Koncepti islam i diturisë
Dr. Sejjid Wahid Akhtar
06.04.2008

Ndërkohë që mbetet pyetje e hapur nëse ekziston apo jo një epistemologji e shtjelluar islame, është e pamohueshme që çështje të larmishme epistemologjike janë diskutuar në filosofinë muslimane, me një orientim të ndryshëm nga ai i epistemologjisë perëndimore.  Sot po bëhen përpjekje për t’i kuptuar çështjet elementare epistemologjike në raport me atë orientim. Kjo është një orvatje e çmuar, që meriton interesimin dhe inkurajimin tonë. Mirëpo, ajo mund të jetë e frytshme vetëm nëse ruhet praktika e analizës rigoroze, duke i kushtuar vëmendje të kujdesshme përkufizimeve të përpikta të koncepteve të ndryshme të përfshira.


Duke patur parasysh këtë, në punimin tonë do të bëhet një përpjekje për të përvijuar hijet dhe konotacionet e termit ‘ilm (dituri) në kontekstin islam.


Shpresojmë që kjo orvatje e shkurtër do të shërbejë si hap drejt një themelvënieje të ardhshme për ndërtimin e suazës së një teorie islame të dijes. Në teorinë islame të dijes, termi i përdorur për diturinë në arabisht është ‘ilm, i cili - siç ka theksuar me të drejtë Rosenthal - mbart konotacion shumë më të gjerë se sinonimet e tij në anglisht e gjuhë të tjera perëndimore. Dituria’ s’i shpreh dot të gjitha aspektet e ‘ilmit.


Dija në botën perëndimore nënkupton informacion mbi diçka, hyjnore apo materiale, ndërsa ‘ilmi është term gjithpërfshirës që mbulon teorinë, veprimin e arsimin. Duke theksuar rëndësinë e këtij termi në qytetërimin musliman e në Islam, Rosenthal thotë se ai u jep atyre një trajtë të dallueshme. Ç’është e vërteta, nuk ekziston koncept që të ketë qenë përcaktues në të gjitha aspektet e qytetërimit islam sa ‘ilmi.


Kjo vlen edhe për më të fuqishmin ndër të gjithë termat e jetës fetare muslimane, si për shembull tevhid (“njohja e Njëshmërisë së Zotit”), ed-din (“feja e drejtë”) e shumë të tjerë që përdoren e theksohen vazhdimisht. Asnjëri prej tyre nuk barazohet me ‘ilmin në thellësinë e kuptimit dhe gjerësinë e përdorimit.


Nuk ka degë të jetës intelektuale muslimane, ose asaj fetare e politike, apo edhe jetës së përditshme të muslimanit mesatar që të mbetet e paprekur nga qëndrimi gjithmbizotërues ndaj “diturisë”, si diçka me vlerë të epërme për muslimanin. ‘Ilmi është islam, edhe pse teologët kanë ngurruar ta pranojnë saktësinë teknike të këtij barazimi. Vetë fakti i diskutimit të tyre pasionant të konceptit dëshmon për rëndësinë e tij themelore në Islam. Mund të thuhet se islami është udha e “diturisë”. Asnjë fe apo ideologji tjetër nuk e ka theksuar aq shumë rëndësinë e ‘ilmit.


Fjala ‘alim përdoret 140 herë përgjatë Kur’anit, ndërsa el-‘ilm 27 herë. Në tërësi, numri i ajeteve ku përdoret fjala ‘ilm ose derivatet e saj është 704. Ndihmësit e diturisë, sikurse libri, pena, boja etj përmenden po aq. Kalem përdoret në dy vende, kitab në 230 ajete, ndër të cilët 81 kanë të bëjnë me Kur’anin. Fjalë të tjera që lidhen me shkrimin shfqen në 319 ajete.


Është me rëndësi të vërehet që pena e libri janë thelbësorë për arritjen e dijes. Shpallja islame filloi me fjalën ikra’ (‘lexo!’ ose ‘recito!’). Sipas Kur’anit, ora e parë e mësimit për Ademin filloi pak pas krijimit të tij, dhe atij iu mësuan ‘të gjithë Emrat’. Allahu është mësuesi i parë dhe udhëzuesi absolut i njerëzimit. Kjo dituri nuk iu dha as engjëjve.


Në librin e njohur Usul el-Kafi ka një thënie të Imamit Musa el-Kadhim se ‘ilmi është tre llojesh: ajatun muhkamah (shenjat e pakundërshtueshme të Zotit), faridetun ‘adileh (detyrime të drejta) dhe sunnat el-ka’imeh (tradita të vërtetuara nga Profeti s.a.v.a.).


Kjo nënkupton se ‘ilmi, arritja e të cilit është detyrë për të gjithë muslimanët mbulon shkencat e teologjisë, filosofisë, ligjit, etikës, politikës dhe urtisë së mësuar ummetit nga Profeti (s).


Ghazzaliu ka dalluar në mënyrë të pajustifikueshme ndërmjet llojeve të dobishme e të kota të dijes. Islami në të vërtetë nuk e konsideron asnjë formë dijeje si të dëmshme për njerëzit.


Mirëpo, ajo që në Kur’an është quajtur dije e kotë apo më mirë e dëmshme qëndron në pseudoshkencat ose bestytnitë e kohës së xhahilijjetit. ‘Ilmi është tre llojesh:


informacion (kundrejt paditurisë), ligje natyrore dhe njohuri përmes hamendësimit.


Lloji i parë dhe i dytë i dijes konsiderohen të dobishëm dhe arritja e tyre është bërë e detyrueshme. Kurse llojin e tretë, i cili i referohet asaj që quajmë supozim e hamendje, apo që shoqërohet nga dyshimi do ta shqyrtojmë më vonë, ngase hamendja ose dyshimi janë nganjëherë thelbësorë për dijen, si mjet ama e jo si qëllim.


Krahas ajeteve të ndryshme kur’anore që theksojnë rëndësinë e diturisë, ka qindra hadithe profetike që i nxisin muslimanët të arrijnë të gjitha llojet e dijes nga cilido cep i botës.


Gjatë periudhës së tyre të vendnumërimit dhe rënies, muslimanët e kufizuan veten në teologji si forma e vetme e detyrueshme e dijes, një qëndrim i cili përgjithësisht por gabimisht i vishet sulmit të filosofisë dhe shkencave në botën islame nga Ghazzaliu. Sigurisht, Ghazzaliu kaloi nëpër një periudhë të turbullt skepticizmi, por në të vërtetë ai ishte në kërkim të sigurisë, të cilën nuk e gjeti në dijen diskursive por në përvojën mistike. Duhet thënë në favor të tij se ai shtroi rrugën për çlirimin e besimtarit nga imitimi i verbër dhe të ndihmuarit e tij për t’iu qasur kërkimit të dijes së sigurtë.


Në botën islame, gnosa (ma′rifeh) dallohet nga dija në kuptimin e arritjes së informacionit nëpërmjet proçeseve logjike. Në botën joislame të mbizotëruar nga tradita greke, urtia (hikmeh) konsiderohet më e lartë se dija. Por në Islam, ‘ilmi nuk është thjesht dije. Ai është sinonim me gnosën (ma′rifeh). Dituria konsiderohet e nxjerrë nga dy burime: intelekti (′akl) dhe dija e drejtpërdrejtë dhe e pandërmjetësuar që arrihet nëpëmjet përvojës mistike (′ilm huduri). Është me rëndësi të vërehet se në Kur’an e Hadith vihet theks i madh mbi ushtrimin e intelektit, sidomos në çështjen e ixhtihadit.


Në botën sunnite fjala kijas (metoda e arsyetimit analogjik e parashtruar nga Imam Ebu Hanife) pranohet si vegël ixhtihadi, por mësuesi dhe udhëzuesi i tij shpirtëror Imami Xha′fer es-Sadik i dha përparësi intelektit (′akl) në këtë çështje.


Në krejt literaturën shi‘ite të fikhut dhe usulu’l-fikhut, ‘akli theksohet shumë më tepër, sepse kijasi është vetëm një formë thuajse-logjike argumentimi, ndërsa ‘akli rrok të gjitha aftësitë racionale të njeriut. Madje edhe intuita ose përvoja mistike shihen si stad më i lartë i ‘aklit. Në litëraturën shi‘ite në veçanti dhe sunniten në përgjithësi, ‘akli kondierohet si parakusht për diturinë. Duke filluar me Usul el-Kafiun, të gjitha përpilimet shi‘ite të Hadithit ua kushtojnë kreun e tyre të parë meritave të ‘aklit dhe virtyteve të ‘ilmit.


Në përpilimet sunnite të Hadithit, përfshirë Sihah es-sitteh deri tek Ihja’-ja e Ghazzaliut kësaj çështjeje i kushtohet një kapitull, të cilit megjithatë nuk i jepet përparësi. Kjo tregon se në mesin e muslimanëve ekziston njëzëshmëri mbi rëndësinë e ‘aklit, i cili merr formën e termave te’akkul, tefekkeh dhe tedebbur në Kur’an. Ushtrimi i intelektit (‘akl) është domethënës për tërë literaturën islame, që luajti rol të rëndësishëm në zhvillimin e të gjitha llojeve të dijes, shkencore ose tjetërsoj, në botën muslimane.


Në shekullin XX, mendimtari musliman nga India, Muhammed Ikbal theksoi në veprën e tij Rindërtimi i Mendimit Fetar në Islam se ixhtihadi është parim dinamik në trupin e Islamit. Ai pohon se shumë përpara Francis Bacon-it, parimet shkencore u theksuan nga Kur’ani, i cili nënvizon rëndësinë e vëzhgimit dhe eksperimentimit në arritjen e përfundimeve të sigurta. Mund të theksohet gjithashtu se juristët dhe komentatorët muslimanë të Ku’anit përdornin analizën gjuhësore në interpretimin e urdhëresave kur’anore dhe Sunnetit të Profetit (s.a.).


Vepra Tehafut el-felasifeh e Ghazzaliut është mbase trajtesa e parë filosofike që përdori metodën analitike gjuhësore për të sqaruar çështje të caktuara filosofike. Personalisht mendoj se ai është më shumë viktimë e keqdashjes sesa i kuptuar siç duhet - si nga interpretuesit muslimanë besimdrejtë, ashtu edhe ata liberalë të filosofisë së tij. Metoda e tij e dyshimit i shtroi rrugën veprimtarisë intelektuale të shëndetshme në botën islame, mirëpo për shkak të rrethanave historike e shoqërore, ajo kulmoi në stagnimin e mendimit filosofik dhe shkencor, gjë që e bëri atë shënjestrën e kritikave nga filosofët më vonë. Kishte dallim ndërmjet urtisë (hikmeh) dhe diturisë në filosofinë para-islame të zhvilluar nën ndikimin e mendimit grek. Në Islam një dallim i tillë nuk ekziston.


Ata që i theksuan dallime të tilla e çuan mendimin islam drejt ujërave joislame. Filosofë si el-Kindi, el-Farabi dhe Ibn Sina konsiderohen hakimë (filosofë) e, në këtë kapacitet, epërorë ndaj ‘ulemasë dhe juristëvë (fukaha’). Ky keqkonceptim solli sulmin e Ghazzaliut ndaj filosofëve.


Islami është fe që i fton ndjekësit e vet ta ushtrojnë inteligjencën dhe ta përdorin diturinë për të arritur të vërtetën e përfundme (hakk). Mendimtarët muslimanë pëvetësuan shtigje të ndryshme për arritjen e këtij qëllimi. Ata që quhen filosofë iu përkushtuan logjikës e metodës shkencore dhe përbuzeshin nga sufitë, ndonëse disa prej tyre, sikurse Ibn Sina, el-Farabi dhe el-Ghazzali iu mbështetën udhës mistike në kërkimin e së vërtetës në stade të ndryshme të kërkimit të tyre. Siç thashë më lart, fjala ‘ilm nuk mund të përkthehet si dije e thjeshtë; duhet theksuar se ajo është edhe gnosë (ma’rifeh). Mund të gjehen elemente të mendimit mistik në shkrimet e shumë filosofëve muslimanë.


Në veprën Keshf ul-mahxhub të ‘Ali Huxhviriut bëhet dallim ndërmjet khaber (informacionit) dhe nazer (mendimit analitik). Kjo vlen jo vetëm për sufitë, por edhe shumicën e filosofëve muslimanë që synuan të arrinin dijen e përfundme e cila do të përfshinte të gjitha gjërat, materiale apo hyjnore. Në traditën filosofike perëndimore bëhet dallim ndërmjet dijes për Qenien Hyjnore dhe dijes që ka të bëjë me botën fizike.


Por në Islam një dallim i tillë nuk ekziston. Ma’rifeh është dije përfundimtare që buron nga njohja e vetes: Men ‘arefe nefsehu fe ked ‘arefe Rabbehu (“kush njeh veten njeh Zotin e tij”). Ky proçes përfshin gjithashtu njohjen e botës dukurore. Prandaj, urtia dhe dituria që mbahen si dy gjëra të ndryshme në botën jomuslimane janë e njëjta gjë në perspektivën islame. Në diskutimin e diturisë, lind një pyetje e rëndësishme mbi atë se si mund të kapërcehen dyshimet në lidhje me doktrina të caktuara mbi Zotin, gjithësinë e njeriun.


Në pëgjithëi, besohet se në Islam nuk ka vend për të dyshuar ose vënë në pyetje ekzistencën e Zotit, profetësinë e Hazreti Muhammedit (s.a.) dhe udhëresat Hyjnore, se Islami kërkon nënshtrim të pekuivok ndaj diktateve të tij. Kjo përshtypje e përgjithshme është keqkonceptim, po të shohim theksimin e ‘aklit nga ana e Islamit.


Në çështjen e rrënjëve të besiit (usul ed-din), besimtari duhet të pranojë tevhidin, nubuvvetin dhe ma’adin (të cilëve në shkollën e Ehl ul-Bejtit u shtohen edhe dy nënparime: Drejtësia Hyjnore - ‘adl e Imameti) mbi baza racionale ose mbështetur në përvojën ekzistenciale vetjake. Kjo siguron që të mos i lihet vend dyshimit e skepticizmit në Islam, përpara arritjes së sigurisë në iman.


Sufitë e kanë përshkruar imanin në tre shkallë: ‘ilmu’l-jekin (dije e sigurtë), ‘ajnu’l-jekin (dije me anë të shikimit) dhe hakku’l-jekin (dije me anë të unitetit të subjektit dhe objekt).


Shkalla e fundit arrihet nga të zgjedhurit e paktë. ‘Ilmi përmendet në shumë vargje kur’anore si ‘dritë’ (nur), dhe Allahu përshkruhet si Nuri i përfundëm, çka do të thotë se ‘ilmi në kuptimin e përgjithshëm është sinonim me ‘dritën’ e Allahut. Kjo dritë nuk ndriçon përgjithmonë për të gjithë. Ajo fshihet nganjëherë nga retë e dyshimit që lind në mendjen e njeriut. Dyshimi interpretohet nganjëherë në Kur’an si errësirë, por edhe injoranca paraqitet si errësirë në mjaft vargje të tij. Allahu përshkruhet si nur, dhe dituria simbolizohet gjithashtu nga nuri. Injoranca është errësirë dhe ma’rifeh është dritë. Në ajetin kursi Allahu thotë:


Allahu është Drita e qiejve dhe e tokës ... Allahu është Mbikëqyrësi i besimtarëve dhe Ai i udhëzon ata nga errësira në ditë


Zakonisht errësira interpretohet si mosbesim, kurse drita si besim në Zot. Ka shumë vargjë në Kur’an dhe tradita të Pejgamberit (s.a.) që theksojnë se drita mund të arrihet nga ata që luftojnë kundër errësirës. Ndër filosofët muslimanë, veçanërisht disa mu’tezili si Nizzami, el-Xhahidhi, el-Xhubba’i e të tjerë përvetësuan rrugën e skepticizmit.


Ghazzaliu ishte më i shquari ndër filosofët muslimanë të kohës, i cili në autobiografinë e tij el-Munkidh min ed-delel shtjelloi udhën e skepticizmit, të cilën ai e shkeli për të arritur të vërtetën. Disa mendimtarë muslimanë, si Ebu Hashim el-Xhubba’i, el-Bakilani, en-Nizzami dhe të tjerë mbrojtën skepticizmin për të arritur besim të patundur fetar. Skepticizmi është qëndrim me tre kuptime të ndryshme: mohim të krejt dijes, agnosticizëm dhe metodë për të arritur të sigurtën. Shumica e filosofëve muslimanë synuan qëllimin e sigurisë. Kuptimi i përgjithshëm i skepticizmit si pamundësi e arritjes së dijes nuk përputhet me mësimet islame. Ai është i pranueshëm vetëm kur shpie nga pasiguria në siguri.


Metoda skeptike ka dy aspekte: kundërshtimin e tërë dijes absolute dhe pranimin e rrugës për të kapërcyer pasigurinë. Filosofët muslimanë kanë ndjekur rrugën e dytë, sepse në Islam theksi vihet mbi kundërshtimin e besimit të verbër.


Shejh el-Mufidi, një teolog dhe jurist i shquar imami ka thënë se ekziston një ndarje shumë e ngushtë e besimit nga mosbesimi përderisa besimtari të imitojë teologë të caktuar. Sipas tij, imituesi është në buzë të mosbesimit (kufr). Në Islam, ‘ilmi nuk kufizohet tek arritja e dijes, por përfshin aspekte socio-politike dhe morale. Dituria nuk është thjesht informacion; ajo u kërkon besimtarëve të veprojnë sipas bindjeve të tyre dhe t’u përkushtohen qëllimeve që Islami synon të arrijë. Me pak fjalë, teoria e dijes në perspektivën islame nuk është thjesht teori e epistemologjisë. Ajo kombinon diturinë, depërtimin dhe veprimin shoqëror si përbërës të saj. Do të doja të citoja një hadith profetik të përcjellë nga Emiru’l-Mu’minin Imam Ali ibn Ebi Talibi:


Një herë Xhibraili erdhi tek Ademi a.s. dhe i kërkoi të zgjidhte midis fesë (din), turpit (haja’) dhe intelektit (‘akl).


Kur Ademi a.s. zgjodhi ‘aklin, Xhibra’ili u tha dy të tjerëve të tërhiqeshin me të në qiell, por ata u përgjigjën se ishin urdhëruar nga Allahu që ta shoqëronin ‘aklin kudo që të ndodhej. Kjo tregon se sa përfshirëse janë nocionet e intelektit dhe diturisë në Islam dhe sa thellësisht të lidhura janë ato me besimin e moralin.


Zhvillimi i gjithanshëm i degëve të ndryshme të diturisë që lidhet me dukuritë fizike e shoqërore, si dhe proçesi i argumentimit logjik për mbrojtjen e doktrinës islame dhe nxjerrjen e gjykimeve ligjore (ahkam) nga urdhëresat kur’anore dhe tradita profetike i detyrohet nocionit të ‘ilmit në Islam.


Dija shkencore, që përfshin shkencat natyrore dhe fizike, u kërkua e u zhvillua me vrull nga shkencëtarët dhe matematikanët muslimanë që nga dekadat e fundit të shekullit të parë hixhri. Përpjekja shkencore gjeti periudhën e saj lulëzuese me ngritjen e Bejt ul-hikmeh gjatë sundimit të el-Me’mnit. S’ka dyshim që ndihmesat madhore në filozofi e shkenca u bënë nga iranianët, mirëpo miti i krijuar nga orientalistët se dy burimet themelore të Islamit, Kur’ani e Sunneti nuk përmbajnë ide shkencore dhe filosofike është krejtësisht i gabuar.


Siç u theksua më lart, Kur’ani e Hadithi jo vetëm që i inkurajuan, madje i obliguan muslimanët që ta kërkonin të vërtetën lirisht nga të gjitha burimet e mundshme, por përmbanin gjithashtu udhëzime të caktuara udhërrëfyese që mund t’i ofronin themel të sigurtë zhvillimit të shkencave fetare e të tjera. Disa hadithe profetike madje i japin përparësi dijes mbi adhurimet vullnetare.


Ka mjaft tradita që tregojnë se gjumi i dijetarit është më i vlefshëm se dalja për haxh e injorantit dhe pjesëmarrja e tij në xhihad, dhe se pika e bojës së dijetarit është më e shenjtë se gjaku i dëshmorit.


Emir el-Mu′minin ′Aliu ka thënë se shpërblimi për devotshmërinë do t’i jepet besimtarit në botën tjetër në përpjesëtim me shkallën e zhvillimit intelektual dhe diturisë së tij.


Islami nuk ka pretenduar kurrë se vetëm teologjia është e dobishme, ndërsa shkencat empirike të kota apo të dëmshme.


Ky koncept është përhapur nga klerikë gjysëm-analfabetë ose shërbyesit e kohës nga mesi i tyre, të cilët kërkonin t’i mbanin muslimanët në errësirën e injorancës dhe besimit të verbër, në mënyrë që të mos ishin në gjendje t’u kundërviheshin sundimtarëve shtypës dhe t’u bënin qëndresë teologëve të oborrit të tiranëve. Ky qëndrim solli jo vetëm dënimin e shkencës empirike, por edhe të ‘ilmu’l-kelamit e metafizikës, çka solli rënien e muslimanëve në politikë dhe ekonomi. Edhe sot madje, segmente të gjera të shoqërisë muslimane vuajnë nga kjo sëmundje.


Ky qëndrim i pashëndetshëm dhe antidituror lindi disa lëvizje që i konsideronin librat elementarë të teologjisë si të mjaftueshëm për muslimanin dhe dekurajonin përvetësimin e dijes empirike si dobësuese e imanit.


Përveç Shejh el-Mufidit dhe dijetarëve te tjerë imami, një sërë juristësh dhe ‘ulemashë sunni, madje edhe ata që mbahen për konservatorë, si Ibn Tejmijje dhe Ibn Kajjim el-Xheuzijje e konsideronin imitimin (teklid) si të pambështetur dhe të dëmshëm fetarisht.


Xhelal ed-Din es-Sujuti mendonte se teklidi ishte ndaluar edhe nga selefët edhe nga khalefët (brezat e parë dhe ata të mëvonshëm të dijetarëve, përkatësisht). Ai citon kundërvënien e Shafi‘iut ndaj teklidit. Ibn Hazmi ndoqi të njëjtën linjë. Këta si dhe shumë juristë e teologë të tjerë theksuan ushtrimin e ‘aklit dhe ixhtihadit si të detyrueshëm për besimtarët.


Imam ‘Aliu i dha vend krenar arsyes edhe në çështjet e fesë. Ebu ′Ala′ el-Ma′arri besonte që nuk kishte imam përveç arsyes. Është e qartë pra, se si shi‘itët, ashtu edhe sunnitë, pavarësisht dallimeve të tyre në disa çështje, u pajtuan mbi roin e arsyes dhe domosdoshmërinë e ixhtihadit. Është fatkeqësi që disa lëvizje të kohëve të fundit në kryengritjen islame në botën sunnite, si Egjipt, Saudi, Marok, Algjeri, Sudan etj i kundërvihen arsyes dhe predikojnë imitim, duke e shtrembëruar rolin e ixhtihadit dhe duke shpërfillur edhe teologë madhorë selefi. Ata nuk e kuptojnë se ky qëndrim është vetkundërshtues dhe vetmundës për kauzën e tyre.


Është shenjë e mirë që, krahas kundërshtimit të ‘aklit kohëve të fundit nga disa qarqe sunnite, po bëhen përpjekje për ta rigjallëruar ushtrimin e ixhtihadit dhe për të kombinuar dijen shoqërore, shkencore e laike me mësimdhënien e teologjisë, jurisprudencës (fikh), metodologjinë e jurisprudencës (usulu’l-fikh), shkencën e hadithit, shkencën e jetëshkrimeve të transmetuesve (‘ilm er-rixhal), teologjinë (kelam) dhe komentimin e Kur’anit (tefsir), zotërimi i të cilave është thelbësor për ixhtihadin në çështjet e besimit dhe praktikës.


Një tjetër mit i përhapur nga orientalistët, se mendja arabe nuk ishte e prirur për filosofim dhe se ishte mendja ariane, pra persianët, ajo që futi filosofinë në botën muslimane, është po aq e pabazuar dhe përbën komplot kundër historisë së filosofisë muslimane dhe ndihmesës së saj domethënëse në zhvillimin e shkencave, që i sollën dobi jo vetëm botës muslimane, por kontribuan edhe në pasurimin e diturisë, kulturës e qytetërimit njerëzor.


Për ironi - megjithë pretendimet se mendja ariane e futi filosofinë dhe mendimin e kërkimin shkencor në Islam - filosofia muslimane quhet ‘filosofi arabe’ nga orientalistët, duke nënkuptuar një kundërshti të brendshme në paragjykimin e tyre ndaj semitëve.


Në Islam, pas Kur’anit e Hadithit profetik, ligjëratat, letrat dhe thëniet e ‘Aliut, të mbledhura më vonë nën titullin Nehxhu’l-belaghe përmbanin farërat e hulumtimit filosofik dhe shkencor. Dhe ‘Aliu ishte arab! Po kështu, mu’tezilitë, që njihen si racionalistët e parë në mesin e muslimanëve ishin arabë. Edhe ai që konsiderohet si filosofi i parë zyrtar islam, el-Kindi, ishte arab.


Pas zbehjes së hulumtimit filosofik e shkencor në lindjen muslimane, filosofia dhe shkencat lulëzuan në perëndimin musliman, në sajë të përpjekjeve të mendimtarëve me prejardhje arabe si Ibn Rushd, Ibn Tufejl, Ibn Baxheh e Ibn Khaldun, babai i sociologjisë dhe filosofisë së historisë. Filosofia e historisë dhe shoqërisë e Ibn Khaldunit është lulëzimi i farës së hershme nga mendimtarët muslimanë në sferat e etikës dhe shkencës politike si Miskevejh, ed-Davvani e Nasir ed-Din et-Tusi.


Merita për vëmendjen serioze të kushtuar ndaj filosofisë socio-poitike i takon Farabiut, i cili shkroi libra mbi këto çështje, me titull Medinet el-fadileh, Ara′ ehl ul-medinet el-fadileh, el-Mileh el-fadileh, Fusul al-medeniyyeh, Sireh Fadileh, Kitab es-Sijaseh el-medenijjeh etj.


Muslimanët nuk i mospërfillën kurrë problemet socio-politike, ekonomike dhe të tjera që kishin të bënin me realitetin fizik e shoqëror. Ata kontribuan fuqimisht ndaj qytetërimit njerëzor dhe ushtruan mendimin e hulumtimin e tyre të lirë në lëmij të ndryshëm të diturisë, me rrezikun e dënimit si heretikë e madje jobesimtarë.


Besimtarët e vërtetë dhe të palëkundur në Islam si Ghazzaliu, Ibn Rushdi, Ibn Baxheh, el-Hejthemi, Ibn ′Arabiu e Mulla Sadra, dhe së fundmi Sejjid Ahmed Khan, Ikbali dhe Meavdudi nuk u kursyen nga fetvatë e kufrit nga mbështetësit e imitimit të verbër, të cilët ishin armiqësorë ndaj parimit të ixhtihadit, kërkimit shkencor dhe mendimit kritik.


Bashkë me astronomët, matematikanët, shkencëtarët e mjekët muslimanë si Ibn Sina, Zekerijja er-Razi dhe të tjerë që ishin vendimtarë në zhvillimin e diturisë dhe qytetërimit njerëzor, do ishte e padrejtë të mos përmendeshin ndihmesat domethënëse të Vëllezërve të Pastërtisë (Ikhvanu’s-Safa), një grup dijetarësh e mendimtarësh shi‘itë-isma‘ili që shkruajtën trajtesa origjinale mbi tema të larmishme filosofike e shkencore, një përpjekje kjo e cila përbën orvatjen e parë për hartimin e një enciklpoedie në periudhën e njohur.


Si përfundim, mund të pohohet me të drejtë se teoria islame e dijes ishte përgjegjëse për lulëzimin e një kulture të mendimit të lirë dhe hulumtimit shkencor racional që përfshinte gjithashtu sferat e teorisë dhe praktikës.