekujve të eksploatimit evropian ia shkatërruan pamëshirshëm (i cili nuk kishte dyshim për mungesën e kulturës te të zinjtë), ta zhdukë mosbesimin dhe tradhtinë në mesin e popullit të vet, që është kanceri më i keq, dhe shkatërrues i identitetit nacional, humanitetit, dhe i lirisë individuale dhe sociale.

Pasi që Aime Çeziri u ballafaqua me teza të këtilla të paraqitura nga mendimtarët e lirë, (ndihmësit e eksploatuesve), -ai vetë, ishte mendimtar i lirë, por vetëm si shok i popullit të tij të pambrojtur, u detyrua të nxjerrë në pah një antitezë. Ja pse ai, kur e dafinon civilizimin dhe kulturën, thotë kështu:

“Civilizimi i sotëm është produkt i luftës mundimplote që e kanë bërë shumë popuj gjatë historisë. Kështu që, civilizimi perëndimor është i pakuptimtë, ashtu siç ekzistojnë sot në perëndim shumë popuj siç janë iranianët, ebrenjt, arabët, turqit, kinezët, japonezët,-ashtu edhe zezakët luftuan për formimin e këtij civilizimi. Si rezultat i kësaj, kultura është manifestim i shumicës së veprave të një popoulli, në realitet ai është një manifestim nacional”.

Pse Aime Çeziri e definon kulturën në këtë mënyrë? Pikërisht për arsye se perëndimi ofroi një kulturë me dinakëri, në mënyrë që të mos ekzistojë një kulturë tjetër veç asaj perëndimores, -kështu duke refuzuar kulturën e zezakëve, me qëllim që edhe ata ta absorbojnë atë perëndimoren.

Përveç kësaj, perëndimi mendon se konsumimi i të mirave të tij, si edhe shkencat, arti, letërsia, etika, janë universale, e kjo d.m.th., se turqit, arabët, persianët, dhe budistët mund t’i konsumojnë ato të mira, me një fjalë, të gjitha qeniet njerëzore duhet të konsumojnë prej të njëjtit burim. Pra me të njëjtin “moto” që njerëzit duhet të veshin tesha nga perëndimi , duhet po ashtu të mvishen me kulturë të perëndimit. Ja pse, Aime Çezire, me qëllim që të mbrojë popullin e vet kundër rrezikut nga Perëndimi, reagon në këtë mënyrë:

“Jo! Kultura është një fenomen nacional!” Posaçërisht, Aime Çezire, mendon se një zezak nuk mund të mvishet me një kulturë franceze. Pse? Sepse po të ishte ashtu ai do të ishte zezak që mendon në gjuhën frenge, por një kundërthënie e këtillë nuk mund të ekzistojë në një njeri.

Në anën tjetër civilizimi është universal, unë mund të jem iranian apo musliman, por mund të mendoj si në lindje, të vë kravatën, të vesh tesha të perëndimit, të ha ushqim të perëndimit, të vozis automjete evropiane, dhe në ndërkohë, të kem pikëpamje lindore dhe botëkuptime Islame. Megjithatë, Aime Çezire, sa i përket kulturës, beson se kjo nuk është e vërtetë. Mund të vozisësh automjet evropian, por përsëri të mbetesh me pikëpamjen lindore, për arsye se automjeti është një fenomen drejtpërdrejt i lidhur me civilizimin, ai i takon botës dhe të gjithë njerëzve, pasi e ka origjinën nga karroca, dhe pasi përdorimi i tij është irelevant për dallime etnike. Nga ana tjetër, pasi kultura përmban në vete aspekte nacionale e etnike, një person, qoftë zezak ose nga lindja, nuk mund të fitojë kulturë perëndimore.

Nëse për shembull, një afrikan e pranon kulturën evropiane do të jetë i papërcaktuar e gjysmak, njeri dydimensional, kushtet e brendshme dhe të jashtme të të cilit do të jenë në kundërthënie ndërmjet veti: pra, një njeri i cili vëren dhe analizon me sy perëndimore, kurse i sheh ato si gjëra e probleme të lindjes. Në këtë rast, ky njeri do të jetë i paaftë që të dijë e të kuptojë kulturën e vet lindore.

Të ashtuquajtur njerëz të asimiluar (pseudo-evropianë) në lindje, të cilët mendojnë se janë mendimtarë të lirë, janë vetëm falsifikatorë e plagjiatorë. Të tillë plagjiatorë mendojnë se paraqesin diçka tjetër nga ajo që janë në të vërtetë. Tani do të ju tregoj një shembull nga këta plagjiatorë. Para do kohe në Meshhedin9 tonë mbaja një ligjeratë nga fusha e ekzistencializmit. Një anëtar i publikut, që është edhe kushëri i im, dëgjonte atë që shpjegoja unë – e dija se familja e tij gjendej në një situatë ekonomike tejet të keqe. Fëmijët e tij vuanin nga konsumimi i ushqimit të dobët, vetë ishte pothuajse gjithmonë i uritur dhe jetonte në një pjesë të qytetit ku shiu nuk e lejonte të shkojë rregullisht në punë. Më vonë, këtë e besova pas vdekjes së njërit nga fëmijët e tij.

Ky njeri, i cili po ballafaqohej me probleme serioze shpirtërore dhe ekonomike (sikur të mos luftonte fare për problemin më vital të jetës së tij), më pyeti: “Në ekzistencializëm, a gjendet ekzistenca para esencës, apo është e kundërta?”. Unë iu përgjigja në këtë mënyrë: “Do të ishte më me rëndësi sikur shteti të kujdesej pak më tepër për asfalimin në rrugën tënde. Ajo gjendet edhe para ekzistencës, edhe para esencës!”.

Tani do të jap ende shembuj për njerëz të tillë. Në gazetat tona, për shembull, lexuam se një djalosh (apo një vajzë) ka bërë vetëvrasje. Pas hetimeve të duhura për shkakun e vdekjes, është konstatuar se ngordhja e një bylbyli-kanarin është shkaku i vetëvrasjes, ose se macja e vashezes ka ngordhur nga diareja! Paramendoni se këto janë ato vajza apo djem me “pikëpamje” perëndimore, të cilët janë aq shumë të përmushur me konsumimin, sa edhe ëmëlsirat që i hanë u mbesin në fyt. Keqardhja për kafshët që ato i ledhatojnë është rritur aq shumë sa ato janë liruar nga të gjitha obligimet deri në atë masë sa që i kanë liruar ndjenjat e një borgjezi deri në kulminacion.

Shije të çuditshme artistike, imagjinata të gabuara, dhe një sensitivitet i sëmurë, janë të gjitha këto karakteristika të një klase borgjeze, e cila (ironikisht) thotë: “Koha ishte aq e nxehtë, kurse unë ndihesha aq e ftohtë dhe indiferente!”10 Derisa masat iraniane nuk kanë thëngjill për t’u nxehur, as shtretër të përshtatshëm për të pushuar, e as mëngjez për të ngrënë, fëmijët e borgjezëve i zhvillojnë idetë e Kafkës! Kafka është kampion i metamorfozës, i cili vuan nga mekanizmi, teknologjia dhe absurditeti. Posaçërisht, ai vuan nga absurdeti, pasi kërkend nuk mund ta gjejë përtej qiellit të kaltërt! Stomaku i njeriut po kërset nga uria, e ai përsëri ndihet i mveshur me preopukime të kota, që gjenden përtej qiejve!

Ja ky është kuptimi i asaj që mund të përcaktohet me termin falsifikator ose plagjiator individual. Këta janë falsifikatorë. Shijet, ndjenjat, dëshirat ideale, dashuritë, të gjitha manifestimet e shpirtërave dhe nevojat e të cilëve, me situatën e famijes, të shoqërisë ose klasës së tyre.

Ja pse Aime Çezier thotë se: “Mund t’i përdorim të mirat e konsumuesit, që i përkasin civilizimit njerëzor, qofshin ato të Lindjes, apo të Perëndimit, por kjo nuk vlen edhe për kulturën, e cila është manifestimi i vetëdijes kolektive të një grupi të posaçëm etnik ose të një populli i cili ka ardhur te ne nga e kaluara”.

Kultura nuk është njësoj si të zbulosh diçka. E dimë, për shembull se alkoolin e ka Rahazesi, por nuk e dimë se kush e ka zbuluar poezitë. Kjo është kështu, pikërisht për arsye se poezia më tepër është përfaqësuese e shpirtit kolektiv të një populli se sa e një personaliteti të vetëm. E dimë se kush është njeriu, i cili zbuloi makinën për të qapur, por është e pamundur të identifikohet individi i parë, i cili “luajti” ose që i parifilloi të mendojë “filozofikisht”. Një njeri kësisoj nuk mund të identifikohet, pasi shoqëria është ajo, që inicon një aktivitet të këtillë. Një shoqëri është edhe një person, që shkruan poezi, ka ndjenja religjioze dhe filozofike, dhe shpik mite. Ta marrim, për shembull, mitologjinë greke. Pas çdo leximi të saj, e pyes vetëm, si është e mundur të shkruhet tregim aq i bukur siç është ai i Prometheut, para katër mijë vjetësh? Sagat, janë për shembull rast i ngjashëm: ato, të cilat e tregojnë fatin e njeriut. Ose le të marrim vetëm tregimin e Gilgameshit, i cili qe shkruar para gjashtë mijë vitesh. Si është e mundur të krijohet një gjë e tillë sot? Këto janë me të vëtrtetë mite, por ato konsiderohen ndër pasuritë dhe krijimet më të bukura të prodhimtarisë kulturore të njeriut.



Vlerat kulturore

Shuma ose rezultati i të gjitha sendeve që kanë qenë të mbledhura (të akumuluara) si kultura iraniane, rregullat islamike, tregimi, arti, mitet, filozofia, oratoria, dhe teozofia e përbëjnë kulturën tonë. Të gjitha këto nuk u arritën vetëm si rezultat i punës së vetëm një individi, apo të një grupi të një gjenerate, apo vetëm të një epoke. Këto janë vetëm si disa nga burimet ndihmëse nëntokësore që, p,sh, transformohen në naftë ose si një rezultat i një shtypjeje epokale.

Nafta rezultante nuk është produkti i një sasie të caktuar shtypjeje ose të ndonjë mbështjellësi specifik të tokës. Më tepër, kjo naftë është produkt i tolerancës totale dhe metamorfozën së lënës në kushte të nëntokës specifike gjatë një periudhe shtypjeje njëqind ose njëmijë vjeçare. Kështu, kultura Islame, nuk është vetëm në përputhje me kohën tonë, me racën tonë, dhe me karakteristikat tona racore, por rrënjët e saja shtrihen thellë në historinë tonë.

Një kulturë, si edhe burimet minerale, nuk është e izoluar nga “zemra” e shoqërisë, dhe nuk do të thotë se heqja e saj do t’i bënte dëm shtetit. Kultura është atribut i pashtershëm i një shoqërie, e jo njëri nga burimet minerale ose vlerat më të rëndësishme, që ndodhin në periferinë ose në mjedisin e një shoqërie. Kultura është një proces i “si të bëhet?” dhe ajo është esenca shoqërore dhe shpirtërore, e një race ose një populli.

Nëse për shembull ia marrim planin e vizatimeve nga dora e ndonjë inxhinjeri, do të shohim se ai edhe më tutje do të ketë idetë e planit në kokë. Në një transformim të këtillë ai vetëm e humb komoditetin, por truri i tij vazhdon ta prodhojë vizatimin origjinal. Por, nëse ia marrim kulturën ndonjë individi (ose ndonjë populli, race, apo historie), atë e lëmë të metamorfozuar apo të zbrazët. Ja pse kur hiqet kultura prej trurit të një qenieje të vetëdijshme njerëzore, ai faktikisht dorëzohet dhe i nënshtrohet çdo sugjerimi apo komande nga jashtë. Një “gjë” e tillë lehtë mund të mvishet (si do që të duash) dhe pastaj përsëri të vihet në lojë.

Një individ i tillë pa kulturë, menjëherë do të kishte pranuar çdo vlerë dhe dimension, dhe do të bëhej mjet në duart e armikut. Përveç asaj, nëse kultura i merret një individi “njerëzishmëria” e tij, si edhe karakteristikat e tij etnike trashëgimtare humben dhe ai shndërrohet në trup të thjeshtë definicioni përfekt dhe logjik i të cilit do të ishte:

Pesha + Lartësia

Kjo është e gjitha! Ato që mbeten, ndjenjat, besimi, mosbesimi, ose çdo lloj tjetër detyre mendore, mund ti të udhëheqësh (me “atë”) ti mund të vendosësh për këtë robot. Nga kjo se kultura e njerëzisë është e pakuptimtë. Ekzistojnë vetëm kultura lindore, perëndimore, kineze, iraniane, afrikane. Një kulturë afrikane, për shembull, është një vazhdim i evolucionit të saj shoqëror dhe duhet të kontribuojë në frymëmarrjen përbrenda atmosferës së kulturës së saj si edhe në drejtim që historia e ka zgjedhur për atë. Edhe pse, për shembull, njeriu i zi, për shkak të nevojës ka qenë i detyruar të huazojë teknologji lindore apo perëndimore, me qëllim që të bëhet njeri dhe të zgjedhë, ai duhet ta mbajë kulturën e vet. Nëse kultura e tij është folizuar apo ka stagnuar, ai nuk duhet atë ta shtyp dhe ta zëvendësojë me ndonjë ideologji të tjetërsuar, por nëse ajo dobësohet, duhet atë ta revolucionarizojë, dhe ta ndërrojë me ndonjë të nivelit më të lartë. Sidoqoftë, në çfarëdo mënyre që ky afrikan të mundohet të bëjë një revolucion social, apo kulturor, ai përsëri duhet të mbetet afrikan.

Në këtë pikë jam pak skeptik. Pasi e pranoj tezën e Aime Çezirit dua ta përsëris atë që e thashë edhe në fillim: ne kemi një kulturë dhe civilizim universal, ashtu siç kemi edhe një kulturë etnike, të dyja pikëpamjet janë të sakta.

Së pari, siç e thotë këtë edhe Aime Çeziri, ekziston një kulturë etnike siç është ajo afrikanja, aziatikja, kinezja, persianja, etj. Për shembull, kur lexojmë poezi kineze, ose nëse shohim ndonjë pikturë kineze, menjëherë e dimë se ato janë produkt i mendimit dhe i ndjenjave kineze. Në të njëjtën mënyrë, me anë të analizës së dizajnit dhe ngjyrërave të tij mund të gjykojmë se ku është bërë tapisoni.

Së dyti, ekziston një kulturë universale, e cila nuk i takon ndonjë grupi të posaçëm etnik, e as ndonjë race të posaçme, por thjeshtë, i takon njerëzimit. Kështu që, kultura dhe civilizimi universal përbëhen nga ruajtjet dhe akumulimet materiale dhe shpirtërore të të gjithë njerëzisë. Në anën tjetër, një kulturë dhe civilizim etnik, përbëhet prej ruajtjeve dhe akumulimit meterial dhe shpirtëror të një populli të caktuar apo grupi të veçantë etnik.11

Këtu marrim shumën e përgjithshme të prodhimeve dhe të ruajtjeve materiale, si edhe shumën e pergjithshme të të ruajturave shpirtërore: ato të parat bëjnë pjesë në civilizim, kurse këto të dytat në kulturë. Përveç asaj, produktet janë ato, që janë prodhuar nga një gjeneratë, kurse ruajtjet trashëgohen nga e kaluara, që të gjitha së bashku ta përbëjnë kulturën dhe civilizimin. Kështu, arkitektura si edhe projekti i xhamisë bëjnë pjesë në produktet materiale, kurse poezia, religjioni, teologjia, arti, drejtësia, marrëdhëniet sociale, vlerat njerëzore dhe etnike janë pjesë përbërëse të kulturës.

Civilizimi dhe kultura mund të jenë të manifestuara vetëm në një fenomen. Për shembull, Shejh Lutfullahu 12(xhami), i përmban edhe kulturën edhe civilizimin. Teknologjia me konstruksionet e saj në përdorim është civilizim, kurse shijet e ndryshme njerëzore dhe ndjenjat e rafinuara artistike të përdorura gjatë dekorimit dhe ilustrimit të çatisë, janë pjesë e kulturës.

Gurwitschi (dhe disa të tjerë me ndryshime të vogla), beson se njeriu posedon disa lloje të observuari dhe vetëdijesh siç është ai filozofik, shkencor, teknik, artistik, politiko-social, dhe teozofik apo religjioz.



Pikëpamja (vetëdija) filozofike

Kjo pikëpamje ka të bëjë me manifestimet e ndryshme të njeriut. Për shembull, Sokrati, i cili i dha një mendim të lartë botës (me fjalët dhe mençuritë e tij), mendimi i të cilit ende i nevojitet njeriut të sotëm, do të ishte në mëdyshje se ç’të bëjë me një zbukurim të vogël të dhuruar. Nuk ka rëndësi se çfarë shpjegimi do të kishim dhënë lidhur me mbajtjen e këtij zbukurimi, ai as që nuk do të na kuptonte, e as do ta pranonte faktin se ekzistojnë disa individë që mbajnë kësi lloj zbukurimesh!



Pikëpamja (vetëdija) shkencore

Morrëm shembull një njeri si Sokrati, i cili ka bindje të forta filozofike, e, po ta marrim Edisonin me të gjitha zbulimet e tij shkencore, do të shohim se aspak nuk ka bindje të ngjashme si ato të Sokratit. Ose ta marrim Ajnshtajnin, që e dhe teorinë më të madhe të universumit (kozmosit), megjithatë, ai nuk mundi t’i zbulojë rotorët elektrikë, të cilët i zbuluan inxhinjerët. Po t’i binte kopsa ai nuk do të ishte në gjendje ta qepte përsëri. Siç mund të shohim, ky njeri ka pikëpamje shkencore (pra, i sheh të gjitha sendet me sytë e një shkencëtari), kurse nuk ka aftësi teknike.



Pikëpamja (vetëdija) teknike

Edhe pse pikëpamjet (vetëdijet, aftësitë personale) teknike dhe shkencore, në ditët e sotme shpesh përzihen, përsëri ato nuk janë njësoj. Pikëpamja teknike dallohet menjëherë. Për shembull, paramendoni një fshatar, i cili e ndez një makinë (që për shembull, nuk ka mundur ta ndezë menjëherë), me një copë druri ose me thikë. Ky nuk është as filozof, e as shkencëtar, por ka aftësi e pikëpamje teknike.



Pikëpamja (vetëdija) politike e sociale

Paramendoni se shkoni në piknik me një grup të shokëve të klasës. Po sa të niseni, në skenë paraqitet një lider, duke folur për problemet financiare, etj, aq shumë sa që po të donit të uleni do të duhej të kërkoni leje nga ai.

Ky individ nuk është as filozof, as teolog, e as shkencëtar, por ka pikëpamje dhe aftësi politiko-sociale, të cilat në momentin e caktuar kanë arritur kulminacionin e tyre. Nëse për lider politik zgjidhet ndonjë individ, të cilit i mungon ky lloj i vetëdijes, lideri i cili vetveten e ka zgjedhur si të tillë, do të ishte ende aty që ta udhëheqë liderin që gjendej rreth tij.



Pikëpamja (vetëdija) artistike

Paramendoni tani, një poet madhështor, poemat e të cilit janë të shkëlqyera. Ky njeri as që di diç për teknikën, për shkencën, apo për filozofinë, por ka një talent të posaçëm që mund të quhet vetëdije artisktike.

Për shembull, e lexojmë Charmaghalehun që shkon në pallatin e Mahmudit13 me rrobe dhe këpucë të grisura. Ai ka jetuar në kushte aq të vështira, sa që njerëzve rreth u vinte shumë rëndë të besojnë se ai është poet. Megjithatë, Mahmudi u çudit së tepërmi kur e dëgjoi këtë njeri duke recituar një poemë që përshkruante një universitet, edhe pse, poeti nuk kishte parë kurrë një gjë të tillë.

Mahmudi ia ofron atij kuajt e vet, “Kap sa ma shumë që të mundesh!”. Pas shumë mundimesh, poeti s’pati sukses të zërë asnjë prej tyre.

Ai nuk zuri asnjë kalë, mirëpo poezia e tij e shkëlqyer shkëlqen edhe me detaje teknike, me filozofi, edhe me shkencë. E gjithë kjo ndodh se ai ka vetëdije artistike.



Pikëpamja (vetëdija) teozofike dhe religjioze

Vetëdija teozofike dhe religjioze janë ndjenja spezifike, një lloj adhurimi dhe shenjtësie, njësoj si ndonjë dashuri e fortë dhe e posaçme e njeriut.

Po ashtu edhe kulturat, qofshin ato nacionale siç i quan Aime Çezire, apo universale siç beson perëndimi, bazohen në vetëdije të tilla, ato janë manifestim i një vetëdije të tillë. Në çdo kohë, në çdonjërën nga kulturat, njëra nga këto vetëdije është më zotëruese.

Për shembull, në kulturën greke, pikëpamja filozofike dominonte mbi të gjitha të tjerat, në atë romake, pikëpamja politike, në atë semitike ajo teozofike, në atë indiane ajo religjioze, apo artistike, në atë kineze artistike, kurse tani në kohën tonë, pikëpamja teknike i tejkalon të gjitha të tjerat.

Kështu, me një definicion të qartë dhe të saktë, kultura i përmbledh manifestimet e vetëdijeve të ndryshme siç janë: ajo filozofike, letrare, artistike, religjioze, shkencore, teknike, politike, etj. Këto kanë ekzistuar në çdo kulturë, edhe pse vetëdija më e fortë çdoherë e ka luajtur rolin dominant në formimin e një kulture. Më në fund, duke u bazuar në ekzistimin e vetëdijeve të ndryshme, mund t’i klasifikojmë të gjitha llojet e kulturës.



Ideologjia

Sociologët i kanë definuar të gjitha llojet e pikëpamjeve (vetëdijeve), por nuk kanë qenë koshientë për atë që ka qenë më e rëndësishme dhe më e vlefshme. Kjo është një pikëpamje e veçantë, e cila nuk është as shkencë, as teknologji, as art, as ndjenjë religjioze, e as ndjenjë socio-politike. Bëhet fjalë për një vetë-vetëdije të posaçme, të cilën do ta kishim quajtur: “vetë-vetëdije njerëzore”. Çka është në realitet kjo “vetë-vetëdije njerëzore”14 Në mbarë historinë njerëzore, të gjithë mendimtarët, që kanë bërë përpjekje për sendërtimin e njerëzisë, në realitet janë përpjekur të përvetësojnë këtë vetë-vetëdije të posaçme, por askush nuk ka qenë i aftë ta definojë atë në menyrë më të prerë, por ka mundur – siç kanë bërë edhe shumë degë të tjera të diturisë – ta bëjë të popullarizuar si çështje universale. Kjo vetë-vetëdije çdoherë ka lulëzuar vetëm për një çast, e pastaj menjëherë është zhdukur. Kjo është karakteristika e këtij lloj të vetë-vetëdijes në historinë njerëzore.



Kualiteti dhe vlera e kësaj vetë-vetëdijeje

Fusha e kësaj vetë-vetëdijeje e tejkalon çdo pikë të zbehtë të vetëdijeve të tjera siç është ajo politike, sociale, teknike, artistike, filozofike, etj. Posaçërisht, ekzistojnë njerëz, të cilët posedojnë vetëdije politike, sociale, teknike, dhe artistike, pa pasur njohuri për vetë-vetëdijen njerëzore dhe anasjelltas. E gjithë kjo dëshmon se vetëdija njerëzore nuk është as manifestim i tipit të dytë (politike,etj.), e as produkt i tyre, por është krejtësisht e pavarur.



Trajtimi i këtij problemi nga një perspektivë tjetër

Kur shkonin në kolexh mblidheshin shpeshëherë studentët, dhe pyesnin: “Kush e ka ndërtuar shoqërinë?”

Ata që studionin letërsi do të thonin: “ Letërsia e bën njeriun, ajo e zhvillon mendimin, dhe shton intensitetin dhe ndjenjat”.

Ata që studionin medicinën do të thonin: “Letërsia nuk e luan rolin e krijuesit, por medicina e bënë civilizimin. Një njeri i sëmurë nuk mund të zhvillojë civilizimin sipas principeve të mendjes dhe të trupit të shëndosh. Medicina është kurora e të gjitha shkencave dhe avancuese kryesore e shoqërisë njerëzore”.

Teknologët do të kishin thënë kështu: “Teknologjia është ajo që e bënë civilizimin”. Pse? Për arsye se kur flasim për civilizim egjiptian, menjëherë na kujtohen piramidat, ashtu siç na kujtohet Persepolisi kur flasim për civilizimin persian, dhe e gjithë kjo në emër të madhështisë dhe të fuqisë së gravimit dhe vizatimit super në shtyllat dhe në karavanet e krijuara, ose, paramendonin Delfin, Porthmonin, dhe tempuj të tjerë. Të gjitha këto janë rezultate të përpjekjeve të teknologëve. Teknologjia është ajo që e formon shoqërinë dhe civilizimin.

Një zenkë e tillë e parëndësishme do t’i ngjante një lideri religjioz, i cili i shikon dy individë se si zihen. Me qëllim që t’i qetësojë, ai u kthehet dhe u thotë: “Mos u zini, se që të dy keni të drejtë!” Megjithatë, është fakt i gjallë. Se as medicina, as letërsia, e as teknologjia, nuk e ndërtojnë civilizimin. Të gjitha këto, më vonë mvishen nga kultura dhe civilizimi. Edhe historia gjithmonë ka treguar se fillozofia, teknologjia, arti teozofia, letërsia, etj, nuk janë krijuesit e një civilizimi të ri. Këto më tepër e ngjajnë bimëve dhe luleve që rriten në një tokë të plleshme, pra në shoqëri.

Atëherë, kush e ndërton shoqërinë? Atë e ndërton ideologjia. E çka është ideologjia? Ajo është një vetë-vetëdije e posaçme njerëzore, e cila i krijon shoqëritë. Kur flasim për kulturën kineze, nuk na bien në mend mjekët ose arkitektët kinezë, por më tepër do të mendonim për Laocenë apo për Konfuçien. Po të pyesin se cilët ishin faktorët që e forcuan shpirtin indian që t’i krijojnë veprat e tyre shkencore dhe artistike, do të na përkujtohen Upanishadet, Vedat dhe Buda. Po sa të flasim për shpirtin dhe kulturën persiane, menjëherë na kujtohet Zoroasteri, e jo individi, i cili ndërtoi ndonjë tempull ose gravoi ndonjë shkëmb. Cili qe ai i cili e krijoi kulturën persiane dhe e formuloi shoqërinë e saj deri në atë masë sa klanet e egra ariane dhe anije-luftëtarë të fenomeneve natyrore gjetën një qëllim, shpirt të freskët, dhe besim, e u bashkuan me besimin dhe detyrë, e si pasojë, dhanë poetë të mëdhenj, filozofë dhe artistë? Individët që menjëherë do të na përkujtoheshin, nuk qenë as filozofë, as mjekë, as arkitektë, as letrarë, e as politikanë, por ishin njerëz që përmbanin në vete një vetëdije enorme.

Një përgjigje identike gjejmë edhe në kulturën perëndimore. Kush krijoi një shpirt të tillë në klanet e përçara perëndimore, dhe racat e ndryshme, kur njerëzit shumë lehtë i injoronin të drejtat e tyre dhe kur po vdisnin nën torturat e pamëshirshme të feudalizimit mesjetar?

Kultura dhe civilizimi krishterë nuk janë krijuar nga Shën Eugjeni, Makisveli ose da Vinçi. Këto ishin lule të cilat u rritën në një tokë të plleshme. Megjithatë, do të kishte qenë më tepër një bari, peshkatar, apo një njeri analfabet ose anonim, ai i cili i krijoi këto zjarre shpirtërore në zemrat e ftohta të masave injorante të periudhës së Mesjetës.





Shoqëria Islame

Persianët, romakët, turqit, arabët klanet e egra të shkretëtirave arabe, dhe popullsia e civilizuar greke, të gjitha këto kanë një objektiv dhe shpirt të njësuar, duke shkelur në këtë mënyrë një epokë të re, në një krijim të mundësive dhe të lëvizjeve të reja. Këta njerëz në fillim nuk dinin as ç’është fillozofia, as ç’është arti, politika, drejtësia, e as ç’është teknika. Megjithatë, pas një periudhe 50-100 vjeçare, ata i mësuan të gjitha. Të gjitha këto ishin rezultat i një vetë-vetëdijeje të lartë të posaçme (edhe pse, ishin të pranishme edhe vetëdije të tjera të ndryshme), e cila quhet religjion. Por, keni kujdes, se kjo që e thashë, nuk i identifikon të gjitha llojet e vetë-vetëdijes me religjionin.

Tani do t’ua dëshmoj edhe atë se shtetet më të fuqishme, të cilët i përkasin njërit ndër civilizime më të zhvilluara deri më sot, të cilin e pranon edhe siciologjia, psikologjia, filozofia, arti, etj, po munden nga një grusht njerëzish me të cilët ata të parët janë kualitativisht dhe kuantitativisht të pakrahasueshëm.15

Po të bëjmë një krahasim ndërmjet filozofisë vietnameze dhe asaj amerikane, do të konstantojmë se ajo amerikanja, është më e madhe, dhe se Amerika ka ekonomi më të pasur. Kur ushtari amerikan shkon në luftë, atij i vijnë pas me qindra njerëz, të cilët ia sigurojnë materialin. Ushtari vietnamez, nuk i gëzon këto të mira. Ai e lë familjen e vet në duart e një fati të pasigurt, dhe me vetëm një kilogram oriz lufton një muaj nëpër xhungla.

Duke marrë parasysh edhe këtë, përsëri vietnamezët fitojnë. Shkaku i kësaj fitoreje nuk është as filozofia, as letërsia, as teknologjia, as ndjenja teozofike, as etike, as arti, e as shkenca. Po të ishin këto arsye, SHBA-të do ta kishin fituar luftën. E gjitha kjo është për shkak të ideologjisë, vetë-vetëdijes specifike vetëm për njeriun, e cila aktivitetin e luftës, të sakrificës, dhe të vetë-skraficës e bën kuptimplote.

Kështu, kuptojmë se tek njeriu ekziston një fuqi e tillë, e cila e formulon shoqërinë dhe e krijon lëvizjen, ashtu si edhe qëllimet e përbashkëta. E kjo është ekzistimi i besimit dhe idealeve të përgjithshme, të cilat përpiqen për krijimin e një shoqërie dhe për përfitimin e rinisë. Përveç asaj, vetëm në shoqëri të re, poezia, shija, bukuria, xhentiliteti, etj., mund të rriten deri në potencialin e tyre më të lartë.



Civilizimi në Medinë

Në kohën kur Egjipti ishte qendra e një civilizimi të lartë dhe kur Aleksandria ishte paraardhëse e trashëgimisë Atiniane, Romake, lindore dhe perëndimore, Medina ishte një fshat i panjohur në shkretëtirën e Gadishullit arab.

Medina ishte një fshat tejet i vogël me dy klane (fise), Evsi, dhe Hazrexhi, në të po ashtu jetonte një hebre me familjen e tij. Ja, kjo ishte e gjithë Medina.

Në kohën e të dërguarit Muhammed, ndërsa më e madhe në Medinë ishte xhamia e vetë të Dërguarit, me ca streha dhe çati prej gjetheve të mëdha. Në tërë qytetin, nuk kishte as shkollë, as shkrim, deri në atë masë sa i Dërguari ishte i detyruar të huazojë një nëpunës hebre. Banorët e fshatit me këtë fitonin dy gjëra: mbjelljen e drunjve dhe kultivimin e deleve.

Të supuzojmë se gjendemi në shekullin e shtatë, dhe vizitojmë tre vende: Ktesifonin, qendrën e Imperatorisë Persiane, Aleksandrinë, qendër e civilizimit Lindor dhe Perëndimor, si edhe “zemrën” e civilizimit njerëzor: Medinën, një fshat të vogël që s’ka as shkrim, as organizim social, as sisteme ligjore, as kushtetutë, as arkitekturë, as art, e as teknologji.

Le të kthehemi tani në Medinë, njëqind vjet më vonë. Do të shohim se ajo ka marrë kulturën Lindore dhe Perëndimore, dhe është bërë hambar i të gjitha mendimeve të tyre. Njerëzit i përkthejnë dhe i marrin të gjitha përvojat njerëzore që ekzistojnë, që nga veprat filozofike deri tak ato teknike. Iranianët, romakët, indianët, e zhvillojnë letërsinë, artin, mendimet religjioze, dhe teozofinë në Medinë. Ja, prej këtu të gjithë mësuesit e mëdhenj e shpërndanë nëpër të gjithë botën.

Ktesifoni dhe Hamadani16, qendrat e civilizimit Persian, janë zhdukur dhe kanë lindur qendra të kulturës dhe të civilizimit si në Kufë, Basra, dhe Raxhi.17 Nga Egjipti, Azia e Vogël, Golfi Persian, Irani, dhe Roma, çdokush po krijon një civilizim të ri.

Irani, i cili po ecte me hapa të mëdha me “mbretërinë” e tij papritmas u inspirua nga një shpirt i ri. Në shekullin e dytë dhe të tretë shumë njerëz gjenialë u ngritën në Iran, ndërmjet të cilëve u gjenden edhe Ebu Muhsini (logjikë), Firdeus (poezi), Avicena (medicinë dhe filozofi), Kazarami (shkencë), ibën Hejthemi, dhe vëllezërit Mose në teknologji18

Shkurtë në çdo fushë, prej drejtësisë deri në jurisprudencë, (gjë që sot po i çudit evropianët) ndodhi një revolucion.

Cilët ishin këta me merita kaq të mëdha? Edhe pse të gjithë këta individë nuk kishin as pikëpamje apo civilizim filozofik, artistik, teknik, e as shkencor, ata ndërtuan një civilizim që u bë bazë apo themel i të gjitha kulturave dhe civilizimeve njerëzore.

Le ta shohim historinë. Kultura dhe civilizimet janë krijuar nga Ibrahimi, Vëllezërit Mose, Zoroasteri, Buda, Konfuçija, Laoce, dhe Muhammedi, pra individë që nuk ishin as filozofë, as artistë, e as teknologë. Funksioni i tyre i vetëm ka qenë të krijojnë shoqëri të reja si edhe lëvizje të reja, që më vonë, filozofët, shkencëtarët, teknologët, sociologët, mjekët, do t’i lulëzonin në kontekstet e tyre. Përveç asaj, mësimet e këtyre individëve do të vazhdojnë të krijojnë kultura dhe civilizme të reja edhe në shekullin e njëzet, bile dhe më vonë.

Kultura dhe civilizmi perëndimor tani kanë marrë formë të re. Ata popuj të cilëve u mungon vetë-vetëdija e marrin kulturën dhe civilizimin perëndimor në tokat e tyre dhe i shndërrojnë ato në një perëndim tjetër. Posaçërisht, e adaptojnë dhe e fusin në përdorim kulturën dhe civilizmin perëndimor, pa kurrfarë përpjekje që ta modifikojnë atë.


Tani do të flasim për një mënyrë tjetër të të menduarit, të filozofisë, të artit, si edhe për një definicion të ri të njeriut që vjen nga Afirka e nga Azia.

Jo vetöm që mungojnë fenomene të tilla në filozofinë perëndimore, por, ato i kanë lënë të mahnitur njerëzit siç është Zhan Pol Sartri deri në atë masë sa ai si student sheh se njerëzia ka filluar një kapitull të ri në mbledhjen dhe fitimin e përvojës. Ironikisht, përvoja të tilla nuk ekzistojnë as në Amerikë e as në Afrikë, të cilat janë qendra të kulturës dhe të civilizimit. Më tepër ato dalin nga zezakët dhe nga Amerika Latine e korruptuar, që d.m.th., në mes njerëzve të thjeshtë, të cilët nuk kanë as kulturë, e as civilizim. Këta janë individë, të cilët janë rritur në mesin e masave dhe janë transformuar në qenie të reja nëpërmjet luftës dhe betejes frontale.



Vetë-vetëdija

Në greqi dhe në Indi, përveç filozofisë, religjionit dhe teknologjisë, ekziston edhe një fjalë tjetër – Veda.19 Ajo s’është as filozofi e as dituri teknike, por një dituri speciale e të “parit” apo vizionit. Funksioni apo detyra e Vedës nuk është të zbulojë ligje, të prodhojë vetura apo të shkruajë poezi. Ajo është një lloj vetë-vetëdijeje, që shikon përpara me qëllim që ta gjejë rrugën e drejtë... Ajo është një mendje e tipit “Tabulla rasa”, që nuk di gjë për filozofinë, për teknologjinë, poezinë, e as për artin që të gjejë një rrugë të tillë. Sikurse bleta që e ka humbur hojen e saj të mjaltit dhe e kërkon atë me shqisën e saj të posaçme të të nuhuarit, disa individë janë po ashtu të furnizuara me një vetë-vetëdije të posaçme, të cilën mund ta përdorin kur shoqëritë e tyre janë në përçarje e sipër, janë të egërsuar apo ballafaqohen me vdekjen e tyre. Ata mund ta gjejnë rrugën e drejtë dhe të shpëtojnë nga përçarjet dhe gjeneratat e tyre historike. Kur masave do t’u ipet një besim dhe energjie e re, entuziasmi do të ripërtrihet, kurse civilizimi dhe kultura e re do të përjetojnë një zhvillim të hovshëm.



Ç’është Hikmeti

Hikmeti nuk është as shkencë , as filozofi, e as teknologji. Historia çdoherë ka treguar se ata që e përmbajnë këtë pikëpamje transcendentale, nuk janë as filozofë, as teozofë, e as teknologë. Përveç asaj, individë të tillë gjithmonë janë ngritur e përparuar nga mesi i masave të gjera, në të shumtën e rasteve më tepër se nga mesi i shkencëtarëve, fakihëve, muxhtehidëve, apo filozofëve.20

Hikmeti përmban në vete një mësim special, i cili thotë se një “Ummij” –individ i mëson masat e gjera të sendërtojnë një shoqëri dhe kulturë të re. Papritmas prej mesit të “trurit dhe jetës” së masës së gjerë, një figurë e përmbushur me një vetë-vetëdije (hikmeti) paraqitet në skenë: “Sa të bukura janë këta rreshtat e Kur’an-it! Kjo do të thotë se kush do qoftë ai, i cili është i thirrur për t’u bërë udhëheqës del nga masat e gjera. Ajo do të thotë se ai është “Ummij”.21



Përfundim

Kriteriumi më i saktë për të bërë dallimin ndërmjet ideologjisë, filozofisë, artit etj, është se ideologjia Islame e ushqen “muxhahidin”, por studimet Islame, siç përdoren në institucionet arsimore Islame të sotme, flasin për muxhtehidin, njeri spiritual, për Ajatullahun dhe Fatihin. Përveç asaj, ideologjia e sotme flet për një luftëtar, si edhe kultura jonë që flet për filozofinë, shkencëtar dhe profesor universitetesh.22

ALI SHERIATI, mandimtar dhe sociolog oranian, u lind në vitin 1933 në Mezinan, në afërsi të Meshhedit. Pas kryerjes së shkollimit në vendlindje, udhëtoi në Francë për studimet e doktoraturës. Dedikimi i tij ndaj shkollave të ndryshme të mendimit social dhe filozof, i mundësoi të zbuloj një dimenzion të ri në lëvizje isame, që asokohe ishte më se e nevojshme.

Gjatë viteve derisa qëndroi në Francë, përmes shkrimit dhe fjalimeve përkrahu luftën çlirimtare të popullit algjerian. Ai iu kundërvu ndikimit imperialist mbi shtetet islame dhe të gjithë energjitë dhe mendimet i orientoi në këtë drejtim.

Pas kryerjes së doktoraturës dhe duke u kthyer në vendlindje, u burgos dhe ky ishte fillimi i një periudhe të gjatë në jetën e tij, të cilën e kaloi nëpër burgje dhe në mërgim.

Më 1977, duke qenë i mërguar në Londër, ra Shehid nga agjentët e “SAVAK”-ut.
Veprat dhe punimet e tija, të cilat janë rreth treqind, kryesisht kanë të bëjnë me filozofinë, sociologjinë dhe me historinë e feve, ndërsa janë mbledhur nga ligjëratat dhe fjalimet e tija të mbajtura nëpër konferenca të shumta.

Fusnotat

1. Kuptimi i kësaj fjale do të bëhet i qartë më tutje në këtë tekst.
2. “Roshan Fekr” në Persishte d.m.th. “mandimtar i lirë (në anglisht: lit thinker). Në anglisht për këtë fjalë nuk ka evivalent adekuat: “liberal” (shqip: “liberal”), “free thinker” (shqip: “mendimtar i lirë”) dhe “i lehtësuar” në kuptime të përafërta. F.M.
3. Do të përmand atë që është e nevojshme këtu dhe do të potencoj veçanërisht aspektet konceptuale dhe praktike të lëndës me qëllim që t’i jap kahje të drejtë këtij diskutimi. A.SH.
4. Institucionalizimi (shkrirja) e elementeve të ndryshme kulturore.
5. Poeti Matrinikan.
6. Nuk e di a është ky shpjegim i saktë, në ndërkohë e kërkojmë edhe burimin e këtij emri.F.M.
7. “The Northen Aryan and the Mongoloid races are both capable of producing culture, with the difference, that the former produces a logical, developed, self-consciouss culture, while the later does it instictively and unconsciosly. Thus, historically, the Aryan race adopted culture-making skills from the Far-eastern race and continoued to improve upon it. But by and by Eastern Aryan was changed to Western Aryan, the religious culture changed to philosophical culture...To German race, the most noble and the most intelligent of all, whose culture is divine. This is the race that becomes the Lord of self-consciousnes.
8. Poet, eseist dhe kryetar i Senegalit.
9. Qytet në Iranin veri-lindor.
10. Kjo fjali shpreh ironi, jokuptimësi, dhe marrëzi.
11. Menjëherë pasi të definohet ideologjia, kultura dhe ideologjia do të merren si termine të posaçme.
12. Xhami e njohur në Isfahan e ndërtuar më 1578 pas erës së re.
13. Mahmud Shahu jetoi në vitin 996 pas erës së re, kurse Farih Sistani në 1037 pas erës së re. “charmbugalch-un” e ka shkruar Naza Samarghaneli në vitin 600 pas erës së re.
14. Fjalët “self-consciousness” dhe “self-awareness” janë përdorur si sinonime. F.M. Po ashtu edhe në gjuhën shqipe përkthehen njësoj, pra: janë sinonime.B.H.
15. Këtu Dr. Sheriati nuk flet drejtpërdrejt për luftën e SHBA-ve me Vietnamin, për arsye të frikës nga agjentët e Shahut, sepse “SAVAK”-u gjendej gjithëkund. Kështu që, në mënyrë që të largohen nga përsëritja e fjalëve: “të parët|të dytët”, SHBA-të dhe Vietnami i përmand vetëm unë. F.M.
16. Hamadan )ose Ectabana e vjetër), është qytet në Iranin perëndimor.
17. Kufa, është një qytet i vjetër në Irak, Basra gjithashtu është një qytet i vjetër në Irak, i cili ende ekziston, Buhara dhe Balhu ishin qytete të civilizuara në Persinë e vjetër, dhe Rexhi është një qytet në jug të Teheranit.
18. Ebu Muslimi, gjeneral i famshëm Iranian, i cili jetoi në Horasan në periudhën Abaside (“Abbasid”), Firdeusi qe poet i famshëm Iranian, Avicena ishte filozof Persian dhe mjek, librat e të cilit mësoheshin edhe në Evropë deri në shekullin 17(980-1037). Havarizimi është një ndër shkencëtarët më të mëdhenj persian. Ibn Hejtimi, shkenëtar arab, kurse vëllezërit Mose po ashtu shkencëtar arabë.
19. Në gjuhën Sanskrite Veda d.m.th. “dituri”. Është kjo një fjalë e ngjashme me fjalën greke “eiderai” (në shqipe:”di”), marrur nga: Webster’s Seventh Mew College dictionary, G. And C. Merriam Co, Publishers, Springfield, Mass, 1963. F.M. Në gjuhën Islame “Hikmet” ndoshta është ekuivalenti i Vedës. Për shembull, Sokrati , thotë se: “Kush është ai që e përdor sofinë përmban në vete gjetjen dhe mbajtjen e së vërtetës në universum (kosmos), jetë dhe njeriu”. Siç mund të shohim, sipas Sokratit “sofia” nuk d.m.th. filozofi pasi ai luftonte kundër sofistëve, poetëve, dhe priftërve të kohës së vet. Kështu që, “sofia është një lloj tjetër i vetëdijes, të cilën Sokrati gjithmonë e ka kuptuar. Po ashtu, Platoni dhe Aristoteli, pasi zbuluan logjikën, filluan të hynë në studimet e çështjeve të ndryshme të njohurive në mënyrë që të mbërrinë deri te “sofia”-me qëllim që të kuptonin Sokratin. Pitagora, duke iu përgjigjur filozofëve sofistë, një herë tha: “Mos na quani sofistë. As unë as Platoni, e as Aristoteli nuk posedojmë një mençuri të tillë. Ne atë e kërkojmë pandërprerë, ndaj e adhurojmë me mençuri, filozofë! Pitagora thotë se “ne vetëm jemi adhurues të “sofisë” dhe sikur ta kishim gjetur do të posedonim një mençuri speciale”. Nga kjo del se filozofia ndryshon nga “sofia” dhe se është një lloj mençurie, është i njëjti “shikim” i cili ekziston në teozofinë, letërsinë dhe Kur’anin tonë. Në Kur’anin të gjithë të dërguarit e kanë për detyrë ta mbushin njeriun me Hikmet. Dhe sigurisht “Hikmet” nuk është as filozofi, e as letërsi. Të dërguarit të cilët ishin beduinë, dhe njerëzit e thjeshtë nuk dinin gjë për të.A.SH.
20. Fakih quhet jurisprudenti musliman, e muxhtehidi është autoriteti më i lartë religjioz në Iran “Muxhahid”. Xhihadi është një ndër rregullat më themelore (funamentale) të fesë Islame. Epërkthyer fjalë për fjale, ajo d.m.th., të luftosh për Zotin. Kështu që nëse një musliman i vërtetë, për shembull, mundohet që ta çrrënjosë analfabetizmin dhe korrupsionin, ai do të kishte “xhihadur” (në anglisht “jehading”) për Zotin. Kështu, edhe koncepti Perëndimor i Luftës se Shenjtë (që është i vetmi interpretacion) është një influencë e Xhihadit.
21. “Ummi” derivon nga fjala “Ummet”, dhe kjo është përsëri e derivuar nga “Umm”. Kjo d.m.th., rrugë ndaj njerëzit, të cilët nuk janë si ata që janë të arsimuar, filozofët, poetët, etj, janë kremi i të gjithëve dhe traditave të vjetra. Kështu që, i dërguari, rrjedh nga masat, nga njerëzit e thjeshtë dhe të paarsimuar. Disa komentues e kanë përkthyer “Ummi” si “analfabet”, pra, analfabetizmi nuk mund të jetë një atribut për të cilin do të kishin menduar se është një virtyt. Kjo nuk do të thotë se i dërguari Muhammed s.a.v. dinte të shkruante e të lexonte, por nuk ishte as krejtësisht analfabet pasi këto dy termine nuk janë të njëjta. A.SH.
22. Sheriati do që të potencojë dallimin në mes „diturisë“ dhe „mençurisë“ Islame. Sipas mendimit të tij, mençuria Islame e cila buron nga ideologjia Islame, ka një rol konstruktiv në krijimin dhe aftësimin e një qenieje njerëzore, t’i durojë shtypjet në çfarëdo kushtesh shoqërore, dhe të vazhdojë në rrugën e tij drejt Zotit. Njeriu që e posedon këtë mençuri është muxhtehidi, i cili i „jeton“ rregullat, e që është gati të luftojë me qëllim që t’i përmbushë këto rregulla e kërkesa. Megjithatë, „dituria“ Islame pa një kuptim më të thellë të rregullave të saj, nuk mund të jetë një dituri në të cilën mund të bazohet „mençuria“ Islame, por mund të formojë vetëm një intelektual dhe një shkencëtar Islam. Ky shkencëtar – intelektual u bën studimet e tij mjaft larg nga jeta e njerëzve pa ndjerë kurrfarë ndjenje përgjegjësie. Në degën shi’ite të Islamit, muxhahid është ai individ i cili, po ashtu posedon edhe mençuri Islamike. Shembull më adekuat i bashkimit të këtyre karakteristikave është „IMAM“-i, i cili ka dituri Islame, është edhe „Fakih“ edhe udhëheqës (lider) religjioz. Ai është muxhahid i vërtetë.